Вялейка

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Вілейка (неадназначнасьць).

Вялейка лац. Vialejka
У цэнтры места
Герб Вялейкі Сьцяг Вялейкі
Першыя згадкі:	1460
Горад з:	1795
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Вялейскі
Плошча:	12,8 км²
Вышыня:	183 м н. у. м.
Насельніцтва:	26 760 чал. (2018)[1]
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1771
Паштовыя індэксы:	222412, 222416, 222417
СААТА:	6213501000
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	54°29′0″ пн. ш. 26°55′0″ у. д. / 54.48333° пн. ш. 26.91667° у. д. / 54.48333; 26.91667Каардынаты: 54°29′0″ пн. ш. 26°55′0″ у. д. / 54.48333° пн. ш. 26.91667° у. д. / 54.48333; 26.91667
Вялейка на мапе Беларусі ± Вялейка Вялейка
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
http://vileyka.minsk-region.by/

Вяле́йка — места ў Беларусі, на рацэ Вяльлі каля Вялейскага вадасховішча. Адміністрацыйны цэнтар Вялейскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 26 760 чалавек^[1]. Знаходзіцца за 103 км на паўночны захад ад Менску. Чыгуначная станцыя на лініі Маладэчна — Полацак. Вузел аўтамабільных дарог на Маладэчна, Смаргонь, Мядзел, Докшыцы, Плешчаніцы.

Вялейка, або Каралеўскі Куранец, — даўняе мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны). Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся стары касьцёл у стылі клясыцызму, помнік архітэктуры XIX ст., зруйнаваны супольнымі намаганьнямі расейскіх і савецкіх уладаў.

Тапонім Вялейка ўтварыўся ад назвы ракі Вяльлі (на думку географа Вадзіма Жучкевіча, ад назвы прытока Вяльлі^[2]), якая ў гістарычных крыніцах завецца вялікай (Веля, Велья, Велея). Індаэўрапейскі корань назвы адсылае да значэньня 'заходні кірунак' і культу продкаў, а значыць зьвязвае і з культам бога Вялеса^[3][4]. Тым часам беларускі гісторык Вацлаў Пануцэвіч зьвязваў назвы Вяльлі і Вялейкі зь зьвязам заходнеславянскіх плямёнаў люцічамі^[5].

Традыцыйная гістарычная назва места — Вялейка^[6][7], што адпавядае вымаўленьню мясцовых жыхароў^[3]. Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай і павелічэньні ўплыву польскай мовы назвы ракі і мястэчка пачалі пісацца па-польску: Вілія (польск. Wilia) і Вілейка (польск. Wilejka). Магчыма, гэта зрабілі, каб дапасаваць імя ракі да назвы сталічнай Вільні^[6]. Па другім падзеле Рэчы Паспалітай расейскія ўлады мэханічна зафіксавалі польскую назву — рас. Вилейка^[6]. Савецкія ўлады зрабілі беларускую трансьлітарацыю расейскай назвы — як і ў выпадку зь Менскам (Мінскам).

Першы пісьмовы ўпамін пра Вялейку як вялікакняскі маёнтак Каралеўскі Куранец датуецца 16 лістапада^[8] 1460 году^[9]. Пад 1464 годам упамінаецца дзяржаўца куранецкі Івашка (Ян) Кучук, маршалак гаспадарскі. У канцы XV ст. маёнтак перайшоў у вотчыну П. Мантыгірдавічу, а па ягонай сьмерці — да ўдавы Г. Гальшанскай. Зь сярэдзіны XVI ст. Куранец знаходзіўся ў валоданьні Мікалая Радзівіла «Чорнага», у 1558—1566 гадох — ува ўтрыманьні М. Нарушэвіча, з 1567 году — у М. Сноўскага. У гэты час на тэрыторыі маёнтку ўтварылася аднайменнае мястэчка.

Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Куранец увайшоў у склад Ашмянскага павету Віленскага ваяводзтва. З 1567 году ў мястэчку існавала царква. У 1588 годзе маёнтак перайшоў да Льва Сапегі. На 1599 год мястэчка было цэнтрам староства^[10].

