Akhenaton

Akhenaton ya da IV. Amenhotep olarak da bilinir. Mısır yeni dönem 18. hanedanının bir firavunudur. Kraliçe Tiye ve III. Amenhotep'in genç olan çocuğudur. Büyük kardeşi Thutmosis babasından önce ölünce tahta önce ortak oldu, sonra da MÖ 1353-1336 ya da MÖ 1352-1334 yılları arasında 17 yıl (Mısır kronolojisinde değişir) firavunluk yaptı. Eşi Nefertiti'ydi.

Amenhotep Neferjeperura olarak bilinen Akhenaten (Akhenaton veya Akhenaten), saltanatının beşinci yılına gelindiğinde adını değiştirdi.

İsimleri

Amenhotep, doğum ismi. Anlamı "Amon hoşnuttur". Amenophis, ismin Yunan kaynaklarında geçen, Yunancaya uyarlanmış hâlidir.
Nefer-kheperu-Ré, unvanı. Anlamı "Ra'nın şekilleri güzeldir".
Akhenaton, kendisi için kendi belirlediği isimdir. Krallığının beşinci senesinden itibaren, Atenciliği resmi din ilan etmesinden sonra ölene dek bu ismi kullandı. Anlamı "Aten'in hizmetkarı". Bu ismin kaynaklarda alternatif yazılışları çoktur: Akhenaton, Akhnaten, Akhnaton, Ikhnaton...

Yaşamı

MÖ 15. yüzyıl sonlarında veya MÖ 14. yüzyıl hemen başlarında dünyaya geldi. Babası III. Amenhotep öldükten sonra tahta geçti. Tahta geçtiği ilk yıllarda aile adı olan Amenhotep'i (Amon'un hoşnut olduğu) kullandı. Beşinci senesinde adını değiştirerek Akhenaton (Aten'in hizmetkârı) ismini kullanmaya başladı ve aynı yılında geleneksel çok tanrılı Mısır dinini yasaklayarak tek tanrılı Aten dinini kurdu.

Krallığının 6. yılında yüz yıllardır Mısır'ın başkenti olan Teb'i terk ederek bugün Tel el Amarna olarak bilinen el değmemiş topraklara yeni bir başkent kurmaya karar verdi. Akhenaton, diğer tanrılara olan inancı yok etmek için tapınaklardan diğer tanrıların isimlerini sildirdi.

Akhenaton yaklaşık 15 yıl tahtta kaldı. Ölümünün ardından kurduğu din çöktü. Akhenaton'un şehri yerle bir edildi ve Horemheb döneminden itibaren "düşman" olarak kayıtlarda anıldı, daha sonraları ise onunla ilgili her şey yok edilmeye çalışıldı. 19. yüzyılda keşfedilene dek yaklaşık 3000 yıl Akhenaton'un ismi unutuldu.

Akhenaton'un hiç erkek çocuğu olmadığından öldüğünde yerine kızlarından biriyle evlenmiş olan Akhenaton'un isimsiz üvey kardeşi Smenkh-Ka-Re (Smenkhkare) adındaki damadı çok kısa süreliğine firavun oldu. Onun da ani ölümü üzerine Akhenaton'un oğlu Tutankhamon firavun oldu. Tutankhamon'un baba-bir kızkardeşi olan Ankhesenamen ile olan çocukları ya doğum öncesi ya da doğum sonrası öldü. Tutankhamon da 18 yaşında ölünce tahta Ay ya da Akhenaton'la hiçbir kan bağı ve akrabalığı bulunmayan fakat ordu komutanı olarak sahip olduğu güce dayanarak firavun olduğu zannedilen Horemheb geçti.

Amarna Dönemi

Burası yeni dinin yaşanacağı ve Teb'deki düşmanlardan uzak bir sığınak olarak tasarlanmıştı. Bu şehir, tarihteki ilk planlı yerleşimlerden biridir. Binalar, tapınaklar ve yollarıyla tamamen tanrı Aton'a tapmak için tasarlanmıştır. Amarna'nın tamamlanmasına yakın Kral ve eşi Nefertiti şehre yerleştiler.

