Tespih

Tespih, tekrarlanan monoton işlemleri saymak amacıyla ipe dizilmiş ve belli sayıda boncuk tanesinin oluşturduğu halkaya denir. Tespihin 11, 33 ve 99 taneli olanları Müslümanlar, 33 ve 59 taneli olanları Hristiyanlar ve 108 taneli olanı Budistler tarafından kullanılır.

Türkçede yer alan tespih sözcüğü, Arapça sbḥ kökünden gelen ve (Allah'ı) övme, yüceltme veya Sübhaneke duasını söyleme anlamındaki تسبيح  (tasbīḥ) sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük aynı dilde övdü, yüceltti manasındaki سَبَّحَ (sabbaḥa) fiilinin tafˁīl vezninde (II) masdarıdır. "Dua boncuğu" anlamında Arapça misbaḥa(t) ("dua aracı") kelimesinin kullanılması, Türkçeye bu kelimenin Farsça vasıtasıyla geçtiğine dayanak oluşturmaktadır.^[1]

Tespih kelimesinin "dua okuma" anlamıyla kullanımı bir Türk dilinde ilk defa 11. yüzyıl Kutadgu Bilig eserinde görülür. Dua boncuğu anlamıyla Türkçede ilk kullanım 14. yüzyıl ortasında kaydedilmiş Tezkiretü'l-Evliya çevirisinde yer alır.^[1]

Monoton işlemleri sayma asıl varoluş sebebiyken, bunun dışında stres atıcı olarak tekrarlama basit el hareketlerine olanak verdiği için de kullanılır. İpi gerildiğinde uzunca bir parmak gibi dik durabildiğinden işaret parmağı yerine de kullanılır. Tespih takı olarak, can sıkıntısını gidermek için, hatta tespih sallamayı bir el becerisi haline getirmiş kişilerce bir beceri talimi ya da gösterisi olarak da kullanılmaktadır. Gelmiş geçmiş en çok kullanıldığı alan, pek çok dinde belli sayıda tekrarlanması istenen dini vecibelerin yerine getirilişinin hesabını kolayca doğru tutma konusudur.

Tespihin gövdesini oluşturan ipe dizili yuvarlaklara tane, ipin iki ucunun icinde buluştuğu uzunca parçaya imame denir. İmamenin dış ucunda bir düğümlük, ara taneler ve en sonda tepelik olabilir. Halkadaki belli sayıda tane den sonra yassı bir pul olabilir. Türk tespihinde pul, 11 taneliyse beşinci, 33 taneliyse onbirinci ve yirmiikinci, 99 taneliyse otuzüçüncü ve altmışaltıncı taneden sonra bulunabilir. Sayarken pul sayılmaz, sadece taneler sayılır.

İslam'da ilk halife zamanında kullanılmaya başlandığı sanılıyor. "Tespih çekmek" namazı tamamlayan bir ayrıntı olarak önemlidir. Allah'ın 99 sıfatını ya da tekrar tekrar zikredilen belli cümlelerin sayımında kullanılır. Ancak birçok Müslüman bu sayma işlemini tespih taneleri ile değil, parmaklar ile belirleyebilmektedirler.

Tespih öncesi kültürlerde sayma işlemi başparmağın ucuyla diğer dört parmağın el içindeki 12 eklemine dokunarak yapılırmış. Geleneksel tespih tane sayılarının ve düzine kavramının kökü bu olguya dayanıyor olabilir.

• Her ekleme dokunarak 3 kez her seferinde yeni baştan tekrarlandığında 36 (12+12+12),
• ilk ve son parmaktan tek geçip dönerek ileri, geri ve tekrar ileri sayıldığında 30 (12+9+9),
• ilk ve son ekleme tek dokunup dönerek, ileri, geri ve tekrar ileri sayıldığında 34 (12+11+11, yani tespihteki 33 tane artı imame) sayılır.
• İki el de kullanıldığında 0-153 arası sayılar için basit abaküs işlemleri yapılabilir,
• dört el kullanıldığında sayısal veriler konuşmadan ve başkalarına göstermeden kişiden kişiye ulaştırılabilir (örneğin pazar yerinde eller torbada, seyredenlerin (önerilen, reddedilen, kabul edilen) fiyatları gözlemleyemeyecekleri pazarlık, gece karanlığı ve sessizliğinde gizli operasyon).

• Damla kehribarı (fosilleşmiş çam veya başka ağaç sakızı)
• Faturan kehribar (Fenol ile Formaldehitin polimerleşmesiyle elde edilen ve zamanla yüzeyi vişne rengi alan Termosetlerden -ısı ve kalıplama ile son şekli verilebilen- bir reçine; bakalitin akrabası, ilk plastiklerden)
• Mor Yakut (amotis taşı)
• Kaplan gözü (bir çeşit Hindistan kökenli çekirdek)
• Galalit (Fransız Sıkma) hammadesi sütten alınan Kazeinin uzun bir zaman preslenmesiyle şekil alan pahalı bir malzeme
• Katalin
• Pelesenk (Mısırlı zenginler ve Osmanlı sadrazamlarınca sevilen kokulu sanduka tahtası çeşidi)
• Öd ağacı (Muhammed'in sandukasının yapıldığı kokulu tahta çeşidi)
• Oltu Taşı Tesbih (Erzurum ilinin Oltu ilçesinde bol miktarda oltu taşı yatağı bulunmaktadır)^[2]

