Касьмізм

Гэты артыкул патрабуе ўдакладненьня артаграфіі. Вы можаце дапамагчы Вікіпэдыі, адрэдагаваўшы яго (дапамога).

Расейскі касмізм — комплекснае філязофскае вучэньне аб узаемадзеяньні чалавека і сьвету, пабудаванае плеядай расейскіх навукоўцаў ХІХ—ХХ стагодзьдзяў.

Інтуіцыя прычаснасьці чалавека да адзінага сусьветнага быцьця, арганічнай прыналежнасьці яго да ўсіх пластоў прыроднае рэаіснасьці, гістарычнае уключонасьці грамадства ў глябальныя — планэтныя і касьмічныя — працэсы са старажытных часоў прыводзіла да шукання «сусветнай касмічнай сувязі», «касмічных зносін». Гэтыя шуканні, пранікнутыя «пачуццем сусветнасці жыцця», стагодзьдзямі выліваліся ў формы сацыяльна арыентаванах касмічных памкненняў чалавецства, якія адлістроўваліся ў навуковай творчасці філософаў, якія імкнуліся высветліць ролю чалавецтва ў космасе і бліжэйшыя перспектывы яго далейшай эвалюцыі. У другой палове ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя гэтыя шуканні абумовілі яскравую духоўную з’яву — рускі касмізм.

Рускі касмізм ня ёсць школай у яе навуковым разуменні ці нейкай цэласнай філасофскай сістэмай, а хутчэй адмысловы настрой думак у кругах рускай інтэлігенцыі. Цэнтральнай ідэяй рускага космизма з’яўлялася ўяўленне аб тым, што Чалавек — складовая частка Прыроды, што іх не варта супрацьпастаўляць, а неабходна разглядаць у адзінстве, што Чалавек і ўсё, што яго атачае, гэта часціцы адзінага, Сусвету. Супярэчнасць паміж Розумам і Прыродай непазбежна, але Розум адказны за адшуканне шляхоў яго дазволу. Рускі космизм абгрунтаваў неабходнасць новай маральнай асновы ўзаемадзеяння Чалавека з Прыродай, змены прынцыпаў развіцця цывілізацыі.

Філязофія рускага касьмізма абапіраецца на глябальнае плянэтарнае мысьленьне і адносіцца ня столькі да асобных гнасэалягічных або іншых праблем філязофіі, колькі да цэласнага разуменьня чалавека, усталяваньню яго місіі і сусьветнай прыналежнасьці. Аднаўленьне натуральнай сувязі чалавека з прыродай і гісторыяй, адраджэньне духоўнай выявы жыцьця, пашырэньне сьветаразуменьня чалавека да плянэтарнага, сусьветнага ўзроўню — такія пазыцыі характарызуюць філязофію рускага касьмізма. Яна абапіраецца на фундамэнтальны прынцып: мікрасьвет падобны макрасьвету, гэта значыць чалавек падобны Сусьвету. Адгэтуль бачна, што глябальныя працэсы ў вызначанай ступені тоесныя лякальным, перамены ў чалавеку адпавядаюць і вызначаюць перамены ў грамадзтве, зьмены на ўсіх узроўнях арганізацыі грамадзтва (і прыроды) падобныя і спалучаныя з сусьветнымі зьменамі.

У паняцце «рускі касмізм» укладваецца мноства часцяком разнастайных філасофскіх і мастацкіх плыняў. З вядомымі абмоўкамі ўсе гэтыя плыні можна ўмоўна аб’яднаць у тры кірункі:

