Halk takvimi

Halk takvimi; resmi olmayan ve belirli bir yöreye veya bölgeye özgü olan ya da herkes tarafından bilinmeyen (genel kabul görmeyen) takvimdir.

Bir bölgede yaşayan toplulukların geleneksel kültürel miras olarak nesilden nesile aktardığı doğa olaylarına dayalı birikimlere ve uzun süreli deneyimlere dayalı tarihsel, yöresel, dinsel, mitolojik, tarımsal simgelerin zamanın geçişini ve belirli dönemlerini anımsatma görevini gerçekleştirdiği resmi olmayan, sözlü geleneğe dayalı zaman bölümleme aracıdır.

Halk takvimi (yerel takvim) kullanıldığı bölgede genel bir kabul görür; hatta bazen resmi takvimden daha yaygındır. Ancak, günümüzdeki şehirleşme ve artan teknoloji halk takvimlerini ikinci plana atmıştır ve toplumsal anlamda kullanım oranları gitgide düşmektedir. Halk takvimi, yaygınlık kazanmış (resmi) takvimlerden daha farklı olarak yılı, ayları ve günleri başka bir biçimde bölümlere ayırır ve farklı anlayışlarla adlandırır. Kimi zaman, kimi doğal olaylar, tarımsal kavramlar bu adlandırmada belirleyici olur. Bazen bu takvimlerin bir kısmı veya bütünsellik arz eden bazıları resmi takvim statüsüne ulaşabilir. Örneğin günümüzdeki Türk takviminde yer alan bazı ay adları halk takvimlerinden alınmıştır; Ocak, Ekim...

Türk Halk Takvimi, yöresel çeşitliliklerine rağmen hepsinde ortak bir anlayış olarak gündönümü ve gündenkliği esasına göre oluşturulur. Bugünkü takvim anlayışının aksine ortalama dokuz gün geriden gelen ay başlangıçları bulunur. Yani birinci ayın birinci günü 22 Marttır. Bu tarih Türk takviminin yılbaşı olup bir gün öncesi Nevruz bayramına denk düşer.

• 21 Mart: Bahar ekinoksu
• 21 Haziran: Yaz gündönümü
• 23 Eylül: Güz ekinoksu
• 21 Aralık: Kış gündönümü

Mevsimleri adlandırmak için kullanılan sözcükler şu şekildedir.

1. İlkbahar: Kök, Kökey, Köklem (Farsça: Bahar)
2. Yaz: Yaz, Yay, Cay
3. Sonbahar: Güz, Güzey, Güzlem (Farsça: Payız)
4. Kış: Kış, Kıs

Anadoluda tespit edilerek derlenmiş olan ay adları şu şekildedir.

1. Köten (Kotan) Ay, 2. Saban (Sapan) Ay, 3. Kosak Ay, 4. Orak Ay,^[1] 5. Diren Ay, 6. Döven Ay,

7. Tapan Ay, 8. Dibek Ay, 9. Kazan Ay, 10. Ocak Ay,^[2] 11. Kirmen (Eğirmen) Ay, 12. Külek Ay

1. Dikim Ay, 2. Saçım Ay, 3. Kırkım Ay, 4. Biçim Ay, 5. Derim Ay, 6. Verim Ay,

7. Ekim Ay, 8. Söküm Ay, 9. Katım Ay, 10. Sağım Ay, 11. Üsüm Ay,^[3] 12. Sürüm Ay

1. Açan Ay, 2. Kandık Ay, 3. Isık Ay, 4. Tozaran Ay, 5. Bozaran Ay,^[4] 6. Kısık Ay,

7. Koçan Ay, 8. Balağan Ay, 9. Aralık Ay, 10. Çağan Ay, 11. Gücük Ay,^[5] 12. Tuluğan Ay

1. Açar Ay, 2. Kırçan Ay,^[6] 3. Uraş Ay, 4. Biçen Ay, 5. Bozar Ay, 6. Söken Ay,

7. Budan Ay, 8. Karaş Ay, 9. Kırlaş Ay, 10. Buğan Ay, 11. Akpan Ay, 12. Yelen Ay

Bu topluluklardaki bazı ay adlarının birbirlerine ve Anadoludaki halk takvimlerinde yer alan ay adlarına benzerliği özellikle dikkat çekicidir.

Kazak halk takvimi aynı zamanda resmi takvimlerini de oluşturmuştur.