Bu arada Mısır büyük bir istikrarsızlığa düşmüştü. Bu dönemde sanatta da yenilikler olmuştur: Firavun resimleri eskisi gibi tanrısal bir durağanlıkla değil, daha çok gerçekçi şekilde çiziliyordu. Bir bakıma sanatın dinden ayrılmasını Akhenaton başlatmıştır. Firavun geleneksel sahneler dışında, yemek yerken, karısını öperken, bir törene başkanlık ederken de çizilebiliyordu. Uzun boyunlu, göbekli resmedilen Firavunun resimleri oldukça ilginçtir. Uzun boyunlu beden yapısı, bu dönemdeki diğer eserlerde de sık sık kullanılmıştır.

Akhenaten'e isim değişikliği

İktidara gelişinin 5. yılının 8. ayının 13. günü günümüzde Amarna olarak bilinen, kendisinin ise Akhetaten adını verdiği yeni şehre taşındı. Bir ay öncesinden de IV. Amenhotep olan eski eski isminde taşıdığı 5 katlı unvanlarından çoğunu terk ederek sadece prenomen olarak kullandığı ilk ismini alıkoymak suretiyle kendi adını resmen Akhenaten olarak değiştirdi.^[1]

Veziri, ölümü, Tutankhamun ve tek ilâh

Akhenaton tahta geçişinin birinci yılında din alanında bir devrim yaparak Atenizm (bazen Atonizm) dinini kabul ettiğini ve tüm diğer Mısır tanrılarını reddederek (Ra, Maat, Hathor, İsis, Nephthys, Set, ...) tek tanrı Aton'a ibadet edilmesini bir kanunla halka duyurdu. Başlangıçta eski Mısır diniyle benzer gibi gözükse de, Atenizm tek tanrılı bir dine geçiş teşkil etmektedir. Akhenaton'un yaşadığı dönemde Amon Rahipleri oldukça güçlüydüler. Firavun herhangi bir iş yapmadan rahiplere danışmak ve kehanetlerine başvurmak zorundaydı.

Akhenaton bu etkiden kurtulmak ve kendi inançlarının da doğrultusunda eski Mısır dinini, sihir ve büyüyü yasaklamış, Karnak tapınaklarını kapatıp Amon rahiplerinin görevine son vermiştir.^[2] Bu durum ülkede büyük bir kargaşaya sebep olmuştur.

Amenhotep IV

Akhenaten

Horus adı

Kanakht-qai-Shuti

Meryaten

Nebty adı

Wer-nesut-em-Ipet-swt

Wer-nesut-em-Akhetaten

Altın Horus adı

Wetjes-khau-em-Iunu-Shemay

Wetjes-ren-en-Aten

Prenomen
(Ön adı)

Neferkheperure-waenre

Neferkheperure-waenre

Nomen
(Adı)

Amenhotep Netjer-Heqa-Waset

Akhenaten

Kraliyet ailesi ya da bireysel ibadet için yapılmış Aten ve Altar. Hayat veren bir tanrının ışınları altında kraliyet ailesinin alçak kabartması. Kahire Mısır Müzesi.

Aten ve tek tanrılı dinlerle olan bağlantısı

Akhenaten'in annesinin babası olan Yuya'nın Eski Ahit ve Kur'an'da adı geçen Yusuf Peygamber ( Joseph ) olduğu Mısırlı tarihçi Ahmed Osman tarafından iddia edilmiştir.^[3]

Akhenaton öldüğünde, tahta Akhenaton'un yerine 10 yaşında olan Tutankhaton geçti. Tutankhaton ismini Tuthankhamon olarak değiştirerek Amon ve diğer pagan ilahlara tekrar tapınılmasının yolunu açmış oldu. Genç firavun 18 yaşında öldüğünde, Amon rahipleri eski sömürge ve pagan düzenin tekrar getirilmesi sebebiyle Tutankhamun'a unutulmaz bir tören yaptılar. Firavun çoktan hazırlanmış olan mezarına, yüzyıllar sonra Howard Carter tarafından bulunmak üzere yerleştirilmiş, Akhenaton ve soyundan birçok kimsenin isimleri ise tapınak duvarlarından silinmiştir.