• рэлігійна-філязофскі кірунак, зьвязаны з імёнамі А. З. Хамякова, І. У. Кірэеўскага, Н. Ф. Фёдарава, З. Н. Франка, У. З. Салаўёва, П. А. Фларэнскага, З. Н. Булгакава, Н. А. Бярдзяева;
• натуральнанавуковы кірунак, які распрацоўваўся такімі мысьлярамі, як Н. А. Розумаў, К. Э. Цыялкоўскі, У. І. Вернадскі, Н. Г. Халодны, І. А. Марозаў, А. Л. Чыжэўскі, [[::en::Victor Skumin|В. А. Скумін]] і інш.;
• паэтычна-мастацкі кірунак прадстаўляюць У. А. Леўшын, З. П. Дзякаў, У. Ф. Адаеускі, А. У. Сухава-Кабылін, Ф. І. Цютчэў, У. І. Янаў, Н. А. Забалоцкі, А. Н. Скрабін, Н. К. Рэрых.

Рускі касмізм супрацьстаіць заходняму сацыяцэнтрызму, які размяжоўвае і супрацьпастаўляе чалавека і прыроду, соцыюм і космас. Ён таксама альтэрнатыўны ўсходнім светапоглядным пабудовам, у якіх роля чалавека не перавышае ролі пясчынкі светабудовы, дзе ён пасіўны; рускі касмізм сцвярджае чалавека ў якасці актыўнага паўнавартаснага супрацоўніка прыроды. Разам з тым касмізм выступае своеасаблівым сінтэзам тэхнагеннай (заходняй) і касмагеннай (усходняй) культур у сваім вяртанні да цэласнага бачання свету як непарыўнага адзінства космасу і чалавека.

Зараджэньне і пачатковае разьвіцьцё расейскага касьмізму зьвязваюць з жыцьцём і творчасьцю Н. Ф. Фёдарава, якое насіла містыка-футуралягічны характар. Аднак менавіта Фёдаравым у выдадзенай яго вучнямі пасьля яго сьмерці працы «Філязофія агульнай справы» былі закладзеныя тыя ідэі, якія акрэсьлілі кола праблем, якія стаяць перад цывілізацыяй і на якія абапіраліся прадстаўнікі натуральнанавуковага кірунку ў распрацоўцы канцэпцыяў адзінства чалавека і космасу.

Угледжваючы асноўнае зло для чалавека ў сьмерці, заняволеньні яго сьляпой сілай прыроды, Фёдараў прапанаваў ідэю рэгуляцыі прыроды сродкамі навукі і тэхнікі. Гэтую ідэю мысляр разьвівае ў шэрагу сваіх прац, дзе прапаноўвае сыстэму дасягненьня неўміручасці чалавека праз рэгуляцыю прыроды, разьвіцьцё спазнаньня і самаўдасканаленьне чалавека. Цэласная сукупнасьць гэтых бакоў дасьць новую якасьць — неўміручасьць чалавека. «Агульная справа», па Фёдараву, — гэтае ўзнаўленьне былога стану сьвету, да грэхападзеньня (Адама і Евы). Пад неўміручасцю Фёдараў разумее некаторую прынцыповую сутнасьць будучыні чалавецтва, канчатковае зацвярджэнне справядлівасці, маральнасці, прыгажосці, ісціны, якое суправаджаецца вечным духоўна-матэрыяльным жыцьцём кожнага чалавека, захаваньнем яго Я. Асабістая неўміручасць выступае толькі адной з праяў гэтай сутнасьці.

У працэсе рэгуляцыі павінен зьмяніцца і сам фізычны арганізм чалавека. Чалавек не можа стаць бессьмяротным, захаваўшы стары тып жыцьцядзейнасьці, які мысляр лічыў прынцыпова канчатковым. Таму галоўным кірункам разьвіцьця павінна стаць ператварэньне органаў самога арганізма (так, каб чалавек сам мог лётаць, бачыць далёка і глыбока і т.д.). Фёдараў заклікаў глыбока дасьледаваць мэханізм сілкаваньня расьлін, па тыпе якога магчымыя перабудовы арганізма чалавека.