1. Birtin Ay, 2. Kökek Ay, 3. Mamır Ay, 4. Otamalı Ay, 5. Şilde Ay, 6. Tamız Ay,

7. Kırküyek Ay, 8. Kazan Ay, 9. Karaşa Ay, 10. Caltoksan Ay, 11. Kantar Ay, 12. Akpan Ay^[7]

1. Körük Ay, 2. An Ay, 3. Pes Ay, 4. Ölen Ay, 5. Piçen (Biçen) Ay, 6. Orgak Ay,

7. Ürtün Ay, 8. Kurtuyak Ay, 9. Kırlaş Ay, 10. Kiçig (Kiçiğ) Ay, 11. Cel Ay, 12. Azıg (Azığ) Ay

1. Kank (Kang) Ay, 2. Koskar Ay, 3. Silker Ay, 4. Çulug (Çuluğ) Ay, 5. Toz Ay, 6. Kisçen Ay,

7. Ürten Ay, 8. Kiçkerek Ay, 9. Soh Ay, 10. Alay Ay, 11. Kürgen Ay, 12. Pozug (Bozug) Ay

1. Toturnu Ay, 2. Hıçavban Ay, 3. Lukur Ay, 4. Yaynı Ay, 5. Kırkar Ay, 6. Kırkavuz Ay,

7. Güznü Ay, 8. Kaçnı Ay, 9. Endirevük Ay, 10. Başıl Ay, 11. Bayıça Ay, 12. Avuznu Ay^[8]

1. Körik Ay, 2. Namıs Ay, 3. Tartçan Ay, 4. Par Ay, 5. Tos Ay, 6. Ot Ay,

7. Alçan Ay, 8. Çarıs Ay, 9. Hırlas Ay, 10. Alay Ay, 11. Çil Ay, 12. Hıra Ay

1. Kerek Ay, 2. Örteng Ay, 3. Kezel Ay, 4. Olan Ay, 5. Toz Ay, 6. Çızıg Ay,

7. Tayga Ay, 8. Küçkerek Ay, 9. Sok Ay, 10. Kitig Ay, 11. Küzer Ay, 12. Argan Ay

1. Koruk Ay, 2. Şın Ay, 3. Şabın Ay, 4. Odağ Ay, 5. Piçen Ay, 6. Orgak Ay,

7. Urtun (Ürtün) Ay, 8. Kus Ay, 9. Kırlaş Ay,^[9] 10. Kiçik Ay, 11. Çel Ay, 12. Çaskı Ay

1. Tutar Ay, 2. Ustar Ay, 3. Iyam Ay,^[10] 4. Ihıyah Ay, 5. Vot Ay, 6. Atırdah Ay,

7. Balağan Ay, 8. Altınnı Ay, 9. Ahsınnı Ay,^[11] 10. Bilide Ay, 11. Tohsunnu Ay, 12. Olunnu Ay

1. Yanarış Ay, 2. Saban Ay, 3. Çereşme Ay,^[12] 4. Peçen Ay, 5. Urak Ay, 6. Indır Ay,

7. Bilek Ay, 8. Karakoz Ay, 9. Kerev Ay, 10. Kırlaç Ay, 11. Akman Ay, 12. Buşay Ay

Tıva'nın kuzeydoğusundaki Toju yöresinin Toju Tuvaları Toju ağzında ay adları şöyle söylenir. Ayın başlangıcı Şubat, bitişi Ocak ayıdır. Mesela Baş Soğuk Ay manasında Başkı Sook Ay denilir.

1. Sоñgu sооk аy, 2. Аk аy, 3. Öl hаrlıg аy 4. Idаlааr аy, 5. Şоvur аy, 6. Bаk tоstааr аy,

7. Eki tоstааr аy, 8. Аylааr аy, 9. Hülbüs аy, 10. Аldılааr аy, 11. Örgügleer аy, 12. Bаşkı sооk аy^[13]

1. KÖKEK (Guguk Kuşu), 2. KORAN (Karaca), 3. BUĞRA (Erkek Deve), 4. KULCA (Dağ Koçu), 5. TEKE (Erkek Keçi), 6. OĞNA (Bozkır Keçisi),

7. SIĞIN (Erkek Geyik), 8. KOÇKAR (Koç), 9. ELİK (Dağ Keçisi), 10. MARAL (Dişi Geyik), 11. ARKAR (Dağ Koyunu), 12. TOYGAR (Tarla Kuşu)

Türk kültüründe ayların süreleri, mevsimlerin toplam süreleri dikkate alınarak hesaplanır. Dünyanın yörüngesinden dolayı İlkbahar ve Yaz mevsimleri uzun, Sonbahar ve Kış mevsimleri ise daha kısadır. Mevsimlerin en kısası kıştır ve yaklaşık 89 gündür. En uzunu ise yazdır ve yaklaşık 93-94 gün sürer. Bahar 92-93, Sonbahar ise 89-90 gündür. Halk anlayışında aylara düşen gün miktarı buna göre belirlenmiştir. Küçük farklılıklarla pek çok halk takviminde günlerin tespit edilmesi şu şekildedir.

(A) Bahar:31-31-31, Yaz:31-31-30, Güz:30-30-30, Kış:30-30-30 (Yılın son günü dört yılda bir 31 gün sürer.)

veya,

(B) Bahar:30-31-31, Yaz:31-31-31, Güz:30-30-30, Kış:30-30-30 (Yılın ilk günü dört yılda bir 31 gün sürer.)

