Sözdebilim tarihi

Sözdebilim tarihi, zaman içinde sözdebilim uygulamalarının incelenmesidir. Sözdebilim kendini bilim olarak sunan fakat bilimsel kriterlere uymayan uygulamalar kümesidir.^[1][2]

Gerçek bilim ile sözdebilim arasında ayrım yapmak bazen zordur. İkisi arasındaki ayrım için genellikle filozof Karl Popper'a başvurulur. Onun yanlışlanabilirlik ölçütü sayesinde sözdebilimi bertaraf edebiliriz. Tarih için konuşmak gerekirse sözdebilimi gerçek bilimden ayırmak çok daha zor olabilir. Zira bazı bilimler sözdebilimlerden geliştirilmiştir. Bunun bir örneği bilim olan kimyanın kökeni olan, önbilim simyadır.

Sözdebilimlerdeki muazzam çeşitlilik, sözdebilim tarihini daha da karmaşık hale getiriyor. Astroloji ve akupunktur gibi bazı sözdebilimler bilim öncesi çağda ortaya çıktı. Fakat daha sonra Lisenkoizm gibi kimi sözdebilim türleri ideolojinin parçası olarak veya bir ideolojiye yönelik algılanan tehditlere yanıt olarak gelişti. Bunun güncel bir örneği, bilimsel evrim teorisine yanıt olarak geliştirilen yaratılışçılıktır.

Uygun bilimsel standartları karşılamamasına rağmen, birçok sözdebilim hayatta kalmaktadır. Bu genellikle sağlamlaşmış inançlarının çağdaş bilimle ters düştüğünü reddeden inatçı kişilerden kaynaklanmaktadır. Bilim insanlarının büyük çoğunluğu tarafından reddedilmesine rağmen popülerliğini sürdüren astrolojinin de kanıtladığı gibi, popülerlik de önemli bir etkendir.^[3][4][5]

19. yüzyılda sözdebilim tarihindeki en dikkat çekici gelişmeler arasında Spiritüalizm (Amerika'da 1848'e kadar takipçi toplamıştır), homeopati (ilk olarak 1796'da formüle edilmiştir) ve frenoloji (1800 civarında geliştirilmiştir) bulunmaktadır. 19. yüzyılda ortaya çıkan bir başka popüler sözdebilimsel düşünceyse Mars'ta görülebilen kanallar olduğuydu. Bilimsel evrim teorisine karşı nispeten hafif bir Hristiyan köktendinci tepkisi, 20. yüzyıldaki olayların habercisi oldu.

İnsanların karakterlerini belirlemek için kafataslarının incelenmesi, başlangıçta frenolojinin bir bilim olarak kabul edildi. Psikiyatriyi ve sinirbilimle ilgili ilk çalışmaları etkiledi.^[6] Bilim ilerledikçe frenoloji giderek bir sözdebilim olarak görülmeye başladı. 19. yüzyılın ortalarında, bilim topluluğu baskın bir şekilde onu terk etmişti.^[7]

Yarım yüzyıl boyunca, Macar hekim Ignaz von Peczely tarafından icat edilen iridoloji^[8] revaçtaydı. Hatta yaygınlığını 20. yüzyılda bir nebze sürdürdü.^[9]

Spiritüalizm bu dönemde olağanüstü bir şekilde büyüdü. Bu hareketin Amerikan versiyonu, 1848'de ölülerle iletişim kurma yeteneğini iddia etmeye başlayan Fox kardeşlere kadar takipçi topladı.^[10] Bu dini hareket, ünlü sihirbaz Harry Houdini'nin ünlü medyumları ve diğer sanatçıların sahtekar olduğunu gözler önüne sermeye başladığı 1920'lere kadar popülerliğini korudu. Spiritüalizmin dini inançları bilim olarak sunulmazken dahi hareket, ektoplazma ve ruh fotoğrafçılığı gibi çok sayıda sözde bilimsel fenomeni doğurdu.