Tespih duası çoğunlukla Katolik ve Anglikan Hristiyanların (benzer bir Ortodoks yöntemi de vardır) kullandığı, söylenen ve düşünülen bir dua türüdür. Yaygın tespih duası; 10’ar defa söylenen ‘Selam sana’ duasından oluşan 5 setin ve her setten önce ‘Babamız’ duasının okunması ile bunlara eşlik eden ‘mystery’ (olay-gizem) üzerine sessizce düşünmekten oluşmaktadır.^[3]

'Selam Sana' duası: Selam Sana, lütufla dolu Meryem; Rab seninledir. Kadınlar arasında kutsalsın ve kutsaldır rahminin meyvesi İsa. Aziz Meryem, Tanrı’nın Annesi, biz günahkarlar için şimdi ve ölüm saatimizde dua eyle. Amin. (Katolik versiyonu)

‘Göklerdeki Pederimiz’ duası: Göklerdeki Pederimiz, Adın yüceltilsin, hükümdarlığın gelsin, Göklerde olduğu gibi, Yeryüzünde de Sen’in isteğin olsun. Günlük ekmeğimizi bugün de bize ver; Bize kötülük edenleri bağışladığımız gibi, Sen de bağışla suçlarımızı. Bizi günah işlemekten koru ve kötülükten kurtar. Amin. (Katolik versiyonu)

Bu gizem/olaylar İsa’nın hayatına eşlik eden enkarnasyon, çileler ve Mesih’in şanlanması gibi olaylara odaklanmaktadır. Tespih duası ayrıca Katoliklerin vurguladığı “Meryem’in Mesih’e odaklı hayatına katılma” ve “Meryem aracılığıyla Mesih’e” temalarını da temsil eder.

• Tespih duası genelde şu amaçlarla okunur;

-Kalpte bir huzur elde etme.

-İncil üzerine daha derin bir tefekkür elde etme.

• Gizemler/Olaylar 5 parçadan oluşan dört sete ayrılmıştır:

Sevinçli Gizemler (Pazartesi ve Cumartesi günleri):

1. Başmelek Gabriel’in Meryem’e müjdeyi vermesi. – Luka 1:26-38
2. Meryem’in kuzeni Elizabeth’i ziyareti. – Luka 1:39-4
3. İsa Mesih’in doğumu. – Luka 2:6-12
4. İsa Mesih’in tapınakta sunulması. – Luka 2:22-35
5. İsa Mesih’in kaybolup, tapınakta bulunması. – Luka 2:41-51

Kederli Gizemler (Salı ve Cuma günleri):

1. İsa Mesih’in Getsamane bahçesindeki ıstırabı. – Matta 26:36-46
2. İsa Mesih’in kırbaçlanması. – Markos15:1-16
3. İsa Mesih’in dikenlerle taçlandırılması. – Matta 27:27-31
4. İsa Mesih’in çarmıhını sırtlanıp taşıması. – Luka 23:26-32
5. İsa Mesih’in çarmıha gerilmesi ve ölümü. – Yuhanna 19:20-37

Şanlı Gizemler (Çarşamba ve Pazar günleri):

1. İsa Mesih’in dirilişi. – Matta 28:1-10
2. İsa Mesih’in göğe yükselişi. – Luka 24:36-51
3. Pentakost (İsa Mesih’in Kutsal Ruh’u yollaması) – Elçilerin İşleri 2:1-4
4. Meryem Ana’nın göğe alınışı. – MunificentissimusDeus (1950):DS 3903
5. Meryem Ana’nın yerin ve göğün kraliçesi olarak taçlandırılması. – Vahiy 12:1

Işık Gizemleri (Perşembe günleri):

1. İsa Mesih’in Ürdün nehrinde vaftizi. – Matta 3:13-17
2. İsa Mesih’in Kana düğünündeki ilk mucizesi. – Yuhanna 2:1-12
3. İsa Mesih’in dağdaki vaazda Tanrı’nın Krallığını ilan etmesi. – Markos 1:15
4. İsa Mesih’in Tansfigürasyon’u (görünüm değiştirmesi) – Luka 9:28-35
5. İsa Mesih’in Efkaristiya’yı kurması. – Markos 14:22-25^[4]

Tespih taneleri, gizemler olaylar boyunca okunan ‘Selam sana’ dualarının sayısını takip etmek amacıyla kullanılan somut bir metotur. Tespih taneleri parmaklar arasında dualar okundukça hareket ettirilir. Zihinsel olarak sayıyı takip etmeyerek, zihin gizemler/olaylar üzerinde rahatça düşünebilmektedir. ‘Selam sana’ duaları onluk tanelerde okunur, ‘Göklerdeki Pederimiz’ ise onluklardan önce gelen büyük tanelerde okunur. Her yeni gizem/olay büyük taneler ile başlar. Tüm Katolik tespihlerinde, bağlı olan başında bir haç olan ardından bir büyük, üç küçük ve bir büyük tane bulunduran kısa bir kordona sahiptir. 5 onluklu bir tespih toplamda 59 taneye sahiptir.