Калі чалавецтва навучыцца кіраваць сіламі прыроды і такім чынам пакончыць з голадам, яно тым самым пакончыць і з крыніцамі чалавечай варожасьці. Чалавецтва засяродзіць усе свае сукупныя сілы на агульнай задачы па кіраваньні прыродай на зямным шары і нават у межах усяго Сусьвету. Сьвядомае кіраваньне эвалюцыяй, найвышэйшы ідэал адухаўленьня сьвету расчыняецца ў Фёдарава ў пасьлядоўным ланцужку задач:

• рэгуляцыя касьмічных зьяваў;
• ператварэньне стыхійна-разбуральнага ходу прыродных сіл у сьвядома накіраваны;
• стварэньне новага тыпу арганізацыі грамадзтва — псыхакратыі, заснаванай на сыноўскай, роднаснай сьвядомасьці;
• праца над пераадоленьнем сьмерці, ператварэньнем фізычнай прыроды чалавека;
• бясконцая творчасьць несьмяротнага жыцьця ў Сусьвеце.

Для выкананьня гэтай грандыёзнай мэты мысьляр заклікае да ўсеагульнага спазнаньня, досьведу і працы ў межах рэальнага сьвету, геніяльна прадбачачы, што гэтыя межы будуць няўхільна пашырацца, даходзячы да таго, што пакуль яшчэ падаецца нерэальным і цудоўным. Вучэньне Фёдарава спрабуе па-новаму зірнуць на прызначэньне чалавека ў сьвеце, паставіць перад ім нябачаную раней задачу і прапанаваць шляхі яе выкананьня. Думка Фёдарава накіраваная на практычнае ўвасабленне архетыпу ў справе гістарычнага ператварэньня сьвету як задачы гістарычнага працэсу. Такое практычнае ўвасабленьне паўстае як праект «Агульнай справы» — злучэньне сіл усіх людзей плянэты ў справе кіраваньня сіламі прыроды, у справе пераадоленьня разбурэньня і самой сьмерці.

Філязофскія і сьветапоглядныя паданьні Н. А. Умава шмат у чым ня ўзгодняцца з традыцыяй рюсскага касьмізму. Космас Н. А. Умава — космас фізыка, які вольны ад антрапамарфізму. Ён паказвае, што нягледзячы на прагрэс натуральных навук, антрапаморфны пункт погляду знаходзім і ў сучасных мысьляроў, якая адрозьніваецца ад старажытнай тым, што яны пераносяць на прыроду ўласьцівасьці сваёй больш культурнай асобы. Гэтая акалічнасьць, несумнеўна, паказвае, да якой ступені цяжка пазьбегнуць яе чалавеку, які імкнецца вызначыць сваё дачыненьне да таго «Ўсё», якое душыць яго сваёй веліччу і моцай. У агульным уяўленьні пра космас у Н. А. Умава не ўтрымоўваецца ні найменшага намёку на нейкія гарантыі росту жыцьця, яе нястрымнай экспансіі, і тым больш чалавекаразьмернасьці космасу. Аднесьці Н. А. Умава да прадстаўнікоў рюсскага касьмізма дазваляе ягоны погляд на эвалюцыйны працэс. Па меркаваньні Умава, у самім стрыжні эвалюцыйнага працэсу — узрастаньне этыкі. Узьнікненьне маральнага пачуцьця, па меркаваньні навукоўца, зьявілася наступствам спарадкаванасьці жывога рэчыва, удасканаленьня фізычнай абалонкі Homo sapiens. Сумленьне, гэты «голас Божы ў чалавеку», нараджаецца ў нас як нейкі найвышэйшы ўзровень зграбнасьці і становіцца магутнай прыладай эвалюцыі: арганізуе псыхіку, парадкуе хаатычныя душэўныя віхуры, адсякае грэх і зло, бо апошнія — своеасаблівыя ўхіленьні ад імклівага промня эвалюцыі, яе збоі і тупікі. Эвалюцыя немагчымая без адбору патрабаваньняў натуры, і чалавечае сумленьне ў вобласьці сьвядомага — воля — зьяўляецца прыладай гэтага адбору, якія перашкаджаюць жывому вярнуцца ў тыя ўмовы, якія не адпавядаюць яго месцу ў прыродзе.