Homeopati ilkeleri ilk olarak 1796'da Alman doktor Samuel Hahnemann tarafından formüle edildi. O zamanlar, ana akım tıp ilkel bir olaydı ve hala kan alma gibi tekniklerden yararlanıyordu. Homeopatik tıp, aksine aşırı derecede seyreltilmiş maddelerden oluşuyordu. Bu da hastaların temelde su aldığı anlamına geliyordu. Geleneksel tıbbın neden olduğu hasara kıyasla bu bir gelişmeydi.^[11] 1830'larda homeopatik kurumlar ve okullar ABD ve Avrupa sathına yayıldı.^[12] Bu erken başarılara rağmen, homeopati eleştirilerden yoksun değildi.^[13] 19. yüzyıl sonunda gözden düşmesine karşın 20. yüzyılda tekrar popülerlik kazandı.

Marsta olduğuna inanılan kanallar ilk olarak 1877'de İtalyan astronom Giovanni Schiaparelli tarafından dillendirildi. Onlara olan inanç 19. yüzyılın sonlarında zirveye ulaştı, ancak 20. yüzyılın başlarında büyük ölçüde taraftarlarını kaybetti.

Atlantis: Antediluvian Dünyası adlı kitap siyasetçi ve yazar Ignatius L. Donnelly tarafından 1882 yılında, antik Atlantis düşüncesine olan ilgiyi tazeledi. Oldukça gelişmiş bu toplumun Antik Mısır gibi medeniyetlerin yükselişinden birkaç bin yıl önce var olduğu varsayılıyordu. Platon ondan ilk olarak iki diyalogunda edebi bir araç olarak bahsedilmiştir. Mu ve Lemurya gibi kayıp kıtaların diğer hikâyeleri de 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıktı.

Hollanda'da 1881'de, tıp alanındaki sözde bilimsel eğilimlere karşı çıkmak için Vereniging tegen de Kwakzalverij (Türkçe: Şarlatanlığa karşı topluluk) kuruldu.

20. yüzyılda sözdebilime dair en dikkate değer gelişmeler arasında yaratılışçılığın yükselişi, spiritüalizmin çöküşü ve eski astronomi teorilerinin ilk formülasyonu sayılabilir.

Refleksoloji, vücudun çeşitli yerlerini ayaklar, bazen el ve kulaklara bağlayan saptanamaz bir yaşam gücü düşüncesi, 'bölge terapisi' olarak 1913 yılında ABD'de tanıtıldı.^[14][15]

Yaratılışçılık, 20. yüzyılda çeşitli diğer tarihsel gelişmelerin bir sonucu olarak ortaya çıktı. 20. yüzyılın ilk yarısında modern evrimsel sentezin Darwinizm tutulması aşmasında Amerikalı köktendinci Hristiyanlar, devlet okullarında evrim teorisinin öğretilmesine karşı çıkmaya başladılar. Bunun için çok sayıda yasa çıkardılar ve bunlardan biri bir şekilde Scopes Mahkemesi tarafından onaylandı. Yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşen Uzay Yarışı, bilime olan ilginin yenilenmesine ve ABD'nin Sovyetler Birliği'nde geride kaldığı endişesine neden oldu. Daha katı bilim standartları benimsendi ve müfredata evrim teorisinin yeniden eklenmesine vesile oldu. Evrimi öğretmeye karşı olan yasalar artık anayasaya aykırı olarak görülüyordu çünkü kilise ve devlet ayrımını ihlal ediyorlardı. Bu hükümden kaçmaya çalışan Hristiyan köktendinciler, güya evrime seküler bir alternatif olan yaratılışçılığı ürettiler. Bu yeni sözdebilimin belki de en etkili yayını, kendilerini genç yeryüzü yaratılışçıları olarak adlandıran John C. Whitcomb ve Henry M. Morris tarafından yazılan The Genesis Flood idi.