Akhenaten'in tek tanrılı dinlerin öncülüğünü yapan bir firavun olduğu iddiası ve bu dinin daha sonra Yahudilik şekline dönüşmüş olabileceği birçok bilim insanı tarafından kabul gören bir görüştür.^[4]^[5]^[6]^[7]^[8]^[9] Bu görüşün en önemli savunucularından birisi Moses and Monotheism (Musa ve tek tanrıcılık) isimli kitabında açıkladığı görüşleriyle Psikanaliz biliminin kurucusu olan Sigmund Freud'dur.^[10] Freud Musa'nın kendisine iman edenlerle birlikte Akhenaten'in ölümünden sonra Mısır'ı terk etmek zorunda kalan Atenist bir din adamı olduğunu iddia etmiştir.^[11]

Sigmund Freud, Dinin Kökenleri adlı eserinde; Yahudilerin sünnet geleneğini nereden aldıkları sorusunu Mısır olarak yanıtlamaktadır. Burada Freud, Herodot' un, Tarih II. Kitap 104. bölümde, sünnetin Mısır'da uzun süreden beri devam eden bir uygulama olduğunu söylediğini ve bilindiği kadarı ile sadece Antik Mısır'da bulunan bir uygulama olduğunu, Doğu Akdeniz' de başka hiçbir halkın bu geleneği uygulamadığını, Samilerin, Babillilerin ve Sümerlerin sünnetsiz olduklarının kesin bir şekilde varsayılabileceğini belirtmektedir. Bundan sonra Freud şu sözleri ile anlattığı sonuca ulaşmaktadır:

“	Eğer Musa, Yahudilere yalnızca bir din değil aynı zamanda sünnet emri de verdiyse bir Yahudi değil bir Mısırlıydı ve o durumda Musa dini olasılıkla bir Mısır dini ve yaygın dinle zıtlığı göze alındığında daha sonraki Yahudi dininin bazı önemli açılardan uyuştuğu Aten (Aton) diniydi.^[12]	„

Diğer Mısır Bilimciler ise Yahudilik ve diğer Semitik dinî âdetler arasında doğrudan yakın alâkaların mevcudiyetine dikkat çekmektedir.^[13]

Bibliyografya

Jürgen von Beckerath, Chronologie des Pharaonischen Ägypten. Philipp von Zabern, Mainz, (1997)
Berman, Lawrence. 'Overview of Amenhotep III and His Reign,' and Raymond Johnson, 'Monuments and Monumental Art under Amenhotep III' in 'Amenhotep III: Perspectives on his Reign' 1998, ed: David O'Connor & Eric Cline, University of Michigan Press, ISBN 0-472-10742-9
Rosalie David, Handbook to Life in Ancient Egypt, Facts on File Inc., 1998
Peter Clayton, Chronicle of the Pharaohs, Thames and Hudson, 2006
William L. Moran, The Amarna Letters, Johns Hopkins University Press, 1992
Trevor Bryce, The Kingdom of the Hittites, Clarendon Press, 1998.
A.R. Schulman, "The Nubian War of Akhenaten" in L'Egyptologie en 1979: Axes prioritaires de recherchs II (Paris: 1982)
Nicholas Reeves, Akhenaten: Egypt's False Prophet, Thames & Hudson, 2000
Orhan Hançerlioğlu, Düşünce Tarihi, Remzi Kitabevi, 1999

Tell el-Amarna'daki Aton Tapınağının planı

Kraliyet vadisi

Büyük Aton Tapınağı

Kraliyet türbesi

Kraliyet vadisi ve türbeler

Altarlar

Amarna asillerinin türbeleri

Amarna

Kaynakça

^ Dodson, Aidan, Amarna Sunset: Nefertiti, Tutankhamun, Ay, Horemheb, and the Egyptian Counter-Reformation. The American University in Cairo Press. 2009, ISBN 978977416304-3 p 8, 170
^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2017.
^ Yuya's titles included "Overseer of the Cattle of Amun and Min (Lord of Akhmin)", "Bearer of the Ring of the King of Lower Egypt", "Mouth of the King of Upper Egypt", and "The Holy Father of the Lord of the Two Lands", among others. For more see: Osman, A. (1987). Stranger in the Valley of the Kings: solving the mystery of an ancient Egyptian mummy. San Francisco: Harper & Row. pp.29-30
^ Freud, S. (1939). Moses and Monotheism: Three Essays.
^ Gunther Siegmund Stent, Paradoxes of Free Will. American Philosophical Society, DIANE, 2002. 284 pages. Pages 34 - 38. ISBN 0-87169-926-5
^ Jan Assmann, Moses the Egyptian: The Memory of Egypt in Western Monotheism. Harvard University Press, 1997. 288 pages. ISBN 0-674-58739-1
^ N. Shupak, The Monotheism of Moses and the Monotheism of Akhenaten. Sevivot, 1995.
^ Montserrat, (2000)
^ William F. Albright, From the Patriarchs to Moses II. Moses out of Egypt. The Biblical Archaeologist, Vol. 36, No. 2 (May, 1973), pp. 48-76. doi 10.2307/3211050
^ S. Freud, The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XXIII (1937-1939), "Moses and monotheism". London: Hogarth Press, 1964.
^ Freud, S. (1939). Moses and Monotheism: Three Essays...
^ Dinin Kökenleri, Sigmund Freud, Payel Yayınevi, 2002, S.252-253
^ Curtis, Samuel (2005), "Primitive Semitic Religion Today" (Kessinger Publications)

