Sısert

Sısert
Bayraq[d] Gerb
56°30′ şm. e. 60°49′ ş. u.HGYO
Ölkə	Rusiya
Tarixi və coğrafiyası
Əsası qoyulub	1732
Sahəsi	20 km²
Mərkəzin hündürlüyü	240 m
Saat qurşağı	UTC+05:00
Əhalisi
Əhalisi	20.436 nəf. (2023)[1]
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	+7 34374
Poçt indeksi	624022
Digər
admsysert.ru
Sısert
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Sısert (rus. Сысерть) — Rusiyada yerləşən şəhər (1946-cı ilə qədər şəhər tipinin qəsəbəsi), Sverdlovsk vilayətinin Sırset şəhər dairəsinin mərkəzi. 1932-ci ilə qədər Sısertski zavod (rus. Сысертский завод) kimi adlanırdı. Sısert komi-zıryan dilindən hidronimdir, "si" - "tüç", "syort" - "sıx küknar meşəsiylə çay vadisi", yəni "dar meşə vadisiylə çay". Bundan başqa birdənədə izah etmə var, Sısert başqırd dilindən "dumanlı yer" kimi tərcümə edilir. Çay vadisində dumanlar həqiqətən nadir şey deyil^[2].

1879-cu ildə Sısertdə rus yazıçısı Pavel Bajov doğulub.

1680-ci ildə məşhur filiz tanıyanlar qardaşlar Babinlər - Aramil qəsəbəsindən gələnlər - burada dəmir filizini tapdılar. Aramillilər kiçik sobalarda onu əridirdilər. Buna görə bəzi ölkəşünaslar 1680-ci ili Sısertin əsası qoyulan vaxt bilirlər, ancaq rəsmi əsas qoyulan tarix zavodun tikintiyə başlayan ili qalır. Yarım əsr sonra filizin aramillilər ilə istifadə haqqında xəbər Vilyam de Gennina çatır, o Ural dağlıq zavodların müdiriidir. Gennin aramillilərə dəmiri icazəsiz əritməyi qadağan etdir. Beləliklə de Gennin - Yekaterinburqun banilərindən biri - Sırset zavodunun tikinti yerinin seçimində iştirak etdi. Zavodun tikintisinə 1732-ci ildə başladılar^[2].

Sırset zavodu tez tikilmişdi, və 1733-cü ilin avqustunda orada birinci dəmiri əritdilər. Hərçənd zavodda yaxşı texnikanı qoydular, zavod tez ödənmədi. Hətta işin başlanğıcından sonra 19 il sonra zavod cəmi 35 min pudluq çuqun ildə istehsal edirdi^[2].

1759-cu ildə Sırset zavodu Aleksey Fyodoroviç Turçaninova keçir^[2].

Turçaninovun sayəsində məhsuldarlıq dərhal artdı, məhsulun keyfiyyəti yaxşılaşdı^[2].

1774-cü ilin fevralında - Kəndli müharibəsi vaxtında - Sırset zavodunun divarlarının yanına Yemelyan Puqaçovun tərəfdarlarının böyük dəstəsi yaxınlaşdı. Puqaçov gözləyirdi ki, asanlıqla zavodla sahib olacaq, amma o gözlənilmədən müqavimətlə rastlaşdı. Əhəmiyyətli itkiləri aparıb, dəstə geri çəkilməkə məcbur idi^[2].

Belə nəticə Puqaçovun dəstəsinə təşkil etmədi. Bir neçə həftə sonra üsyançılar Sısertə yenidən yaxınlaşdılar. Onlar Karaulnaya (rus. Караульная) (indi Bessonova (rus. Бессонова)) dağında yaxşı mövqeyi tutdular, topları qurdular, zavoda və qəsəbəyə atəş açdılar. Atəşdən sonra onlar hücuma getdilər. Üsyançılar uğura bel bağlayırdılar, amma nəzərə almadılar ki, o vaxta zavodçılar bərkitməni almışdılar. Yardıma Sısert sakinlərinə leytenant Tomilov başçılığı ilə hərbiləri gəldilər. Puqaçovun tərəfdarları, müqavimətlərə dözməyib, yenidən çəkildilər^[2].

