İsrail kültürü

İsrail kültürü, 1948 yılında devlet kurulmadan önce gelişmeye başladı ve içerisinde dindar ve laik hayatların mirasını bulundurmaktadır. İsrail kültürünün çeşitliliği, nüfusunun çeşitliliğinden gelir. Kökeni Doğu Akdeniz ülkelerinden ve dünyanın her tarafından çeşitli kültürel geçmişleriyle gelen göçmenler, İsrail’in kültürünün gelişmesinde büyük rol oynadı ve bu kültür dünyadaki kültürel trendleri ve kültürel değişimleri, yapısı gereği takip eder. İsrail kültürü ayrıca diasporadaki Yahudi tarihini de yansıtır. Bunun içerisinde 19. yüzyıl sonuna doğru başlayan Siyonist akımı ideolojisi de vardır.

İsrail’deki geleneklerin kökeni, etnik ve dindar İbrani geleneklerin sentezinden gelir ve İsrailli sanatçılar daima yapıtlarında, sınırları zorlamaktadırlar. Bu sanat eserleriyle birlikte, sanatçılar, yapıtlarıyla öz teşhislerde bulunur, sosyal değişikliklere ilham verir ve aynı zamanda İsrail’in ve İsrail’de yaşayan insanların güzelliklerini ortaya koyar.^[1]

Siyonizm kısmen dini geleneklere dayanır. Yahudi insanları İsrail topraklarına bağlar. Bu yahudi millet bilinci ilk olarak İkinci Tapınak döneminin sonunda ortaya çıkmıştır. Fakat, modern Siyonizm Avrupa’da yayılan anti-Semitizm’e bir cevap olarak, hem politik hem de dini olarak şekillendi.^[2] Modern milliyetçiliğin bir dalı olarak gelişti. İlk başta diğer Yahudi hareketlerle yarıştı ve Siyonizm, Holokost esnasında ve sonrasında politik Yahudilik halini aldı.

İsrail kültürü dinamik ve heterojendir. 5 kıtadan ve 100 den fazla ülkeden göç eden göçmenlerle beslenen bu kültür, Arap, Rus, Etiyopya ve Ortodoks alt kültürlerinin kendine özgü gazete ve kültürel ağlarıyla birlikte oldukça çeşitli bir hal aldı. Bununla birlikte İsrail kültürü, aile merkezlidir ve topluluk olma anlayışı güçlüdür.^[3] Birçok önemli kültürel kurumun Kudüs’te olmasına rağmen, Tel Aviv laik kültürün merkezi olarak bilinir. İsrail Filarmoni Orkestrası ülkenin her yerinde ve yurt dışında birçok konser verir. İsrail Yayın Kurumu’na ait senfoni orkestrası İsrail’de ve Dünya’nın birçok yerinde konserler verir. İsrail’in her şehrine ait, üyelerinin birçoğu Sovyet Birliği’nden gelmiş olan, orkestraları da vardır. İsrail’deki dans şirketleri arasında olan Bathsheva ve Bat Dor, dünyaca tanınır. Tiyatro, İsrail kültürünün önemli bir yanıdır. Milli tiyatro Habima, 1917 yılında kuruldu. Bunun yanı sıra, Cameri Tiyatrou, Beit Lessin, Gesher, Hayfa, Beerşeba, Safed, Jaffa ve Ein Hod tiyatroları, sanatçı gruplarını daima misafir eder. Başlıca müzeler Tel Aviv, Herzliya ve Kudüs’tedir. Kudüs’teki İsrail Müzesi; Yahudi dini sanat, heykel ve diğer önemli sanat eserlerin içinde bulunduğu büyük bir koleksiyona sahiptir.

Yeni göçmenlerin gelmesiyle, İbranice eğitimi büyük bir önem kazandı. İbranice Dili Komitesini kuran Eliezer Ben-Yehuda, 20. yüzyılın ihtiyacını karşılayacak binlerce yeni kelimeyi, dini kitaptan, Talmudtan ve birçok kaynaktan ortaya çıkardı. İbranice öğrenmek, “Yehudi, daber İvrit” (Yahudiler – İbranice konuşur) mottosuyla, milli bir amaç oldu. Ulpanim adında İbranice öğrenmeyi amaçlayan okullar, İsrail’in her yerinde kuruldu.^[4]

İsrail kültürünün gelişmesinde, Aliyah ya da göç dalgaları ve Kutsal topraklardaki Yahudilerden çok etkilendi. Farklı kültürlere sahip ülkelerden gelen yahudiler, geldikleri ülkelerin kendine özgü kültürlerini de yanlarında getirdi. Rus kültürü, İsrail’deki sanatta kaçınılmaz etkiler getirdi. Habima Tiyatrosu, ülkeye Rus ve Yidiş kökler getirdi.^[5] Yerel Arap kültürü, dansı, dili ve davranışları etkiledi. İngiliz mandası döneminden kalan İngiliz kültürünün de etkisi mevcuttur. Alman kültürü mimari de birçok iz bıraktı, özellikle Tel Aviv’deki mimaride Bauhaus etkisi oldukça gözle görülebilir.