Навукова-філязофскія тэорыі Вярнадзкага можна ў вызначаным сэнсе прыпадобніць трываламу падмурку, безь якога ідэі і праекты расейскіх касьмістаў маглі бы стаць толькі фантастычнымі марамі. Ідэі Вярнадзкага аб касьмічнасьці жыцьця, аб біясфэры (сфэры жыцьця) і наасфэры (сфэры розуму) сваімі далёкімі творчымі каранямі сыходзяць у новую, распачалую актыўна стварацца з канца XIX — пачатку XX стагодзьдзя філязофскую традыцыю асэнсаваньня жыцьця і задач чалавека як вяршыннага яе спараджэньня. Ідэя эвалюцыі, сфармуляваная Дарвінам і яго пасьлядоўнікамі, давала чалавецтву шанец для далейшага разьвіцьця. Прычым навуковая думка, зыходзячы з тэорыі эвалюцыі, працавала ў двух кірунках. З аднаго боку, эвалюцыя якая прымітыўна разумеецца, абяцала толькі даведзены да лагічнага канцанатуральны адбор, пры якім выжывае наймоцны і найразумнейшы за рахунак слабога. Але была і іншы пункт погляду на праблему эвалюцыі, якой і прытрымваўся Вярнадскі, абумоўліваўшы самадастатковую і вышэйшую каштоўнасць чалавечай асобы. Вярнадскі з’яўляецца адным з заснавальнікаў тэорыі наасферы, якая стала найважным укладаннем у вучэнне касмізма. Наасфера — гэта сфера розуму. Яна стала фармавацца адначасова з з’яўленнем мышлення ў чалавека, з пачаткам назапашвання інфармацыі ў грамадстве і практычнага яе выкарыстання. Чалавек, істота, нададзенае розумам і воляй, дзейнічае ў свеце з самога яго з’яўлення як творца і ператваральнік, як вольны або неадвольны дойлід «сферы розуму». Яна таму так і завецца, што вядучую ролю ў ёй гуляюць рэаліі розуму: творчыя адкрыцці, духоўныя, мастацкія, навуковыя ідэі, якія матэрыяльна здзяйсняюцца ў ператворанай прыродзе, пабудовах, прыладах і машынах, навуковых і творчых комплексах, творах мастацтва і т.д. Такім чынам, на Зямлі створаная новая штучная абалонка: біясфера, радыкальна ператвораная працай і творчасцю чалавека. Чалавек у сваіх антрапалагічных, сацыяльных гістарычных гранях істота яшчэ далёка не дасканалая, у вызначаным сэнсе «крызісная». Разам з тым існуе ідэал і мэта вышэйшага, духоўнага Чалавека, той ідэал, які і рухае ім у імкненні перасіліць уласную прыроду. Так і чалавечае стварэнне — наасфера — ёсць і яшчэ досыць дысгарманічная, змешчаная ў стане станаўлення рэальнасць, і разам з тым вышэйшы ідэал гэтага станаўлення.

Касмічная філасофія Цыялкоўскага з’яўляецца адным з слупоў рускага касмізма. Яна адчувальна паўплывала на сучасную цывілізацыю пасродкам касманаўтыкі, якая стала адным з асноўных кірункаў НТР. Немалаважна і тое, што яна адносіцца да ліку нешматлікіх у рускім касмізме ўзораў цэласнай філасофска-светапогляднай сістэмы. У яго касмічнай філасофіі абмяркоўваліся ў асноўным традыцыйныя філасофскія праблемы, разгляданыя з «касмічнага пункта погляду».