Amma növbəti səhərə, 17 fevralda, artıq üçüncü dəfəyə qiyamçılar hücumu etdilər, amma uzun müddətli, inadkar döyüşdən sonra sındırılmışdılar, bu dəfə sondur.

Aleksey Fyodoroviç Turçaninov 21 mart 1787-ci il öldü. Varislərin arasında əmlakın bölməsi başlandı. Varislər zavodun inkişafına vasitələri qoymağa dayandılar. Buna görə məhsuldarlıq bir neçə dəfə azaldı.

Zavodda vəziyyət pisləşirdi. Bəzi varislər dözmədilər və öz hissələrini satdılar. Natalya Alekseyevna Koltovskaya (Turçaninovun qızı) qohumlarda zavoda hüquqların hissələrini aldı, ondan sonra onda mirasın əhəmiyyətli hissəsi var idi.

Zavodda yenidən qurma başlandı. Zavodda misin əritməsi qurtarılmışdı. Bütün diqqət çuqunun istehsalına ayrılmağa başladı, hansı ki, dəmirqayırma dəmirə işlənirdi. Su təkəriylə hərəkətə gətirilən yeni yayma qaməti qurulmuşdu odun sobaları tikilmişdilər. Yeni güclərin sayəsində zavod o qədər çuqun istehsal etməyə başladı ki, hətta o yenidən emal etməyi çatdırmırdı. Nəticədə Sısertdən 9 verstdə 1849-cu ildə Yuxarı-Sırset sexini tikdilər. Burada 7 dəmirqayırma kürədə zolaqlanmış dəmiri qayırmağa başladılar.

Sısertə 1895-ci ildə rels yolu keçirilmişdi.

Vətəndaş müharibəsindən (1917 — 1922/1923) sonra Sırset zavodu pis vəziyyətdə idi. Zavod işləmirdi, avadanlıq yararsızlığa gəlmiş idi və ya köhnə idi. Təmirə pul çatmırdı. Yalnız mexaniki sexlər işi davam edirdi. Onların əsasında 1932-ci ildə yeni avadanlıq qurulmuşdu, tökmə sexinin binası tikilmişdi. Burada xarici markaların traktorları üçün ehtiyat hissələrinin istehsalını qaydaya saldılar. Sonra Sırset metallurgiya zavodu maşınqayırmaların dərəcəsinə keçdi. O ayaqqabı fabrikləri üçün mətbəə maşınlarını və dəzgahları hazırlayırdı.

Böyük Yerli müharibəyə Sırset zavodu əsasında yeni müəssisəni yaratmağa qərar verilmişdi – indiki Uralqidromaş. Yeni müəssisə hidroturbinləri və nasosları buraxmağa başladı, hansılar ki, hətta xarici ölkələrə gətirilirdilər. Bizim günlərdə şəhərin bu ən böyük, şəhər yaradan müəssisəsidir. Bu Rusiyada tək böyük ox və mərkəzdənqaçan nasosların təchizatçısıdır.

Bu yerdə XIX əsrin sonunda keçmiş Sırset dağlıq dairəsinin metallurgiya zavodları üçün talk şistin çıxartması əl ilə aparılırdı, çünki o odadavamlı material kimi xidmət edirdi. Talk mədənin yerində 1905-ci ildə dərin karxana yarandı, hansı ki, sonra qrunt sularıyla tamamilə doldu, nədən insanlar burada çıxartmadan talk imtina etməyə məcbur olmuşdular. Özü çarhovuzu belə yarandı.

Talkov kamen gölü Sısert çay hövzəsinə aiddir və yanlış çoxbucaqlının formasına malikdir, ən böyük uzunluq 60-70 metr təşkil edir, dərinlik 32 metr. Gölün yaşılaçalar-ağ sahilləri kifayət qədər sərttilər, bəzən hətta şaqulidilər, çatan hündürlüklər 20-30 metr, praktik olaraq bitkisiz. Sahillərin yuxarı hissələri nadir şam meşəsiylə örtülmüşdür. Yaşılaçalar talyın çalarları günəş işığından asılı olaraq dəyişilir: parlaq günəş vaxtı gündüz çıxıntılar parlaq tökülür, gölün yaşıl-boz sularında əks edərək, tutqun gündə və ya günəşin girməsindən sonra talk əvvəlcə tünd yaşıl olur, və sonra tamamilə qara, anlaşılmaz və yayğın xülasələrlə əks edərək.

