Panenka (penaltı vuruşu)

Futbol terminolojisinde Panenka Penaltısı, penaltı vuruşunu kullanacak oyuncunun topu kalenin soluna veya sağına vurmak yerine, kalecinin vuruş öncesinde sağa veya sola hamle yapmasından faydalanarak topun altına yapılan hafif bir dokunuş vasıtasıyla kalecinin uzanamayacağı bir biçimde topun kalenin merkezine doğru yükselip düşmesi ile golü bulmayı amaçlayan bir tekniktir.

Bu teknik ilk kez, Çekoslovakya millî takımı oyuncusu Antonín Panenka tarafından Belgrad'da düzenlenen 1976 Avrupa Futbol Şampiyonası finalinde Batı Almanya millî takımı kalecisi Sepp Maier'e karşı uygulanmıştır.^[1][2] Panenka vuruşu, bu turnuvadaki çok ses getiren ilk çıkışından sonra, nadiren kullanılmıştır.^[3][4]

Bu teknik orijinal olarak Çek dilinde, Panenka'nın ilk kulübü olan Bohemians'ın bulunduğu Prag'ın Vršovice bölgesine atıfla, Vršovický dloubák biçiminde ifade edilir.

Bu teknik, aynı zamanda İtalya'da "kaşık" anlamına gelen "Il cucchiaio" ,^[5] Brezilya'da küçük tümsek anlamına gelen "cavadinha" ve Arjantin ile Güney Amerika'nın diğer yerlerinde "dürtülen penaltı" anlamındaki "penal picado" şeklinde adlandırılır.^[6]

Bu tekniğin amacı, topu kalecinin üzerinden geçirmekten ziyade, kalecilerin topun hangi yöne gittiğini görmek için beklemek yerine kalenin her iki tarafından birine doğru dalacağı tahmininden yararlanmaktır. Bu teknik topa yapılan ince dokunuşun topa yeteri kadar hız vermemesi ve bu nedenle kalecinin zıpladığı yerden geri dönmesi, hatta hareketsiz kalıp topun kolayca kucağına düşmesini beklemesine izin vermesi nedeniyle çok risklidir. Buna ek olarak, topun altına yapılacak ince dokunuşun topa vurmak üzere yaklaşan oyuncunun genellikle vuruş öncesi yavaşlamasıyla uygulanması oyuncunun niyetinin kaleci tarafından anlaşılmasını mümkün kılar. Bu vuruş, yalnızca vuruşu kaçırma riskini almaya cesaret edebilen ve kendine güvenen penaltı atıcıları tarafından kullanılmasıyla bilinir.^[3] Panenka vuruşunu kullanan bazı oyuncular, penaltı vuruşunu kaçırmaları halinde, medya, takım arkadaşları ve taraftarlar tarafından eleştirilir.^[7]

Araştırmalara göre, bir Panenka'nın penaltısı hedef alarak veya güce dayanılarak yapılan penaltı vuruşlarına göre skora dönüşme olasılığı daha düşüktür, ancak vuruşun başarılı olması halinde karşı takım üzerindeki psikolojik etkisinin oldukça yıkıcı olabileceği iddiası nedeniyle oyuncular tarafından tercih edilebilmektedir. Öte yandan, Antonín Panenka bu penaltı vuruşunu kendi kişiliğinin bir yansıması olarak görmektedir.^[8]