Герб Вялейскага павету з Пагоняй (1846, 1896 гг.)

У 1617 годзе паселішча ўпершыню ўпамінаецца пад дзьвюма назвамі — Куранец і Вялейка. У 1635 годзе кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза перадаў Вялейку ў валоданьне ваяводу смаленскаму А. Гасеўскаму. У 1667—1676 гадох мястэчкам валодаў скарбовы пісар Я. Эйдзятовіч. У 1676 годзе кароль і вялікі князь Ян Сабескі перадаў яго Пацам.

У 1702 годзе староста вялейскі М. А. Пац зрабіў фундуш на карысьць царквы Сьвятога Спаса. У 1727 годзе кароль і вялікі князь Аўгуст Моцны надаў мястэчку прывілей на штотыднёвыя таргі ў нядзелі і на 3 кірмашы ў год. На 1765 год тут было 30 будынкаў^[9]. У 1773 годзе мястэчка перайшло ў валоданьне Ігната Куранецкага, да таго часу ў ім яшчэ не было ніводнай камяніцы^[11]. На 1789 год налічвалася 32 гаспадары-домаўладальнікі, 9 кутнікаў, 3 жыдоўскія радзіны^[9].

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Вялейка апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе 3 траўня 1795 году атрымала статус места і стала цэнтрам павету Менскай, з 1842 году Віленскай губэрні. 22 студзеня 1796 году расейскія ўлады зацьвердзілі мескі герб: «у чырвоным полі срэбная рака, па ёй плыве судна зь цюком тавараў і залатым коласам пасярэдзіне»^[12]. На 1797 год — 49 будынкаў, працавала паштовая станцыя, на 1801 год — 62 будынкі, дзеяла царква, працавалі карчма і млын. У 1810 годзе адбыўся вялізны пажар.

На 1841 год у Вялейцы было 220 будынкаў, 15 вуліцаў і завулкаў, дзеялі 3 царквы і юдэйская малітоўная школа, працавалі 6 крамаў і 5 корчмаў, правіянцкі магазын і перавоз. На 1860 год — 272 будынкі, дзеялі царква, 3 капліцы і 3 юдэйскія малітоўныя школы, працавалі шпіталь, бровар і 14 крамаў.

За часамі вызвольнага паўстаньня 14 красавіка 1831 году Вялейку на пэўны час вызвалілі з-пад расейскай улады^[13]. У наступнае нацыянальна-вызвольнае паўстаньне ў ваколіцах места дзеяў аддзел В. Козела. У 1874 годзе з мэтай маскалізацыі краю расейскія ўлады гвалтоўна ператварылі збудаваны ў 1863 годзе касьцёл у царкву Ўрадавага сыноду. Апроч таго, у 1865 годзе тут збудавалі царкву-мураўёўку і адкрылі расейскую народную вучэльню.

У канцы XIX ст. у Вялейцы было 496 будынкаў, дзеялі 2 царквы, капліца і 4 юдэйскія малітоўныя школы, працавалі прыходзкая вучэльня, шпіталь, завод штучнай вады і ліманаду, паштовая станцыя, 48 крамаў і 8 корчмаў, у нядзелі адбываліся таргі. У 1907 годзе празь места праклалі чыгунку, у гэты час тут было 630 будынкаў.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 Вялейку занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

• Старая графіка Вялейкі
• 
  А. Адам, 1812 г.
• 
  Нерэалізаваны праект царквы, 1829 г.
• 
  Нерэалізаваны праект касьцёла, 1840 г.
• 
  Стары касьцёл, 1861 г.

• 
  Стары касьцёл, 1861 г.
• 
  Выгляд з боку Вяльлі, 1871 г
• 
  Царква-мураўёўка, 1896 г.
• 
  Новы касьцёл

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Вялейка абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Жыхары места, а таксама Гарадоцкай, Крайскай, Лебедзеўскай, Маладэчанскай, Радашкавіцкай і Хаценчыцкай воласьцяў Вялейскага павету атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР^[14]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Вялейка ўвайшла ў склад Беларускай ССР. У ліпені 1919 году места занялі польскія войскі, пазьней — бальшавікі. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Вялейка апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам павету Віленскага ваяводзтва. На 1931 год — 876 будынкаў, дзеялі 2 царквы, касьцёл і сынагога, працавалі 7-клясная школа, гімназія, паліцэйскі пастарунак і вязьніца. На 1935 год — 29 вуліцаў, пляц, лякарня, кінатэатар, народны дом, электрастанцыя, ласазавод.

