Yysezyt

D Yysezyt isch in dr aifache Gliderig vum Dreiperiodesystem no dr Staizyt un dr Bronzezyt gängigerwys di dritt groß Period vu dr Ur- un Friegschicht, wu noch em bruchte Matrial fir d Wärchzyyghärstellig gnännt isch. In däre Zyt het mer aagfange, Yyse fir Wärchzyyg un Waffe z verwände. No dr Yyywsezyt, chunnt je no Kulturchrais d Antike oder d friegschichtlig Kultur.

Dr Aafang vu dr Friegschicht isch definiert as dr Zytpunkt, wu di schriftlig Iberliferig yysetzt. Dr Aafang vu dr Yyseverhittig- un bearbaitig zellt mer in e Dail Regione zue dr Urgschicht (z. B. Mittel- un Nordeuropa) un in e Dail zue dr Friegschicht (Mittelmeerruum, Vordere Orient, China, Indie). Fir Mitteleuropa wird dr Uusdruck Yysezyt nume fir vorgschichtligi Periode brucht, z Nordeuropa wird unterschiden zwische dr vorremische Yysezyt (as ere vorgschichtlige Period) un ere remische Yysezyt (as eme dailwys friegschichtlige Zytruum, synonym zum Uusdruck „Römische Kaiserzeit“, wu in dr dytsche Forschig gängig isch.

Z Chlaiasie isch d Yyseverhittig scho seli frie bekannt gsii. D Hethiter hän d Verarbaitig vu däm Metall scho gchännt, wu s in andre Regione vu dr Wält nonig bekannt gsi isch. Mit em Änd vum hethitische Ryych het au s Monopol vu däm Ryych uf d Yverhittig vu Yyse ufghert, wu dert syter em 17. Johrhundert v. Chr. belait isch. Noch em 12. Johrhundert het sich doe Tächnik iber dr Vorder Orient un dr Mittelmeerruum uusbraitet.

Bi dr Bschryybig vu archäologische Fund us Israel wäre vilmol d Uusdruck Yysezyt I, Yysezyt II un Yysezyt III brucht.

• Yysezyt I 1200–1000 v. Chr.
  • I A 1200–1100 v. Chr. (Deurbanisation, „Landnahm“)
  • I B 1100–1000 v. Chr. (Neisidlige, lokali Zäntre)
• Yysezyt II 1000–587 v. Chr.
  • II A 1000–900 v. Chr. (Staatebildig, David. Chenigtum)
  • II B 900–700 v. Chr. (Nationalstaate, Israel, Juda)
  • II C 700–587 v. Chr. (Assyrer, Provinze, Vasalle)
• Yysezyt III 587–450 v. Chr. (Babylonier, frieji Achämenide)

Di frie Yysezyt z Griecheland isch dr Zytruum zwische Mitti vum 11. Johrhundert un em Änd vum 8. Johrhundert v. Chr. Si giltet as e Period vum Wandel un Ibergang zwische dr mykenische Wält vu dr Bronzezyt un dr Wält vu dr griechische Stadtstaate in dr archaische Epoche. Dää Zytruum wird draditionäll au „Dunkli Johrhundert“ gnännt, wel s nume wenig Quälle het.

Z Mitteleuropa fangt s Yysezyt 8. Johrhundert v. Chr. aa. Si wird unterdailt in

• Frieji oder Elteri Yysezyt (800–450 v. Chr.), d Hallstattzyt
• Spoti oder Jingeri Vorremischi Yysezyt (450 v. Chr.– Änd 1. Johrhundert v. Chr.), bzw. d Latènezyt

Wichtigi archäologischi Fundstätte sin:

• dr friekeltisch „Firschtesitz“ Hohenasperg
• dr friekeltisch „Firschtesitz“ uf dr Heuneburg
• dr friekeltisch „Firschtesitz“ mit em Fund vu dr Firschti vu Vix
• s keltisch Oppidum vu Manching (Bayern)
• Grabfund z Klaibasel,
• Grabhigel in dr Hard,
• Hallstatt z Eschtrych
• dr Neueburger Vorort La Tène
• dr Glauberg un dr Dünsberg z Hesse
• d Schnippenburg im Osnabrücker Land
• dr Magdalenenberg bi Villinge-Schwenninge

Z Afrika chunnt mer an d Gränze vum europäisch bregte Dreiperiodesystem, wel z Afrika het d Yysezyt aagfange ohni ass es dervor e Chupfer- oder Bronzezyt gee het. Di frieschte Beleg fir Yyseverhittig stamme vu Taruga z Zäntral-Nigeria (Nok-Kultur) un nerdli vu N’Djamena im Tschad. Dert het mer mehreri Verhittigseefe uusgrabe, wu in s erscht vorchrischtlig Johrdöusert datiert wäre (800–500 v. Chr.).^[1]

Mit großer Wahrschyynligkait isch d Yyseverhittig e yyhaimischi Erfindig. Friejeri Aanahme, ass si vu Meroe ibernuu wore isch, sin dur d Datierig vu Taruga widerlait wore, wel die elter sin wie Meroe. Au e Yyfluss vu Karthago schyynt uusgschlosse, wel d Sahara zue däm Zytpunkt wohl nit het chenne durquert wäre.^[2],^[3]

• Gilda Bartoloni: Archäologische Untersuchungen zu den Beziehungen zwischen Altitalien und der Zone nordwärts der Alpen während der frühen Eisenzeit Alteuropas. Ergebnisse eines Kolloquiums in Regensburg, 3.–5. November 1994. Universitätsverlag Regensburg [u. a.], Regensburg 1998, ISBN 3-930480-23-9. 
• Roland Oliver, Brian M. Fagan: Africa in the Iron Age. c. 500 B. C. to A. D. 1400. Cambridge University Press, Cambridge [u. a.] 1985, ISBN 0-521-20598-0. 
• Wolfgang Schuller: Das Erste Europa. 1000 v. Chr.–500 n. Chr. Ulmer Verlag, Stuttgart 2004, ISBN 3-8252-2497-X (Handbuch der Geschichte Europas Band 1; UTB Band 2497). 

1. ↑ Roland Oliver, Brian M. Fagan:Africa in the Iron Age. c. 500 B. C. to A. D. 1400, Cambridge University Press, 1985, ISBN=0-521-20598-0, S. 64
2. ↑ R. Tylecote:The origin of iron smelting in Africa, In:Westafrican Journal of Archaeology, Vol. 5, S.1–9, ISSN=0331-3158, 1975
3. ↑ R. F. Tylecote:Iron smelting at Taruga, Nigeria In: Journal of the Historical Metallurgy Society, Vol. 9, 2, S.49–56, ISSN=0142-3304, 1975

• Weblinks zur Eisenzeit bei https://web.archive.org/web/20080828023953/http://www.archaeologie-online.de/
• Iidrag über Eisenzeit in: Austria-Forum, em öschteriichische Wissensnetz – online  (uf AEIOU)

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Eisenzeit“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.