Edebiyatta, oldukça saygı duyulan eserler 1950 ve 1960’lı yıllar arasında görülür. Edebiyatta öncü isimler arasında; Moshe Shamir, Aharon Megged, Amos Oz, A. B. Yehoşua ve Meir Shalev vardır.

İsrail kültürü üzerinde olan etkiler aşamalı olarak gelişti. 1950'li yıllarda gözle görülür etkiler, İngiltere, Fransa ve Amerika’dan geldi. 1960'lı yılların başında ve 1970'li yıllarda diğer etkiler ortaya çıkmaya başladı. Tiyatrodaki Rus etkisi zayıflarken, Avrupa tiyatrosundan Bertolt Brecht gibi diğer tiyatro ekolleri Rus tiyatrosunun yerini almaya başladı. Müzikte, Fransız etkisi azaldı ve yerini birçok farklı akıml aldı. Bunların arasında, İngiliz popüler müziği (Beatles) ve Yunan müziği vardır.

Filmde ve müzikte, Arap ülkelerinden göç eden Yahudilerin büyük etkisi oldu. Hagaşaş Hahiver ve Bourekas komedi grupları, abartılı Mizrahi geleneklerine satirik bir eleştiri sunup, Aşkenazi kültürünü yansıtma girişiminde bulundu. Popüler müzikte, İngiliz, Avrupa ve Güney Amerika etkileri ve bunların yanında Türk, Yunan ve Arap müziği gittikçe daha önemli hale geldi.

İsrail’in ilk başbakanı David Ben Gurion, devletin ilk yıllarında, Avrupa, Kuzey Afrika ve Asya’dan gelen göçmen Yahudilerle, ülkenin kurulmasında katkısı olan yerleşik Yahudi halkı, bir kültür mozaiği oluşturma trendiyle bir arada yaşamalarını sağlayacak girişimlerde bulunarak. Birbirlerini yabancılaştırmadan ortak ve zengin bir İsrail kültürüyle yaşamalarını sağlayacak birlikteliği oluşturmak istedi.

Bu amacı gerçekleştirmeye yardımcı olacak iki farklı destek vardı; İsrail Savunma Güçleri ve eğitim sistemi. İsrail Güvenlik Güçleri, milli bir ordu oluşturmayı amaçlayan, her nereden geliyor olurlarsa olsunlar, bütün halk için ortak taban oluşturacak bir gereçti. İsrail yasalarıyla tek tipleştirilmiş eğitim sistemi ise birçok farklı yerden gelen öğrencilerin aynı okullarda eğitim görüp kaynaşmalarını sağlamıştır. Zamanla İsrail halkı çoğulculaştı ve kültür mozaiği birçoğulcu kültür içinde eridi.

İbrani edebiyatının ilk eserleri, göçmen yazarlardan geldi. Yosef Haim Brenner (1881-1921) ve Shmuel Yosef Agnon (1888-1970) Modern İbrani Edebiyatının öncüleri olarak bilinir.^[6] Brenner, ümit ve çaresizlik arasında, Siyonizm girişiminin getirdiği realitelerle çırpındı. Agnon, Yahudi mirasıyla 19.-20. yüzyıl Avrupa Edebiyatını sentezledi. Günlük hayatta geleneksel yaşamlar, inanış kayıpları ve kişilerin kimliklerinden uzaklaşması üzerine kurgular yazdı. 1966’da Agnon Nobel Edebiyat ödülünü aldı.^[6] İsrail Devleti’nin kurulduğu 1940-1950'li yıllarda, edebiyat bireysellik ve devlete bağlılık temaları üzerinde yoğunlaştı. 1960'larda ise A.B. Yehoşua, Amos Oz ve Yaakov Şabtai gibi yazarlar ideolojilerden kopup yeni anlatım türlerini denediler. 1980'ler de ve 1990'ların başında İbrani Edebiyatından eserler birçok dile çevrildi ve birçok İsrailli yazar uluslararası ödüller kazandı.^[6]