1. Pazartesi: Geçeği, Odgün, Gürgegün
2. Salı: Ortağı, Orgün, İnegün
3. Çarşamba: Uğrağı, Yeygün, Barasgün
4. Perşembe: Gideği, Aragün, Tozagün,
5. Cuma: Toplağı, Elgün, Bayrıgün
6. Cumartesi: Gireği, Başgün, Giregün
7. Pazar: Direği, Dergün Diregün

Anadoluda haftanın hangi günden başlayacağına dair değişik anlayışlara bağlı olarak bu adlar farklı yörelerde kimi zaman bir veya iki günlük kaymalarla yer değiştirebilmektedir. Hafta yaygın olarak ya Pazartesiden veya Cumartesiden başlar. Bazı yörelerde Pazar gününün birinci gün kabul edildiği uygulamalara da rastlanmaktadır.

1. Pazartesi: Başgün
2. Salı: Kürgegün
3. Çarşamba: Barasgün
4. Perşembe: Ortagün
5. Cuma: Bayrımgün
6. Cumartesi: Kıyavgün
7. Pazar: Iyıkgün

1. Pazartesi: Gal, Guluvun ("Ateş")
2. Salı: Uha, Usun ("Su")
3. Çarşamba: Mod, Modun ("Ağaç")
4. Perşembe: Alt, Altan ("Altın")
5. Cuma: Şor, Şoron ("Toprak")
6. Cumartesi: Nar, Nara ("Güneş")
7. Pazar: Sar, Sara ("Ay")

Fars kültüründe ve etkilediği çevre kültürlerde (Kürt,Özbek, Türkmen vs.) kullanılır.

1. Pazartesi: Doşenbe, Düşembi, Duşem, Duşenbe, Düşenbe, Düyşembi
2. Salı: Seşenbe, Sişembi, Seşem, Sişenbe, Seyşenbe, Şeyşembi, Seysenbi
3. Çarşamba: Çeherşenbe, Çerşembi, Çerşem, Çerşenbe, Çarşenbe, Şarşembi, Sersenbi
4. Perşembe: Pençşenbe, Pencişembi, Pencşem, Penşenbe, Peyşenbe, Beyşembi
5. Cuma: Cuma, Cüme, Cumga, Coma, Yoma, Juma
6. Cumartesi: Şenbe, Şimbe, Şemi, İşembi, Senbi
7. Pazar: Yekşenbe, Yekşembi, Yekşem, Cekşembi, Ceksenbi

Halk takvimi anlayışıyla bağlantılı olarak değerlendirilmesi gereken bir başka husus da halk kültürüne göre günün bölümlere ayrılmasıdır. Anadoluda derlenmiş olan zaman dilimleri şu şekildedir:

• Bir gün, Çak (Çağ) adı verilen 12 bölüme ayrılmıştır (1 ÇAK: 2 Saat).
• Her Çak ise Keh adı verilen sekiz parçadan oluşur (1 KEH: 15 Dakika).

Türk halk kültüründe zaman ölçmeye yarayan aygıta, (güneş saati kavramıyla ve gün sözcüğüyle ilgili olarak) "Güngen" denilmiştir. Yine zamanı ölçmek anlamına gelen "Ötçek/Ödçek" sözcüğü de saat (zaman ölçme aracı) demektir. Öt/Öd Türkçede zaman manasına gelir. Ödemek, ödünç kelimeleri bu kökle ilgilidir. Moğolca Ötlöh (Eski Moğolca Ötel) yaşlanmak demektir ve bu fiil zamanın geçişiyle alakalıdır. Halk anlayışında zaman ölçü birimleri aşağıdaki gibidir.

1. Oğ: An.
2. Oğurçak: Salise.
3. Oğurdak: Saniye.
4. Oğrak: Dakika.
5. Oğur: Saat.

Ayrıca Güneşin durumuyla bağlantılı olarak yönlere de şu adlar verilmiştir:

1. GÜNEY/KÜNEY: Tüştük, Könyek, Güntüştük. Tuşay, Tüşey.
2. TÜNEY/DÜNEY: Tündük, Tönyek, Güntündük. Kuzay, Kuzey.
3. DOĞU/DOĞI: Çığış, Şığıs. Künçığış, Könsığış. Gündoğusu.
4. BATU/BATI: Batıs, Bayış. Künbatıs, Könbayış. Günbatısı.

• Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)7 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

• Halk Takvimi-Gelenekler15 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Halk Takvimi24 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Halk Takvimi
• Halk Takvimi, Mesut Şener21 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Halk Takvimi - Atalarımızdan Kalanlar12 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Şarkışla Halk Takvimi (Emin Kuzucular, 1978 - 1979)
• Altaylı Halklar^{[ölü/kırık bağlantı]}
• Türkçe Ay Adları10 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

• Takvim
• 12 Hayvanlı Takvim