II. Mahmud (Büyük Selçuklu sultanı)

II. Mahmud (d. 1102/1103 - ö. 1131, Hamedan) Büyük Selçuklu Sultanı ve Muhammed Tapar'ın oğlu.

II. Mahmud babası Muhammed Tapar'ın 18 Nisan 1118 yılında ölümü üzerine kendisini Bağdat kentinde Büyük Selçuklu Devleti'nin sultanı ilan etti. Ancak Horasan'da hüküm süren Ahmed Sencer Selçuklu dünyasının en kuvvetli hükümdarı olarak hüküm sürmeye devam etti.

Takriben 1102/1103'te Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar'ın 6 çocuğundan en büyüğü olarak doğmuştu. Annesi Muhammed Tapar'ın kıdemli zevcesi Guhar Hatun idi. Kronik-tarihçi Vardan'a göre Muhammed Tapar büyük oğluna o daha onlu yaşlarında iken İran'da bulunan birkaç şehrin valiliğini vermişti.^[1]

Sultan Muhammed Tapar 18 Nisan 1118'de (Hicri Zilhacce 511) 37 yaşında iken öldüğünde 15 yaşında olan oğlu II. Mahmud tahta geçirildi. Kronik-tarihçi Hamdullah Müstevfî-i Kazvîn'in "Tarih-i Guzide" adlı eserine göre Mahmud babası yerine tahta geçince Vezir olan Ali Bar II. Mahmud'a doğuda Rey merkezinde Selçuklu Sultanı olan amcası Ahmed Sencer'i öneme almamasını tavsiye etmekteydi.^[1] Hatta Merkezi İran ve Hazar Denizi kıyılarını kendi Sultanlığı sınırları içine almayı uygun görmekteydi.

II. Mahmud babası Muhammed Tapar'ın pek beğendiği Daylamlı Şii Kakvayhi sülalesinden olan Yezd Atabeyi olan II. Ebu Kalicar Garşasp'ı sarayda çıkan söylentilere inanarak tabi hükümdarlık olan atabeylikten uzaklaştırdı. Yezd'de bir ordu göndererek II. Garşasp'ı yakalatıp Jibal'da hapsettirdi. Yezd atabeyliğini sarayda bulunan bir sofracıya verdi. Fakat Garşasp bu zindandan kaçıp Yezd'de döndü. Garşasp'in kızkardeşi Horasan'da Büyük Selçuklu Sultanı olarak hüküm süren Sultan Ahmed Sencer'in karısı idi. Garşasp kayınbiraderi Sultan Ahmet Sencer'den destek istedi ve onu II. Mahmud'un Ahmed Sencer'in yönetiminde olan Merkezi İran'a göz diktiğine ve Ahmed Sencer'in II. Mahmud'un bu tehdidine karşılık vermesi gerektiğine inandırdı. Kayınbiraderinin telkinlerine uyan Sultan Ahmed Sencer 1119'da ordusu ile Merkezi İran'a yürüdü ve yanında bulunan "beş tabi-hükümdar" (bunlar II. Garşasp, Sistan Emiri, Harezmşah Hükümdarı ve diğer isimleri bilinmeyen 2 emir idi) güçleri ile II. Mahmut'un ordusunu Saveh Muharebesi'nde mağlup etti. Bu muharebeden sonra II. Garşasp'a Yezd Atabeyliği tekrar verildi.^[2]

Bundan sonra Sultan Ahmed Sencer II. Mahmud'un merkezi olan Bağdat'a yürüdü. Burada Sultan Ahmed Sencer tek evlatları olan iki kızını da II. Mahmud ile evlendirdi ve böylece onun veya kızlarından doğacak erkek çocuğunun kendine varis olmasını sağladı. Daha sonra II. Mahmud'un iki karısının her birinden birer çocuğu olmuştur. Sultan Ahmet Sencer damadı/yeğenine Irak, Azerbaycan, Bağdad, Diyarbakır, Fars, Arran, Ermenistan ve Gürcistan'da hükümdar olarak Sultan unvanını taşımasını kabul etti. II. Mahmud ülkenin batısında hüküm sürdü. Bu nedenle ilk Irak Selçuklu Devleti sultanı da olduğu kabul edilir.