Uzay çağının şafağı, eski astronomi teorilerinin çeşitli versiyonlarına da ilham verdi. Spesifik teoriler arasında farklılıklar olsa da, zeki dünya dışı varlıkların uzak geçmişte Dünya'yı ziyaret ettiği ve o zamanlar yaşayan insanlarla temas kurduğu düşüncesinde birleşiyorlardı. Erich von Däniken ve Zecharia Sitchin gibi popüler yazarlar 1960'larda yayına başladı. Bu türdeki en dikkate değer yayınlar arasında Tanrıların Arabaları, 1968'de ortaya çıktı.

1960'lardan 70'lere kadar Apollo projesi kapsamında Ay'a inişler, bir dizi Ay'a aslında gidilmediği iddiasına yol açtı. Bu komplo teorileri bilim camiası tarafından evrensel olarak göz ardı ediliyor. Fakat yüzyılın sonunda bir Gallup anketi, Amerikan nüfusunun yüzde 6'sının inişlerin gerçek olduğuna inanmadığını gösterdi.^[16][17]

20. yüzyılın sonlarında, sözdebilimlerin büyümesine karşı koymak için birkaç önemli kuşkucu kuruluş hayata geçti. Amerika Birleşik Devletleri'nde kronolojik sırayla bunlardan en önemlileri Center for Inquiry (1991), The Skeptics Society (1992), James Randi Educational Foundation (1996) ve New England Skeptical Society (1996). Benzer hedefleri olan Şüpheci Soruşturma Komitesi 1976'da kurulmuştu. 1991 yılında Center for Inquiry kuruluşundan sonra onun bir parçası oldu. Hollanda'da Stichting Skepsis ise 1987'de kuruldu.

21. yüzyılın başında, çeşitli sözdebilimsel teoriler popüler olmaya ve yenileri ortaya çıkmaya devam ediyor.

Düz Dünya, binlerce yıldır var olduğuna inanılan bir fikirdir. Ancak araştırmalar bunun, internetin bu tür fikirlerin çok daha hızlı yayılmasına izin vermeye başladığından 1990'lardan beri virüs gibi yayılan görece yeni bir fikir olduğunu gösteriyor.

Akıllı Tasarım biçimindeki yaratılışçılık başka bir sözdebilimdir. Akıllı tasarım davasında Yargıç John E. Jones III, Akıllı Tasarımın yaratılışçılıktan ayrılamayacağına ve devlet okullarında öğretilmesinin anayasanın ilk maddesini ihlal ettiğine karar verdi . Dava kamuoyunda büyük ilgi uyandırdı ve ödüllü NOVA yapımı Judgment Day: Intelligent Design on Trial (2007) dahil olmak üzere birçok belgesele konu oldu.

Aşıların otizme neden olduğu şeklindeki sözdebilimsel iddia 1990'larda ortaya çıktı. Ancak 21. yüzyılın ilk on yılında medya tarafından bir hayli yayıldı. Aşılama ile otizm arasında bir bağlantı olduğu fikrine karşı geniş bir bilimsel fikir birliğine rağmen,^{[18][19][20][21]} tartışmaya birçok ünlü katıldı. Bunların en önemlisi, oğlu otizmi olan Jenny McCarthy'di. Şubat 2009'da, aşılar ve otizm arasında bir bağlantı olduğunu iddia eden orijinal araştırmayı yayınlayan cerrah Andrew Wakefield'ın The Sunday Times tarafından verileri düzelttiği bildirildi.^[22] Genel Tıp Konseyi'nde mesleki suistimal suçlamalarını inceleyen bir duruşma Mart 2007'de başlamıştı.

Eski astronomi türündeki en dikkat çekici gelişme, 2003 yılında Erich von Däniken'in Gizem Parkı'nın açılmasıydı. Park için ilk yılı gayet iyiyi ama ziyaretçi sayısı yıllık beklenen 500.000'in çok altındaydı. Bu, 2006 yılında parkın kapanmasına yol açan mali zorluklara neden oldu.^[23]

• Astroloji tarihi
• Yaratılışçılık tarihi
• Sürekli hareket makinelerinin tarihi