Цыялкоўскі распрацоўваў так званы «актыўна-эвалюцыйны» прынцып касмізма. Яго сэнс складаецца ў тым, што лёс Сусвету залежыць ад касмічнага розуму, т.е. ад чалавецтва і іншых касмічных цывілізацый, іх преобразовательной дзейнасці. «Актыўна-эвалюцыйны» сэнс прынцыпу касмізма суіснуе ў Цыялкоўскага з больш традыцыйным сэнсам гэтага прынцыпу: «Лёс істоты залежыць ад лёсу Сусвету». Усё гэта стварае складанасці пры разуменні касмічнай філасофіі на завяршальным этапе яе станаўлення. Найважнымі прынцыпамі касмічнай філасофіі, якія ляжаць у аснове метафізікі і навуковай карціны свету Цыялкоўскі з’яўляюцца прынцыпы атамістычнага панпсіхізму, манізму, бясконцасці, самаарганізацыі і эвалюцыі.

• Прынцып атамістычнага панпсыхізму напроста зьвязаны з разуменьнем Цыялкоўскім матэрыі. Цыялкоўскі гаварыў, што «Я ня толькі матэрыяліст, але і панпсыхіст, які прызнае адчувальнасьць усяго Сусьвету. Гэтую ўласцівасць я лічу неаддзельнай ад матэрыі». Усе целы Сусьвету «маюць адну і тую ж сутнасьць; адзін пачатак, які мы завем духам матэрыі (сутнасьць, пачатак, субстанцыя, атам у ідэальным сэнсе)», што вельмі падобна зь філязофіяй Плятона. «Атам-дух» («ідэальны атам», «першабытны дух») па Цыялкоўскім, «ёсьць непадзельная аснова або сутнасьць сьвету. Яна ўсюды аднолькавая. Жывёліна ёсьць ёмішча бясконцага ліку атамаў-духаў, гэтак жа, як і Сусьвет. Зь іх толькі яна і складаецца, матэрыі, як яе перш разумелі, няма. Ёсьць толькі адно нематэрыяльнае, заўсёды якое адчувае, вечнае невынішчаемае, раз і назаўжды створанае або заўсёды існавалае». Такім чынам, «атам-дух» — гэта элемэнт мэтафізычнай субстанцыі, ляжалай у аснове сьвету і адрозны ад элемэнтарных часьціц у сучаснай фізыцы.

• Прынцып манізму выяўляе адзінства субстанцыянальнай асновы свету, якая ўтвараецца «атамамі-духамі». «Матэрыя адзіная, і асноўныя ўласцівасці яе ва ўсёй Сусвеце павінны быць аднолькавыя». Гэта азначае: адзінства матэрыяльнага і духоўнага пачаткаў Сусвету; адзінства жывой і нежывой матэрыі: «матэрыя адзіная, гэтак жа яе спагадлівасць і адчувальнасць»; адзінства чалавека і Сусвету, т.е. яго ўдзел у касмічнай эвалюцыі, у процівагу хрысціянскім паданням аб неўміручасці душы; выводнасць этычных норм з метафізікі космасу.

• Прынцып бясконцасьці распаўсюджваўся Цыялкоўскім і на сьвет як цэлае, і на ўласьцівасьці прасторы і часу, і на структуру элемэнтарных часьціц рэчыва, і на структурную герархію ўзроўняў касьмічных сыстэм, і на рытмы касьмічнай эвалюцыі, і на ўзрастаньне магутнасьці касьмічнага розуму, і на адсутнасьць меж для яго магчымай экспансіі ў Сусьвеце. Сусьвет, па Цыялкоўскім, бясконцая ў прасторы і часу і ўключае ў сябе бясконцую герархію касьмічных структур — ад атамаў да «эфірных высп» рознага ўзроўню складанасьці. Думка Цыялкоўскага аб магчымасьці суіснаваньня ў Сусьвеце мноствы космасаў нашмат апярэдзіла свой час і цяпер яна знайшла сваё разьвіцьцё ў квантавай касмалёгіі.

