Doğu Latin dilleri
| Doğu Latin Doğu Romen, Balkan Romen, Daçya-Romen | |
|---|---|
| Coğrafi dağılım | Güneydoğu Avrupa Doğu Avrupa |
| Sınıflandırma | Hint-Avrupa
|
| Alt bölümler | |
Önceki formlar | |
 Günümüzde Doğu Latin dili konuşanlarının yaşadıkları yerler | |
Doğu Latin dilleri[1] (Doğu Romen dilleri, Balkan Romen dilleri veya Daçya-Romen dilleri)[1] Latin dillerinin Balkanlarda gelişmiş bir grubudur. Rumence (Daçya-Rumence), Ulahça (Arumence veya Makedo-Rumence), Megleno-Rumence ve İstro-Rumence dillerini içerir.[2][3][4]
Bazı sınıflandırmalar ayrıca soyu tükenmiş Dalmaçyaca dilini de İtalyanca ve Rumence arasında bir köprü olarak düşünüp[5][6] Doğu Latin dillerine dahil etmektedir (diğer türlü İtalo-Dalmaçya grubunda yer alır).[7][8][9]
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Roma İmparatorluğu’nun bölgedeki birkaç yüzyıllık egemenliğinden sonra bugünkü modern dillerin atası olan Ortak Rumence (ayrıca Ön-Rumence ve Antik Rumence), Halk Latincesinin yerel bir formu olarak ortaya çıkmıştı.
Genel özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Latin dillerinin en yaygın kabul edilen sınıflandırmalarına göre Doğu Latin dilleri; Rumence (Daçya-Rumence), Ulahça, Megleno-Rumence ve İstro-Rumenceden oluşmaktadır.[1][10][11][12][13] Bu dört dil bazen Ortak Rumenceden gelmelerinden dolayı Rumence lehçeleri olarak adlandırlır.[14] Latin olmayan dillerle çevrilidirler.[15] Ladino (Yahudi İspanyolcası) da Balkanlarda konuşulur ama Eski İspanyolcanın bir lehçesi olarak geliştiğinden bu gruba dahil edilmez, 16. yy'daki Osmanlı İmparatorluğu zamanındaki Ladino konuşan sığınmacı akınlarıyla birlikte Balkanlarda yaygınca konuşulur hale gelmiştir.[12]
Proto-Rumence büyük Latin ailesinden en erken ayrılan ve izole olan Latin dil dallarından biridir. Aynı zamanda Cermen dillerinden de birkaç kelime alıntılamıştır. Örneğin beyazın Latincedeki karşılığı olan albus yerine Cermen dillerindeki blank kullanılmaktadır.
Batı Latin dilleriyle arasında bazı ortak ses değişimleri de bulunmaktadır. Örneğin İtalyanca ile [kl] > [kj] (Lat. clarus > Rum. chiar, İta. chiaro). Dalmaçyaca ile: [gn] > [mn] (Lat. cognatus > Rum. cumnat, Dalm. comnut).
Bazı farklılıklar da Balkan dil birliğinden ötürü anlamda yaşanan değişimlerdir. Örneğin Latince lumen "ışık" > Rumence lume "dünya", Latince anima "ruh" > Rumence inimă "kalp".
Bu dillerin içerisinde bazı Slavca ve Arnavutça kökenli sözcüklerde bulunmaktadır. Macarca kökenli sözcükler ise sadece Rumence ve İstro-Rumence de bulunur.