Göldə duran çarhovuzların bitki aləminin tipik nümayəndələri yaşayırlar — su sünbülləri və elodeya. Gölün şimal-şərq tərəfi müxtəlif dağ süxurlarıyla və minerallarla zəngindir: zadəgan talyı, dolomitin kristallarıyla talk şistlərlər, kvarsın kristallarıyla xloritli şistlərlər.

Əhatə edən meşələrlə Talkov kamen təbiətin abidəsiylə elan edilmişdir. Onun yanında 2008-ci ildə Uralda birinci aeroxizəklər və kvadrosikllər üçün yol açılmışdı, hansı ki, təbii parkın maraqlı sahələriylə tanış edir. Buna görə göl Yekaterinburqun və başqa sahələrin sakinləriçin çox məşhurdur^[3].

Sırset ölkəşünaslıq muzeyi şəhərin tarixi hissəsində yerləşir. O Sırset dağlıq dairəsinin əsas ofisinin binasındadır, hansı ki, 1779-cu ildə A.F.Turçaninovun sahibinin təşəbbüsü ilə tikilmişdir, nəyə binada yadda qalan lövhələr şahidlik edir.

O 1969-cu ildə açılmışdır. Muzeyin ekspozisiyası indiyə qədər onun əsasının başlanğıcından Sısertin tarixini əks etdirir. Muzeydə beş nümayiş zalı var, hansılardan ki, hər biri tarixin müəyyən dövrünü əks etdirir.

Ekspozisiyada Sırset dəmir emal edən zavodunun məmulatları var: toplar və nüvələr, hansılar ki, 1812-ci ildə Yerli müharibə vaxtı rus ordusuna gətirilirdilər, Sırset zavodlarının damğasıyla metalın bülöv daşı — "Vağ quşu", Yemelyan Puqaçovun qoşunundan zavodun müdafiəsi üçün Sırset dəmirçiləri tərəfindən istehsal edilmiş at döyüşçüsü üçün dəmir geyim lövbərlər, çəki daşları və bir çox başqa şeylər.

Həmçinin musiqi alətlərinin kolleksiyası var, hansıların ki, "MULLER-DRESDEN" firmasının fisqarmoniyası, "Zimmermann" firmasının şarmankası.

Muzeydə ziyarətçilər şəhər yaradan "Uralqidromaş" müəssisənin istehsalıyla tanış olurlar, "Mramorqaz" MMC-nın məmulatlarıyla və bədii farforun Sırset zavodunun əsərləriylə^[4].

Kilsəni 17 iyun 1773-cü ildə tikməyə başladılar. 1774-cü ildə, Puqaçovun adamlarının Sırset zavoduna hücumündən sonra iş qurtarılmışdı.

Simeonun və Annanın kilsəsinin tikintisi yalnız 1777-ci ildə yeniləndi və 1788-ci ilə qədər davam edilirdi.

Simeonun və Annanın kilsəsi gəlişində kilsələr var idi: Nikolskaya - zavod yaxınlığında, Bessonovda dağında. Bu kilsə Turçaninov ilə tikilməmişdi, 1786-cı ildə kilsə puluna kilsə başçısı Timiryazev tərəfindən tikilmişdi. Preobrajenskaya - zavodun içində. Voznesenskaya - Turçaninov ilə 1802-ci ildə tikilmişdi. Bu kilsə 1854-cü ildə İlyinski zavoduna keçirdilmişdi^[5].