• Прынцыпы самаарганізацыі і эвалюцыі таксама зьяўляюцца ключавымі для мэтафізыкі касьмічнай філязофіі і выцякаючай зь яе навуковай карціны сьвету. «Усё жывое», та бок здольна да бясконцай самаарганізацыі і эвалюцыі. Цыялкоўскі быў ня згодзен з тлумачэньнем касьмічнай эвалюцыі як няўхільнай дэградацыі і яго нязгода знайшла свой выраз у прынцыпах самаарганізацыі і эвалюцыі. Рытмічныя зьмены Сусьвету ў мэтафізыцы касьмічнай філязофіі вельмі блізкія бясконцым цыклам эвалюцыі. Гэтыя прынцыпы набываюць у кантэксьце касьмічнай філязофіі наступныя значэньні: эвалюцыя як пэрыядычныя трансфармацыі, падчас якіх узьнікаюць і руйнуюцца незьлічоныя саюзы «атамаў-духі», якія ўтвараюць касьмічныя структуры розных узроўняў; самаарганізацыя як узьнікненьне складаных (у тым ліку, жывых) структур з прасьцейшых; эвалюцыя і самаарганізацыя як «глябальны эвалюцыянізм» (гэтыя працэсы могуць быць спантаннымі або накіроўвацца розумам). Асноўныя ідэі касьмізму знаходзяць таксама сваё адлюстраваньне ў развагах Цыялкоўскага аб «волі Сусьвету». Калі ўсё вакол «спароджана Сусьветам. Ён — пачатак усіх рэчаў», то «ад яго ўсё і залежыць. Чалавек або іншая вышэйшая істота і яго воля ёсьць толькі праява волі Сусьвету». У кантэксьце «жывога Сусьвету» мэтафізыка чалавечага лёсу складаецца ў тым, што сьмерці няма. У працэсе ўзьнікненьня і распаду саюзаў «атамаў-духаў» сьмерць «зьліваецца з нараджэньнем». Новае жыцьцё «хоць і разбуральна, але новае разбурэньне зьліецца з новым дасканалым нараджэньнем… Разбурэньні або сьмерці будуць паўтарацца, незьлічонае мноства разоў, але ўсе гэтыя разбурэньні ёсьць не зьнікненьні, а ўзьнікненьні». Паводле касьмічнай філязофіі «душы хоць і няма», жыцьцё ў рытмах эвалюцыі Сусьвету «бесьперапыннае, шчасьлівае, магутнае, ніколі не спынялася і ніколі ня спыніцца», бо ў часова мёртвым рэчыве няма суб’ектыўнага адчуваньня часу. Такі падыход да лёсу чалавека ў касьмізьме характэрны толькі для Цыялкоўскага і зьяўляецца відавочнай альтэрнатывай «актыўна-эвалюцыйнаму падыходу». У адпаведнасьці з ідэямі касьмізму Цыялкоўскі лічыў, што чалавек зусім не вяршыня эвалюцыі. Чалавецтву маецца быць «ісьці наперад і прагрэсаваць — у дачыненьні цела, розуму, маральнасці, спазнаньні і тэхнічнай магутнасьці. Наперадзе яго чакае штосьці бліскучае, няўяўнае». Па заканчэньні тысячы мільёнаў гадоў «нічога недасканалага… на Зямлі ўжо ня будзе. Застанецца адно дабрэй, да чаго непазьбежна прывядзе наш розум і яго сіла». Касьмічнае быцьцё чалавецтва па Цыялкоўскім «можа быць вылучана на чатыры асноўных эры: 1. Эра нараджэньня, у якую ўступіць чалавецтва празь некалькі дзясяткаў гадоў і якая падоўжыцца некалькі мільярдаў гадоў. 2. Эра станаўленьня. Гэтая эра будзе адзначаная расьсяленьнем чалавецтва па ўсім космасе. Працягласьць гэтай эры — сотні мільярдаў гадоў. 3. Эра росквіту чалавецтва. Цяпер цяжка прадказаць яе працягласьць — відавочна, сотні мільярдаў гадоў. 4. Эра тэрмінальная зойме дзясяткі мільярдаў гадоў. Падчас гэтай эры «чалавецтва… зьлічыць за балазе ўключыць другі закон тэрмадынамікі ў атаме, то бок з карпускулярнага рэчыва ператварыцца ў прамянёвае. Што такое прамянёвая эра космасу — мы нічога ня ведаем і нічога меркаваць ня можам». Сучасны касьмізм уяўляе сабою праграму станаўленьня чалавецтва і касьмічная філязофія Цыялкоўскага можа разглядацца як пэрспэктыўны варыянт ажыцьцяўленьня такой праграмы.