İç sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Glottolog veritabanında aşağıdaki gibi sınıflandırlmışlardır:[16]
- Doğu Latin
- Ulahça
- Kuzey Rumence
- Doğu Rumence
- İstro-Rumence
Buna karşın Peter R. Petrucci; Ortak Rumencenin MS 10. yüzyılda iki büyük lehçeye ayrıldığını, Daçya-Rumence ve İstro-Rumencenin Kuzey lehçesinden, Megleno-Rumence ve Ulahçanın Güney lehçesinden geliştiğini öne sürmektedir.[17]
Dillerden örnekler
[değiştir | kaynağı değiştir]| Türkçe | Latince | Rumence | Ulahça[18][19] | İstro-Rumence[20][21][22] | Megleno-Rumence[23] | İtalyanca | İspanyolca | Portekizce | Fransızca | İngilizce |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| bacak | petiolus/gamba | picior | cicior | pićor | picior | gamba | (pierna) | perna | jambe | leg |
| göğüs | pectus | piept | cheptu | kľeptu | kľeptu | petto | pecho | peito | poitrine | chest |
| iyi | bene | bine | ghine | bire | bini | bene | bien | bem | bien | well, good |
| kükremek | bēlāre/rugīre | zbiera/a rage | azghirari | bľerå | zber | ruggire | rugir | rugir | rugir | to roar |
| oğul | filius | fiu | hilj | fiľu | iľu | figlio | hijo | filho | fils | son |
| kız evlat | fīlia | fiică | hilje | fiľa | iľe | figlia | hija | filha | fille | daughter |
| karaciğer | fīcātum | ficat | hicat | ficåt | fegato | hígado | fígado | foie | liver | |
| olmak (ek fiil) | fuī/esse/sum | a fi | hire | fi | ire | essere | ser | ser | être | to be |
| demir | ferrum | fier | heru | fľer | ieru | ferro | hierro | ferro | fer | iron |
| buzaği | vitellus | vițel | yitsãl | vițelu | vițål | vitello | (ternero) | vitelo | veau | calf |
| solucan, kurt | vermis | vierme | iermu | (g)ľerm | ghiarmi | verme | verme (gusano) | verme | ver | worm |
| canlı | vīvus/vīvēns | viu | yiu | viu | ghiu | vivo | vivo | vivo | vif/vivant | alive |
| yemek, tahıl, erzak | victus | vipt | yiptu | vipt | cibo (vitto) | comida (victo) | comida (vitualha) | victuaille (eski) | food, grain, victuals | |
| kuzu | agnellus | miel | njel | mľe(lu) | m'iel | agnello | (cordero), añal (eski) | anho, cordeiro | agneau | lamb |
| bal | mel | miere | njare | mľåre | m'ari | miele | miel | mel | miel | honey |
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Schulte 2009, s. 230.
- ^ Hammarström, Forkel & Haspelmath 2019, [1].
- ^ Agard 1984, s. 250.
- ^ Hall 1950, s. 16.
- ^ Posner 1996, s. 195.
- ^ Harris 1997, s. 22.
- ^ Swiggers 2011, s. 272.
- ^ Sampson 1999, s. 298.
- ^ Hall 1950, s. 24.
- ^ Mallinson 1988, s. 23.
- ^ Posner 1996, ss. 217–218.
- ^ a b Lindstedt 2014, s. 168.
- ^ Maiden 2016, s. 91.
- ^ Sala, Marius (2012). De la Latină la Română] [From Latin to Romanian]. Editura Pro Universitaria. s. 33. ISBN 978-606-647-435-1.
- ^ Posner 1996, s. 217.
- ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin; Bank, Sebastian (10 Temmuz 2023). "Glottolog 4.8 - Eastern Romance". Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. doi:10.5281/zenodo.7398962
. 21 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2023. - ^ Petrucci 1999, s. 4.
- ^ Caragiu Marioțeanu, Matilda, "Dialectul Aromân" [The Aromanian Dialect] (PDF), Avdhela Project – Library of Aromanian Culture (Rumence), 24 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 1 Eylül 2019
- ^ Vătășescu, Cătălina (2017), "Atlasul lingvistic al dialectului aromân, bază pentru cercetarea raporturilor aromâno-albaneze" [The linguistic atlas of the Aromanian dialect as a ground for a comparative research with the Albanian language], Fonetică și dialectologie (Rumence), XXXVI, ss. 215-221, 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Eylül 2019 – diacronia.ro vasıtasıyla
- ^ Bărdășan, Gabriel (2011), Lexicul Istroromân Moștenit din Latină. Suprapuneri și Diferențieri Interdialectale [Istro-Romanian vocabulary inherited from Latin. Interdialectal Overlaps and Differentiations] (Rumence), 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Eylül 2019 – diacronia.ro vasıtasıyla
- ^ Dănilă, Ioan (2007), "Istroromâna în viziunea lui Traian Cantemir", The Proceedings of the "European Integration – Between Tradition and Modernity" Congress [Istro-Romanian in the vision of Traian Cantemir] (Rumence), 2, ss. 224-231, 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Eylül 2019 – diacronia.ro vasıtasıyla
- ^ Burlacu, Mihai (2010). "Istro-Romanians: The Legacy of a Culture". The IstroRomanian in Croatia. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2024.
- ^ Dialectul Meglenoromân (PDF), 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 1 Eylül 2019