Tespih veya dua ipi, (Yunanca: κομποσκοίνι, Rusça: вервица, Romence: mătănii, Sırpça: бројаница, Bulgarca: броеница) düğümlerden oluşur. Genellikle yünden yapılır ancak bazen tahtadan da yapılabilir. Dua sırasında söylenilen duaların kaç kere söylenildiğininin hesabını tutabilmek için kullanılır.^[5]

Dua ipi genellikle İsa Duası yapılırken kullanılır: "Rab Mesih İsa, Allah'ın oğlu, günahkar bana merhamet eyle." Tarihsel olarak ip 100 düğümden oluşur ancak 300, 50, 33 ya da daha az yaygın olarak 250 veya 12 düğümlü dua ipleri de bulunabilir. Çoğunlukla dua ipinin ucunda düğümle yapılmış bir haç, set düğümler arasında da aralığı belli eden boncuklar (genel olarak her 10 veya 25 düğümden sonra) bulunur. "Amaç sadece edinilen duaları sayabilmek için değil, konsantre olabilmek de içindir."^[5]

Daha uzun dua ipleri genellikle haçın altında püskül bulundurur, sebebi ise kişinin günahlarından dolayı döktüğü gözyaşlarını silmek içindir.^[6] Püskül için ek olarak Göksel Krallık'ın görkemini yansıttığı da söylenebilir. Ayrıca püskül miras alınmış bir dua geleneğini de temsil eder. Eski Ahit'ten gelen bir gelenek olarak püskül sembolü, Yahudilere, alınan kanunları akıllarında tutmaları için giysilerine püskül takmaları emredilir.^[7]

Dua ipinin tarihi Hristiyan manastır tarihinin başlarına kadar gider. Dua ipinin bulunuşu 4.yy'da Pachomios'a atfedilir. Okuma yazma bilmeyen keşişlerin hücrelerinde ettikleri duaları sayabilmeleri için ortaya çıkmıştır. Öncesinde, keşişler ettikleri duanın sayısını bir kaseye küçük taşlar atarak tutarlardı ancak bu külfetli bir işti ve keşişler hücrelerinin dışındayken yapılması zordu. Dua ipinin icadı İsa Duası'nın kesintisiz olarak yapılabilmesini (havari Pavlus'un "Durmadan dua edin" 1. Selanikliler 5:17 emrine istinaden), keşişin hücresinde olup olmamasından bağımsız olarak, mümkün kılmıştır.^[8]

Dua ipinin bağlanma yönteminin, manastır sisteminin babası, Büyük Antonius'a atfedilir. Kyrie Eleison "Rab bana merhamet eyle" duasını yaparken kaç kere söylediğini sayabilmek için deri bir ipe basit düğümler atarak başladı ancak doğru bir şekilde sayabilmesini engelleyebilmek için şeytan gelir ve attığı düğümleri çözerdi. Daha sonra, Theotokos'un (Meryem'in) bir görünümünden ilham alarak yeni bir yöntem buldu, bu yöntemde düğümler haç şeklinde bağlanıyordu ve şeytanın bu yöndeki çabalarını engellemiş olacaktı. Bugün hala dua ipi, her düğüm yedi küçük haç oluşturacak şekilde bağlanır. Şeytan ise bu düğümleri açamaz çünkü kendisi haça karşı yenik düşmüş ve düşmektedir.^[8]

Dua ederken, dua eden kişi genellikle dua ipini sol elinde tutar, böylece haç işareti yapabilmek için sağ elini boşta bırakmış olur. Dua ipi kullanılmıyorken geleneksel olarak sol elin bileğinin etrafına sarılır ve bu şekilde kişi durmadan dua etmesi gerektiğini hatırlar. Eğer bu yapılamıyor ise sol cebe koyulabilir ancak kolye olarak giyilmemeli ve kemerden sallandırılmamalıdır. Bunun nedeni ise alçakgönüllülüktür: kişi ne gösteriş meraklısı ne de dikkat çekici olmamalıdır.

Anglikan tespihi dört yedili gruptan ve onları ayıran büyük taneler ile 33 taneden oluşur. Ortodokslar gibi, 33 Mesih’in bu dünyada yaşadığı yılları temsil eder, yedi ise yaradılışın günlerine atıfla bütünlüğü ya da inançta tamamlanmayı. Tespihte tekrarlanan dua ise; “Rabbimiz Mesih İsa, Tanrı’nın oğlu, bu günahkara merhamet et”dir.

Tespihin varlığına ilişkin ilk izler Mısır’da bulunmuştur. Hristiyan keşişler tarafından kullanılmaktaydılar. Bugün Belçika sınırları içinde olan, 7. yy’a ait bir Rahibe’nin mezarında, taştan yapılmış tespih taneleri bulunmuştur.

Özel

Genel

• ELALTUNTAŞ, Ö . (2014). Parmak Uçlarındaki Kültürel Hazine: Tespih 16 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4 (7), 145-170.