20. yüzyılın başından itibaren, İsrail’de görsel sanatlar, doğu ve batının iç içe girdiği yaratıcı bir karışımı içerdi. Bu karışım ayrıca İsrail şehirlerinin karakterini de yansıtır. Resim, heykel ve fotoğraf sanatında İsrail’in coğrafik elementleri, değişen manzaralar, yükseltiler, deniz ve kumsal büyük yere sahiptir ve her zaman dinamik öğeler katar sanatın bu dallarına. Bir bütün olarak, yerel manzaralar, sorunlar ve politika İsrail’deki sanatın merkezinde bulunur ve özel kalmasını sağlar.^[7] İsrail sanat hareketinin erken öncülerinden biri, Osmanlı dönemindeki Bezalel Sanat ve Tasarım Akademisi'dir. Buradaki sanatçılar kutsal ve Siyonist elementleri, Avrupa’da yeşeren Art Nouveau hareketinden, sembolizmden ve geleneksel Farsi ve Suriye’den gelen etkilerle sergilediler. İsrail, canlı galerilere sahiptir bunların arasında Tel Aviv’de bulunan çağdaş Raw Art Galerisi ve Kudüs’teki temsilci Mayanot Galerisi vardır.

İsrail’de klasik müzik, 1930'lu yıllardan beri oldukça canlıdır, çünkü yüzlerce müzik öğretmeni, öğrencileri, besteciler, entrümentalistler ve şarkıcılar, Avrupa'daki Nazizm tehdidinden kaçıp İsrail’e geldi. İsrail aynı zamanda birinci sınıf müzik topluluklarına ev sahibidir. Bunların arasında İsrail Filarmoni Orkestrası ve Yeni İsrail Operası vardır. İsrail’deki klasik müziğin başlangıcı 1936 yılında gerçekleşti. 1980'li yılların başında, İsrail Operası büyük prodüksiyonlar sahneledi. 1990’lardaki Rus göçmenleri klasik müzik arenasını yeni yetenek ve müzik severlerle geliştirdi. İsrail’deki çağdaş müzik, oldukça çeşitli, dinamik ve eklektiktir. Birçok müzik tarzlarını birleştirir ve içinde, orta doğu, soul, rock, jazz, hip-hop, elektronik, Arapça, popüler ve ana akım müziğin etkilerini barındırır. İsrail’de müzik hem doğu hem de batı elementlerini içerir.

İsrail’deki geleneksel dansların içinde Hora vardır. İsrail’deki modern dans uluslararası saygınlığa sahiptir. Ohad Naharin ve Barak Marshall gibi İsrailli koreograflar uluslararası olarak en orijinal ve en esnek koreograflar olarak bilinirler. Önemli İsrailli dans grupları arasında Batsheva Dans Topluluğu ve Kibbutz Çağdaş Dans grubu vardır.^[8] Dünyanın her yerinden birçok insan Temmuz ayında, Karmiel’de gerçekleşen dans festivaline gelirler. Bu festival ilk olarak İsrail Folklor dans organizasyonu olarak başladı. Ama şimdilerde çeşitli performanslar, workshoplar ve açık dans seansları içerir.^[9]

Birçok ünlü dans grubu ve koreograflar, İsrail’e gelip bu festival de dans edip dersler verir. Temmuz 2010’da Mikhail Baryshnikov İsrail’e gösteri için geldi.^[10]

İsrail’de tiyatro, devletin kurulmasından 50 yıl önce kuruldu. İlk İbrani tiyatro grubu 1904 yılından 1914 yılına Filistin’de aktifti. İlk profesyonel İbrani tiyatro, 1917 yılında Moskova’da kuruldu ve 1931 yılında Filistin’e taşındı ve ülkenin ilk milli tiyatrosu oldu.^[11] Ohel Tiyatrosu 1925 yılında kuruldu, sosyalist ve kutsal temaları işledi. 1948 yılından sonra, iki baskın motif işlendi; Holokost ve Arap-İsrail Savaşı. 1950'lerde sanatçılar devlet-öncesi rüyalarla hayal kırıklıkları arasındaki boşlukları işledi. 1970'lerde İsrail tiyatrosu daha eleştirel oldu ve İsrailli kimliğinin uç noktalarını portreledi. Günümüzde İsrail Tiyatrosu hem tarz hem de içerik olarak oldukça çeşitli bir hal aldı ve bütün oyunların yarısı yerel prodüksiyonlardır.^[11]