Вялікі ўклад у разьвіцьцё расейскага касьмізму зрабіў А. Л. Чыжэўскі, навуковец, заснавальнік геліё- і космабіялёгіі. Неацэнны ўплыў на фармаваньне навуковага сьветапогляду і мэтадаў навуковай працы А. Л. Чыжэўскага аказаў К. Э. Цыялкоўскі. Ідэя адзінства жывога і нежывога, чалавека і Космасу, псыхічнага і фізычнага зьяўляецца асноўнай для Чыжэўскага і вызначае кірункі яго навуковых дасьледаваньняў. Вылучэньне адважных гіпотэз з наступнай іх эмпірычнай праверкай становіцца для Чыжэўскага асноўным мэтадам навуковага спазнаньня прыроды.

Адзінства прыроды Чыжэўскі бачыць у адзіным прыродным субстраце — электронным, і ў адзіным кіруючым сьветам прынцыпе, які павінен падагульніць шматлікія асобныя законы. Неабходна адзначыць, што адкрыты ў канцы XIX ст. электрон доўгі час быў адзінай вядомай элемэнтарнай часьцінкай. У пачатку XX ст. мэханістычная карціна сьвету саступае месца электрамагнітнай. Такім было навуковае сьветаразуменьне ў шматлікіх навукоўцаў у першай чвэрці XX стагодзьдзя, такім яно было і ў Чыжэўскага. На яго думку, усе хімічныя, а таксама фізычныя зьявы тлумачацца выключна ўласьцівасьцямі электронаў, усе яны праявы адной і той жа касьмічнай энэргіі — электрамагнэтызму. Поглады Чыжэўскага на адзіны прыродны субстрат, шмат у чым провідныя, але і шмат у чым абмежаваныя рамкамі фізычнага веданьня таго часу, між тым, дапамаглі яму дасягнуць посьпехаў у дасьледаваньні біяфізычных, біяхімічных і іншых працэсаў, у якіх істотную ролю адыграюць электрамагнітныя зьявы. Адзінства сьветабудовы павінна засноўвацца, па меркаваньні Чыжэўскага, ня толькі на адзіным прыродным субстраце, але і на адзіным сусьветным прынцыпе. Ён лічыць, што мэханіка прыроды павінна быць пахаваная на адзіным, усёабдымным прынцыпе — прынцыпе ўсеагульнага кругаабарота (principium universale circulationis), якому падпарадкаванае ўсё навакольнае нас. Але ўсё ж самым арыгінальным ядром дасьледаваньняў Чыжэўскага стала тэорыя геліятараксіі; яе асноўны закон, сфармуляваны навукоўцам у 1922 годзе, сьцьвярджае, што стан схільнасьці да паводзін чалавечых мас ёсьць функцыя энэргетычнай дзейнасьці Сонца. Рэзкае ўзмацненьне сонечных струменяў, таго актыўна дзеючага ў іх агента, які Чыжэўскі назваў z-выпраменьваньнем (бо прырода яго яшчэ пэўна ня выяўленая), прыводзіць праз узьдзеяньне на і гарманальна-эндакрынную сыстэму індывідуальных арганізмаў да падвышэньня калектыўнай узбудлівасьці. Як ёсьць эпідэміі халеры і грыпу, існуюць і свайго роду «псыхічныя пошасьці», выбліскі нэгатыўнай эмацыйнасьці, агрэсіўнасьці, экстрэмальных паводзін. Па тэорыі Чыжэўскага, «бамбаваньне» Зямлі гэтымі сонечнымі агентамі перакладае патэнцыйную нэрвовую энэргію цэлых груп людзей у кінэтычную, нястрымна і бурна якая патрабуе разрадкі ў руху і дзеяньні. Калі няма нейкай аб’яднаўчай «ідэі», адзінай мэты, куды можа накіравацца агульная нэрвовая ўзрушанасьць, а то і ўзбуджанасьць, узрастаюць індывідуальныя і групавыя анамаліі паводзін: хуліганства, злачыннасьць, часта нематываваная, экзальтацыя, істэрыі рознага роду. А калі ёсьць такая «ідэя» і ў кацёл агульнай заклапочанасьці і незадаволенасьці эканамічнага, палітычнага, сацыяльнага, нацыянальнага, трапляе іскра z-выпраменьваньня, ён пачынае нечакана бурліць і пералівацца праз бок. Імпульсна ўзрастае «сацыяльная раздражнёнасьць» мас, і яна ў сваім выхадзе вонкі зьмяняе, то паскараючы, то запавольваючы (у залежнасьці ад сонечнай фазы), самы тэмп гісторыі, рытм жыцьця соцыюму. Як прыклад можна дадаць, што ўсе знакамітыя сусьветныя рэвалюцыйныя падзеі 1789, 1830, 1848, 1870, 1905, 1917, 1941, час крызісу сацыялізму зь яго стыхійнымі, палітычнымі і нацыянальнымі катаклізмамі прыходзіліся на гады актыўнага Сонца, інтэнсіўнага плямаўтварэньня на ім.