У Вялейцы дзеялі арганізацыі Беларускай сялянска-работніцкай грамады (26 жніўня 1928 году адбыўся павятовы зьезд) і Таварыства беларускай школы (13 траўня 1928 году адбыўся павятовы зьезд). У рабоце зьездаў бралі ўдзел Рыгор Шырма, Аляксандар Уласаў. Адным з кіраўнікоў мясцовага грамадзка-дэмакратычнага руху быў Флягонт Валынец. У Беларускім народным доме вялася палітычна-асьветная работа, пры ім існаваў драматычны тэатар (кіраўнік А. Каляда). Спэктаклі ставіліся ў будынку пажарнай аховы на Рынку (цяпер галоўны будынак Вялейскага краязнаўчага музэю).

У 1939 годзе Вялейка ўвайшла ў БССР, дзе 4 сьнежня 1939 году стала цэнтрам вобласьці. У гэты час тут было 911 будынкаў, сярэдняя і 2 няпоўныя сярэднія школы, дом культуры, кінатэатар, друкарня, паштова-тэлеграфная кантора, электрастанцыя, 2 лесапільныя заводы, 2 паравыя млыны. У Другую сусьветную вайну з 26 чэрвеня 1941 да 2 ліпеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

З чэрвеня 1946 году Вялейка стала цэнтрам раёну (з студзеня 1960 году ў Менскай вобласьці). 13 красавіка 2001 году афіцыйна зацьвердзілі мескі герб^[15].

• Места на старых здымках
• 
  Стары касьцёл па маскоўскай перабудове, каля 1900 г.
• 
  Царква-мураўёўка, 1901 г.
• 
  Гарадзішча. Каталіцкая капліца, да 1918 г.
• 
  Новы касьцёл, 1918 г.

• 
  Менская вуліца, 1930-я гг.
• 
  Каплічка, 1930-я гг.
• 
  Фінансавая ўправа, 1930-я гг.
• 
  Вялікая Сынагога, 1930-я гг.

• XVIII стагодзьдзе: 1765 год — 126 чал.^[9] у мястэчку Вялейцы і 156 чал. у сяле Вялейцы; 1797 год — 310 чал.^[16]
• XIX стагодзьдзе: 1801 год — 241 чал.; 1841 год — 1369 чал.^[17]; 1860 год — 2931 чал.^[18]; 1880 год — 3450 чал., у тым ліку паводле веры: 1828 праваслаўных, 369 каталікоў, 3 пратэстанты, 1241 юдэй, 9 магамэтанаў; паводле стану: 178 шляхцічаў, 24 духоўнага стану, 28 ганаровых грамадзянаў, 1855 мяшчанаў, 7 сялянаў, 351 вайсковец, 7 інш.^[18]; 1888 год — 4076 чал.^[18]; 1889 год — 4060 чал. (2009 муж. і 2051 жан.)^[19]; 1897 год — 3560 чал.^[20]
• XX стагодзьдзе: 1907 год — 4060 чал.; 1921 год — 3,4 тыс. чал.; 1931 год — 5533 чал.^[21]; 1939 год — 7,5 тыс. чал.^[22]; 1945 год — 3353 чал.^[23]; 1955 год — 7940 чал.; 1959 год — 8,2 тыс. чал.; 1965 год — 10,8 тыс. чал.; 1969 год — 12,5 тыс. чал.^[24]; 1970 год — 12,2 тыс. чал.; 1989 год — 25 тыс. чал.; 1991 год — 29,5 тыс. чал.; 1993 год — 29,1 тыс. чал.^[25]; 1995 год — 29,8 тыс. чал.^[26]
• XXI стагодзьдзе: 2006 год — 29,1 тыс. чал.; 2007 год — 28,8 тыс. чал.; 2008 год — 28,6 тыс. чал.^[27]; 2009 год — 28,3 тыс. чал.; 2009 год — 26 836 чал.^[28] (перапіс); 2016 год — 26 831 чал.^[29]; 2017 год — 26 751 чал.^[30]; 2018 год — 26 760 чал.^[1]

У Вялейцы працуюць 4 сярэднія, дзіцяча-юнацкая спартовая і музычная школы, школа-інтэрнат, 10 дашкольных установаў.