Dış bağlantılar

Vikisöz'de Akhenaton ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.

Wikimedia Commons'ta Akhenaton ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Akhenaten and the Hymn to the Aten
The City of Akhetaten7 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
The Great Hymn to the Aten7 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
M.A. Mansoor Amarna Collection
Grim secrets of Pharaoh's city28 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. BBC
Ancestry and Pathology in King Tutankhamun's Family10 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Hawass
Belief Of Akhenaten - The introduction of a New Note into the Religious Thought of the World26 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
The Long Coregency Revisited: the Tomb of Kheruef13 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Peter Dorman, University of Chicago
Royal Relations, Tut’s father is very likely Akhenaten. National Geographic 09. 20109 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Antik Mısır Mısır Mitolojisi
Heliopolisli Sekiz tanrı/Ogdoad
Amon/Amunet \| Huh/Hauhet \| Kuk/Kauket \| Nu/Naunet
Heliopolisli Dokuz tanrı/Ennead
Atum \| Şu/Shu \| Tefnut \| Geb \| Nuit/Nut \| Ausare/Osiris \| İsis/Aset \| Set \| Nebet Het/Neftis
Diğer Büyük Tanrı ve Tanrıçalar
Anubis \| Apis \| Aton \| Bast \| Hathor \| Horus \| Khepri \| Khons \| Ma'at \| Min \| Neith \| Ptah \| Ra \| Sekhmet \| Sobek \| Thoth \| Wepwawet \| Heryşaf

[1] Dodson, Aidan, Amarna Sunset: Nefertiti, Tutankhamun, Ay, Horemheb, and the Egyptian Counter-Reformation. The American University in Cairo Press. 2009, ISBN 978977416304-3 p 8, 170

[2] "Arşivlenmiş kopya". 3 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2017.

[3] Yuya's titles included "Overseer of the Cattle of Amun and Min (Lord of Akhmin)", "Bearer of the Ring of the King of Lower Egypt", "Mouth of the King of Upper Egypt", and "The Holy Father of the Lord of the Two Lands", among others. For more see: Osman, A. (1987). Stranger in the Valley of the Kings: solving the mystery of an ancient Egyptian mummy. San Francisco: Harper & Row. pp.29-30

[freud-4] Freud, S. (1939). Moses and Monotheism: Three Essays.

[5] Gunther Siegmund Stent, Paradoxes of Free Will. American Philosophical Society, DIANE, 2002. 284 pages. Pages 34 - 38. ISBN 0-87169-926-5

[6] Jan Assmann, Moses the Egyptian: The Memory of Egypt in Western Monotheism. Harvard University Press, 1997. 288 pages. ISBN 0-674-58739-1

[7] N. Shupak, The Monotheism of Moses and the Monotheism of Akhenaten. Sevivot, 1995.

[mont-8] Montserrat, (2000)

[9] William F. Albright, From the Patriarchs to Moses II. Moses out of Egypt. The Biblical Archaeologist, Vol. 36, No. 2 (May, 1973), pp. 48-76. doi 10.2307/3211050

[10] S. Freud, The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XXIII (1937-1939), "Moses and monotheism". London: Hogarth Press, 1964.

[11] Freud, S. (1939). Moses and Monotheism: Three Essays...

[12] Dinin Kökenleri, Sigmund Freud, Payel Yayınevi, 2002, S.252-253

[13] Curtis, Samuel (2005), "Primitive Semitic Religion Today" (Kessinger Publications)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]