• Булгаков С. Н. Агнец Божий: о богочеловечестве. — Париж, Ymsa-Press, 1933.
• Вернадский В. И. Биосфера и ноосфера. — М.: Айрис-пресс, 2004.
• Вернадский В. И. Живое вещество. — М.: Наука, 1978.
• Купревич И. Ф. Долголетие: реальность мечты // Русский космизм: Антология филосовской мысли / сост. С. Г. Семеновой, А. Г. Гатчевой. — М.: Педагогика-Пресс, 1993. — С. 347—351.
• Сетницкий Н. А. Об идеале // Русский космизм: Антология филосовской мысли / сост. С. Г. Семеновой, А. Г. Гатчевой. — М.: Педагогика-Пресс, 1993. — С. 242—257.
• Соловьёв В. С. Сочинения. В 2-х т. — М.: Правда, 1989.
• Умов Н. А. Эволюция мировоззрения в связи с учением Дарвина //Русский космизм: Антология филосовской мысли / сост. С. Г. Семеновой, А. Г. Гатчевой. — М.: Педагогика-Пресс, 1993а. — С. 111—114.
• Умов Н. А. Роль человека в познаваемом им мире //Русский космизм: Антология философской мысли / сост. С. Г. Семеновой, А. Г. Гатчевой. — М.: Педагогика-Пресс, 1993б. — С. 114—128.
• Фёдоров Н. Ф. Философия общего дела. В 2-х т. — Верный; М., 1906, 1913.
• Флоренский П. Оправдание Космоса. СПб., 1994.
• Холодный Н. Г. Избранные произведения. — Киев, 1982.
• Циолковский К. Э. Очерки о Вселенной. — М.: ПАИМС, 1992.
• Чижевский А. Л. Земное эхо солнечных бурь. — М.: Мысль, 1973.