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе больнічны комплекс.

• Дом культуры, 3 бібліятэкі, народны тэатар.
• Народны ансамбль гітарыстаў «Адэліта»^[31].

• «Рэгіянальная газета» (масавае выданьне, якое зьмястоўнасьцю значна пераўзыходзіць раённую газэту)
• «Шлях перамогі» («раёнка»)

З урбананімічнай спадчыны Вялейкі да нашага часу гістарычную назву захавала толькі вуліца Садовая.

Прадпрыемствы машынабудаўнічай, дрэваапрацоўчай, будаўнічых матэрыялаў, лёгкай і харчовай прамысловасьці.

У Вялейцы разьмяшчаецца 43-ці вузел сувязі ВМФ Расеі (54°27′50″ пн. ш. 26°46′40″ у. д. / 54.46389° пн. ш. 26.77778° у. д. / 54.46389; 26.77778), які забясьпечвае сувязь на звышдоўгіх частасьцях Галоўнага штабу ВМФ з атамнымі падводнымі лодкамі, што знаходзяцца на баявым дзяжурстве ў водах Атлянтычнага, Індыйскага і часткова Ціхага акіянаў.

На беразе Вялейскага вадасховішча знаходзіцца зона адпачынку дзяржаўнага значэньня «Вялейка». У месьце — гатэль «Вілія».

• Вялейскі краязнаўчы музэй
• Выстаўная заля імя мастака Нікадзіма Сілівановіча

• Забудова гістарычная (канец ХІХ — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты)
• Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа — помнік архітэктуры нэаготыкі, збудаваны ў 1906—1913 гадох (архітэктар Аўгуст Клейн)
• Могілкі юдэйскія
• Царква Вялебнай Марыі Эгіпецкай (1865; мураўёўка)
• Чыгуначная станцыя (1-я палова ХХ ст.)

• Касьцёл (1863)

• Краявіды Вялейкі
• 
  Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа
• 
  Касьцёл, бакавы фасад
• 
  Царква Вялебнай Марыі Эгіпецкай
• 
  Колішняя вязьніца

• 
  Лякарня
• 
  Юдэйскія могілкі
• 
  Валун Любецкі
• 
  Найстарэйшы жылы дом

• Эва Марыя Астроўская (1938—2012) — польская пісьменьніца і журналістка
• Мікіта Крыўцоў (1992—2020) — беларускі футбольны фанат, загінулы ўдзельнік пратэсту па прэзыдэнцкіх выбарах 2020 году
• Аляксандар Манцэвіч (нар. 1958) — беларускі журналіст і выдавец
• Валеры Пазднякоў (нар. 1963) — беларускі археоляг, гісторык
• Аляксандар Уласаў (1874—1941) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч, публіцыст, эканаміст
• Аляксей Чубат (нар. 1979) — беларускі паэт
• Алесь Шут (1952—2019) — беларускі лекар, палітык і грамадзкі дзяяч, дэпутат Вярхоўнага Савету БССР 12-га скліканьня ад Лагойшчыны. Сябра Беларускага Народнага Фронту «Адраджэньне»

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым. — 480 с. — ISBN 985-11-0090-0
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Гарады і вёскі Беларусі: энцыклапедыя. Т. 8. Мінская вобласць. Кн. 1 / рэдкал.: Т.У. Бялова (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2010. — 736 с.: іл. ISBN 978-985-11-0520-1.
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIII: Warmbrun — Worowo. — Warszawa, 1893.

• Вялейка, Radzima.org
• Інфармацыйны незалежны сайт Вялейкі
• Неафіцыйны інфармацыйны сайт Вялейкі
• Прагноз надвор’я ў м. Вялейка