İsrail’de film yapımcılığı, 1950 yılındaki başlangıcı itibarıyla birçok büyük gelişmeler gösterdi. İlk filmler İsrailli kişiler tarafından yazıldı ve yönetildi. Bunların arasında “Tepe 24 cevap vermiyor” ve “On kişiydiler” vardır. Birçok güncel film İsraillilerin çoğunun paylaştığı ortak tecrübeyi içeriyor. Bunların arasında Holokost’tan kurtulanlar, onların çocukları (Aviya Yazı ve Domim Ağacı Altında) ve sonrasında İsrail’e göçenler hakkında olan filmler vardır. Ayrıca İsrail-Arap çatışmaları ve anlaşmazlıklarının çeşitli yönlerini ortaya seren filmlerde mevcuttur. İsrail film endüstrisi uluslararası ödüller alarak dünyada tanınmaya devam ediyor. İsrail filmleri arasından 3 film ardı ardına 3 yıl Oscar ödülüne aday gösterilmişti: "Beaufort" (2008), "Waltz with Bashir" (2009) ve "Ajami" (2010).

İsrail kültürünün heterojen olduğu kadar, İsrail mutfağı da oldukça heterojendir ve hem yerel hem de göçmenlerin getirdiği dünyanın her yerinden unsurlar vardır. Devletin 1948’deki kurulumuyla birlikte İsrail’de birçok mutfaktan beslenmiş karışık bir mutfak gelişmiştir. Mizrahi, Sefarad, Yemen Yahudisi ve Aşkenazi,^[12] ve Orta Doğu'da geleneksel olarak yenen birçok yiyecek dahil olmak üzere çeşitli Yahudi mutfak tarzlarının unsurlarının benimsenmesi ve sürekli uyarlanmasıyla bir İsrail füzyon mutfağı gelişti.^[13][14]

İsrail uluslararası moda ve tasarım merkezilerinden biri olmuştur^[15]. Gottex yüzücü kıyafetleri gibi birçok İsrailli tasarımcı, önemli moda günlerinde koleksiyonlarını gösterirler. Tel Aviv, 1980'den itibaren kendi Moda Haftasına ev sahipliği yapıyor.

Fiziksel düzgünlük Yahudi kültüründe çok önemlidir. Bu anlayış 20. yüzyılın başlarında Filistin Hahamı Abraham İshak Kook’un “Vücut ruhu destekler ve bu nedenle sadece sağlıklı bir vücut sağlıklı bir ruh taşıyabilir” fikriyle güçlendi. Günümüze kadar, İsrail yedi adet olimpiyat madalyası kazandı. İlk olarak 1992’de ilk madalya kazanıldı, 2004’te Yelkenli dalında altın madalya ve Paralimpik Olimpiyatlarda 100’ün üzerinde madalya kazanıldı.

Kamp ve yürüyüş yapmak İsrail kültürünün birer parçasıdır. Milli parklar ve doğal alanlar yılda 6.5 milyon ziyaretçi ağırlar.^[16] Öğrenciler ve gençlik grupları ülkenin birçok yerinde yürüyüş aktivitelerine katılır. Bununla birlikte birçok İsrailli genç birkaç ay diğer ülkelerde açık alan aktivitelerine katılır.190 km’lik Akdeniz kıyısı, deniz aktivitelerine olanak verir. İsrail’de 100 sörf plajı vardır, bunun yanı sıra plaj voleyboluna benzeyen Matkot oyunu, ülkenin meşhur sporlarından biri halini almıştır^[17] Matkot is a popular paddle ball game similar to beach tennis, often referred to as the country's national sport.^[18]

Yahudiler arasındaki bütün evlilikler, Hahambaşı tarafından gerçekleşir ve düğünler ise Yahudi geleneklerine göre yapılır.^[19] Resmî nikâhlar İsrail’de pek yapılmaz, fakat birçok- laik çift sadece resmî nikâh için yakın ülkelere giderler (Örn: Kıbrıs).^[20] Bazı yahudiler batı tarzı kıyafetler kullansa da geleneksel kıyafet ve takılar düğün öncesi rituellere dahil olur. Kına yakmak Yahudiler tarafından da gerçekleşen bir evlilik rituelidir. Tevrat ve tarihçilere göre, kına yakmak, Antik İsrail krallığında bir evlilik öncesi ritueli olarak gerçekleşirdi.^[21]