Bağdat'ta bulunan Abbasiler halifesi Mustazhir de Sultan Mahmud'a "Muinddin Mahmud Emir-ül-müminin" unvanını bahşetti.^[1]

Sultan II. Mahmud sonra zaman zaman ortaya çıkan iç kargaşalıklarla uğraşmak zorunda kalmıştır. II. Mahmud'un küçük kardeşi olan Tuğrul kuzey Cibal bölgesi ve merkezi olan Kazvin'den kardeşinin saltanatının hemen hemen tümünde II. Mahmud'un emirlerien dinlememeyi ve ona karşı gelmeyi sanki adet edinmişti. İran'ın kuzeyi için Atabey olan Emir Kontaği idaresinde bulunan arazilerde isyankar Tuğrul'a bağlı olduğunu ilan etmişti ve bu atabey görevden atılıncaya kadar böylece gecici olarak II. Mahmud bu bölgelerin idaresini kaybetti. Azerbaycan ve Cezira bölgelerinin idaresi Ayaba Cuyuş atabeyliği ile II. Mahmud'un diğer küçük kardeşi olan Mesud'a verilmişti. 1120'de II. Mahmud'un küçük kardeşi olan Mesud ağabeyine karşı ayaklandı. Bu ayaklanmayı bastırmak için Musul Atabeyi Aksungur el-Porsuki görevlendirildi. Bu isyan ertesi yıl Hamedan civarında yapılan "Esadabad Muharebesi" sonunda Mesud mağlup düşünce bastırıldı. II. Mahmud kardeşi Mesud'u affetti ama Mesud'un yakın danışmanı olan Farslı şair Ali ibni El-Hasan El-Tuğrai yakalanıp idam edildi.

Tarihçi Ali İbnülesir'e göre 1121'de Sultan Mahmud Bağdad Valisi Necmeddin el-Gazi komutasında büyük bir orduyu Gürcistan üzerine bir askeri sefere gönderdi. Bu orduda Artuklu İlgazi Bey ve Arap Mazyadilerin Hille'de emiri olan Dubays bin Sadaka'da bulunmaktaydı. Bu ordu Gürcistan'da Selçuklular merkezi olan Tiflis yakınlarında bulunan Manglissi-Trialèthia'da kamp kurdu. Gürcistan Kralı olan IV. Davit'in ordusu daha küçüktü ama 200 kişilik Avrupalı ve Hırvat asıllı ağır süvari şövalye birliğini de ihtiva etmekteydi. 12 Ağustos 1121'de yapılan Didgori Muharebesi'nde ağır süvarilerin dörtnala taarruzu ile kurduğu üstünlük nedeni ile Gürcüler Selçuklulara karşı büyük bir galibiyet kazandılar. Bundan sonra Gürcü ordusu Tiflis'e yürüdü ve şehri kuşatmaya aldı. Şubat 1122'de Gürcüler Tiflis'i ellerine geçirdiler. Böylece 400 yıldır Müslümanlar elinde bulunan Tiflis Emirliği ortadan kalkmış oldu.^[1]

1123'te Arap Banu Mazyad aşiretinden olan ve Mazyadilerin Hille'de emiri olan Dubays bin Sadaka Irak'ta iktidar yoksunluğundan faydalanıp halife Mustarşid'in küçük erkek kardeşi ile birlikte olarak Bağdat'a saldırıp şehri kuşattı. Halife Selçuklulardan askeri yardım istedi. Selçuklular Musul Atabeyi olan Kerboğa'nın bir alt komutanı olan İmameddin Zengi idaresinde bir orduyu Bağdat'ı desteğe gönderdiler. Bu ordu Dubays'in ordusuyla yapılan muharebeyi kazanıp şehri kuşatmadan kurtardı. Bu başarısından dolayı İmameddin Zengi Selçuklu Basra valisi yapıldı.