Bajovların malikanəsindən ikimərtəbəli fligel və həyət tikintiləri qalıb: hamam, anbar, qayıq. 1982-ci ildə fligel və malikanə bərpa edilmişdilər, və Bajovun muzeyi açılmışdı. Muzeyin ekspozisiyası Bajovun ailəsinin məişətini göstərir. Malikanə Bajovun atasına aid idi. O zaman, nə vaxt ki, Bajov doğuldu, malikanə daha böyük idi, indidən, nəticədə onu iki hissəyə bölmüşdülər. Böyük ev idi və onun altı pəncərəsi var idi, və onda otaqların yetərli miqdarı idi. İndiki muzey fligeldədir. O Bajovun evini təqdim edir. 1897-ci ildə böyük ev yandı. Yanğın söndürən komissiyasının nəticəsi üzrə, - sobaların dalınca baxmamaqa görə ev yanıb. Böyük evi bərpa etmək vasitələr deyildi, ailə fligeldə yerləşdi. Tezliklə Bajovun atası öldü, və fligeldə ancaq ana yaşayırdı. Bajov ona tətillərə gəlirdi. 1906-cı ildə, nə vaxt ki, o Yekaterinburqda işə düzəldi, özünə ananı götürdü, və malikanəni satdı. 1979-cu ilə qədər bu malikanə şəxsi mülkdə idi. Bu vaxt ərzində burada çox sahib dəyişdi, amma onun sayəsində ki, burada heç nə yenidən tikilməmişdi, həyət tikintiləri nəzərdə tutulur, 1979-cu ildə burada Bajovun muzeyini açmağa qərar verilmişdi. Fligeli bərpa etdilər, və böyük evi artıq bərpa etmək bacarmadılar, çünki yanaşı malikanənin qonşu-sahibləri onu satmaq imtina etdilər^[6].

Sısertdə Bessonova dağı var (başka adları Besyonovka və Karaulnaya). Bessonova dağında böyük pravoslav xaçı var. O dağın zirvəsində durur, onu şəhərin müxtəlif yerlərindən görmək olar. Xaç 2001-ci ildə yayda qurulmuşdu. Bu Rusiyada ən böyük xaçlardan biridir. Onun hündürlüyü 12 metrdir və çəkisi 23 tondır^[7].

Sısert çayı İsetin sağ qoludur. Öz başlanğıcını Sverdlovsk və Çelyabinsk vilayətlərinin sərhəddinin kəsişdiyi yerdəki kiçik Sısertskoye gölündən götürür. Çayın uzunluğu 76 km., hövzəsinin sahəsi 1200 km²-dir. Sısert çayının mənbələri Sırset massivinin qranitlərində qoyulmuşdur, və orta və aşağı hissələr – yağıntı cinslərinin arasında. Yerlərlə yüksək mənzərəli sahilləri yaradaraq burada porfiritlər, şistlərlər, mərmər və kristall əhəngdaşılar üzə çıxırlar. Qranitoqneysamiylə və qranitlərin çayın orta hissəsində rast gəlirlər^[8].

Sısertdə elektrotexnika zavodu, ağac emal edən zavodu, boru kəmərlərinin elementlərinin zavodu və bədii farforun zavodu var.

Sısert rayonunda dənli bitkilər (buğda, arpa, yulaf, çovdar, qarabaşaq), tərəvəz bitkiləri (turp, qırmızı turp, yunan qabağı, xiyar), kartof becərilir. Heyvandarlıq (iri buynuzlu mal-qara) və quşçuluq inkişaf etmişdir.

Sısertdə qranit, eləcə də əhəngdaşı, mərmər, rodonit, xrom, gil, qum yataqları var.

• Поспелов Е.М. Географические названия мира. М.: Русские словари, ООО "Изд-во Астрель", ООО "Изд-во АСТ", 2001.
• Горкин А.П. География России. М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.
• Лаппо Г.М. Города России. М.: Большая Российская энциклопедия, 1994.
• Туристская маршрутная карта "Бажовских сказов дивные места". 1993. Автор описания А.П.Черноскутов.
• Е.Г.Анимица. Города Среднего Урала. Свердловск. Среднеуральское книжное издательство. 1983.
• Н.Архипова. Окрестности Свердловска. Среднеуральское книжное издательство. 1972.
• Сборник "Сысерть рабочая". Свердловск. 1964.
• Сборник "Летопись уральских деревень. Сысертский район". Вып.2. Свердл. обл. 1995.
• Постоногов Ю.И. Монументальная летопись городов Урала. 1 том. Екатеринбург. 1991.
• Церкви и приходы Екатеринбургской епархии. Екатеринбург. 1902.

• Sısert şəhərinin rəsmi saytı  (rus.)
• Sısert şəhərinin informasiya portalı  (rus.)

• Sverdlovsk vilayəti