Antonín Panenka, 1976 Avrupa Şampiyonası'nda Çekoslovakya millî takımında oynaması nedeniyle uluslararası üne kavuştu. Bu turnuvada Çekoslovakya, finale yükselerek Batı Almanya millî takımı ile karşılaştı. Uzatmalara giden maçın 2-2 sonuçlanmasıyla Avrupa Şampiyonunu belirleyecek penaltı atışları başladı. İlk yedi vuruşta tüm şutlar golle sonuçlandı, ancak skor 4-3 Çekoslovakya lehineyken sekizinci vuruşta Batı Almanya'nın dördüncü penaltı atıcısı Uli Hoeneß topu kalenin üzerinden dışarıya attı. Panenka, büyük baskı altında maçı kazanmak ve beşinci Çekoslovakya penaltısını kullanmak için adım attı. Kalenin yan tarafına şut atıyormuş gibi yaparak Batı Alman kalecisi Sepp Maier'in soluna hamle yapmasını sağladı ve ardından da topun nazikçe dibine dokunarak topu kalenin ortasına doğru gönderdi.^[9] Kullanılan vuruşun bir küstahlık olarak algılanması ve başarısı karşısında maçı izleyen Fransız bir gazeteci Panenka'yı "bir şair" olarak adlandırdı. Panenka'nın Çekoslovakya'ya şampiyonluğu getiren vuruşu, şimdiye kadarki en ünlü vuruşlardan biri olmasına neden oldu.^[10] Maçtan sonra Panenka'ya, o sırada kendi ülkesinde yürürlükte olan Komünist sisteme saygısızlık olarak görülebileceği için, bu vuruşu kaçırması halinde cezalandırılabileceği söylenmiştir. ^[8] Penaltı atışını gören Pelé, Panenka'yı "hem bir dahi hem de bir deli" olarak nitelendirdi.^[2]

Panenka, ülkesine 1976 Avrupa Şampiyonası'nı kazandırmasının yanı sıra, Çekoslovakya'nın 1980 Avrupa Futbol Şampiyonasında yine bir penaltı atışları sonunda 9-8'lik skorla elde ettiği galibiyetinde bir kez daha gol atarak üçüncü olmasına yardımcı oldu.^[11] 1982 Dünya Kupası finallerinde Panenka bu teknikle iki gol daha attı, ancak bu goller Çekoslovakya'nın ilk grup aşamasının ötesine geçebilmesine yetmedi.^[12][13]

Panenka penaltısı, o zamandan beri çok çeşitli turnuvalarda diğer birçok oyuncu tarafından başarıyla uygulandı. Panenka penaltısı, 2006 FIFA Dünya Kupası finalinde Zinedine Zidane,^[10] 2015 Copa América finalinde Alexis Sánchez,^[14] ve 2020 İskoçya Kupa finali^[15]'nde Odsonne Édouard tarafından kullanıldı, ancak aslına uygun olarak nadir biçimde final maçlarında denendi. Panenka vuruşu finaller dışında 2010 FIFA Dünya Kupası çeyrek final penaltı atışlarında Gana'ya karşı Uruguay adına penaltı kullanan Sebastián Abreu tarafından, İngiltere'ye karşı Euro 2012 çeyrek final penaltı atışlarında İtalya adına Andrea Pirlo tarafından, UEFA Şampiyonlar Ligi maçında 2021yılında Lionel Messi tarafından,^[16][17] 2022'de UEFA Şampiyonlar Ligi yarı finalinde ise Karim Benzema tarafından yapıldı.

Tüm penaltı girişimlerinde olduğu gibi, başarısız olması her zaman olasılık dahilindedir. 2019 A-League Büyük Finalinde, kariyerinde daha önce birden fazla Panenka vuruşu denemiş olan Perth Glory oyuncusu Brendon Santalab, profesyonel olarak son maçını oynamak için sahaya çıkmıştı. Sydney FC ile Santalab'ın kulübü Perth Glory arasında yapılan maç penaltı atışlarına gitti. Skor Sydney FC lehine 3-1'ken takımının üçüncü penaltısını kullanmak üzere penaltı noktasına yönelen Santalab, Panenka denedi. Ancak Sydney FC kalecisi Andrew Redmayne bunu bekliyordu ve dik durarak zayıf vuruşu kolayca kurtardı. Sydney FC ise bir sonraki penaltısını atarak A-League Championship'i 4-1 kazandı.^[18]

Fas millî takımı sağ beki Achraf Hakimi, 2022 FIFA Dünya Kupası'nda İspanyol kaleci Unai Simon'a karşı başarılı bir Panenka vuruşu kullanarak Fas'ı tarihinde ilk kez çeyrek finale taşıdı.^[19]