1125'te Abbasi halifesi Mustarşid ile Sultan II. Mahmud'un arası açıldı. Halife Sultan II. Mahmud'u hiçe sayarak Irak'ı kendi idaresi almaya hedef alan bir askeri kampanyaya başlayıp batı Irak'a önemli bir stratejik merkez olan Vasıt'ı ele geçirmek için bir ordu gönderdi. Sultan II. Mahmud Selçuklu Basra valisi İmameddin Zengi'yi halife ordusuna karşı gönderdi. Bu Selçuklu yörel ordusu ile halife ordusu Bağdad yakınlarında yaptıkları muharebede halife ordusu yenildi.

Bu başarısından dolayı Sultan II. Mahmud İmamedin Zengi'yi 1127'de Musul Atabeyi ve 1128'de Halep Atabeyi olarak atadı ve kendine tabi alt-hükümdar ilan etti. Böylece Zengiler devleti kurulmuş oldu.

Sultan II. Mahmud Eylül 1131'de Jibal'da 27 yaşında iken öldü.^[1] Bundan sonra II. Mahmud'un oğlu olan Davud; kardeşi olan Mesud ile atabey olan II. Tuğrul arasında bir taht mücadelesi ortaya çıktı ve bu bir iç savaşa dönüştü.

II. Mahmud'un mutadil tabiaatlı ama lüks yaşamayı sever olduğu bildirilir. Hazinesine gelen vergi gelirleri harcamalarına yetişmediği için devlet idarecilerine kısıntılar yapmasını tavsiye etmiş ama sonradan kendine gelir sağlamak icin gayet çok sayıda malikane yapılmak üzere "ikta" arazileri yaratmıştır. Selçuklu devleti sultanlarının hiçbiri Arapça öğrenmemişken II. Mahmud'un iyi Arapça bildiği bilinmektedir. Günün Arapça ve Farsça şair ve yazarlarını korumuştur. İyi bir kronik-tarihçi olan Anuşirvan bin Halid bir müddet II. Mahmud için Vezirlik yapmıştı. Anuşirvan hazırladığı kendi şahsi anılarını da ihtiva eden kronik-tarih eserinde ve El-Bundari'nin eserinde^[3] Sultan II. Mahmud'un şu hatalarının bulunduğunu belirtilmiştir:

• Devletin birlik ve beraberliğinin devamlı ayaklanmalarla devamlı tehdit altında olması;
• Irak'ta devamlı ayrılık tehditleri olması;
• Devlet hazinesinde toplanan gelirlerin gayet kolaylıkla sarf edilip çarçur edilmesi;
• Sultan'ın ve devlet ricalinin Şiilere karşı gösterdiği yakınlık ve bu nedenle Hasan Sabah'ın Alamut kalesi üzerine sefer yapılmaması;
• Saray'da lükse düşkünlük ve safahat atmosferi.

• Cawley, Charles, (2008-07) West Asia & North Africa, Chapter 5. Iran and Iraq. Seljukid Sultanat, Foundation for Medieval Genealogy TURKS.htm#_Toc17908999011 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Muir, William (1924), The Caliphate; Its Rise, Decline and Fall From Original Sources, Edinburgh, John Grant (Yeni baskı (2012) Ulan Press) Bölüm 75. Websitesi: [1]^{[ölü/kırık bağlantı]} (İngilizce) (Erişim tarihi: 25.4.2013)

II. Mahmud (Büyük Selçuklu sultanı) Selçuklu Hanedanı Doğumu: 1103 Ölümü: 1131
Resmî unvanlar
Önce gelen: Muhammed Tapar	Büyük Selçuklu Sultanı 1118	Sonra gelen: Ahmed Sencer
Önce gelen: '	Irak Selçuklu Sultanı 1118 – 1131	Sonra gelen: Davud