Мукачава

Мукачава
укр. Мукачеве
Герб Мукачава Сьцяг Мукачава
Дата заснаваньня:	VIII стагодзьдзе
Краіна:	Украіна
Вобласьць:	Закарпацкая
Раён:	Мукачаўскі
Плошча:	27 км²[1]
Вышыня:	120 м н. у. м.
Насельніцтва:	▼85 569 чал. (1 студзеня 2022)[2]
Часавы пас:	UTC+2
летні час:	UTC+3
Паштовы індэкс:	89600
КОАТУУ:	2110400000
Геаграфічныя каардынаты:	48°26′29″ пн. ш. 22°42′49″ у. д. / 48.44139° пн. ш. 22.71361° у. д. / 48.44139; 22.71361Каардынаты: 48°26′29″ пн. ш. 22°42′49″ у. д. / 48.44139° пн. ш. 22.71361° у. д. / 48.44139; 22.71361
Мукачава на мапе Ўкраіны Мукачава
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
http://mukachevo-rada.gov.ua/

Мукачава (па-ўкраінску: Мукачево, па-вугорску: Munkács) — места ў Закарпацкай вобласьці Ўкраіны. Плошча 27,9 км². Насельніцтва 84 630 чал. (1 студзеня 2012).

Ва ўкраінскай мове ўжываецца некалькі варыянтаў назвы гораду. На афіцыйным сайце Мукачаўскай гарадзкой рады назва гораду падаецца «Мукачево».^[3] Сярод найбольш распаўсюджаных вэрсіяў аб паходжаньні назвы гораду можна назваць словы: мукі, мука́ і вугорскае munka — праца^[4]. Адна легенда сьцьвярджае, што горад пабудаваны ў цяжкіх муках, іншая — што нібыта пад замкам на рацэ Латорыца былі млыны, дзе малолі зерне на муку і таму назва паходзіць ад слова мука.

Мукачава разьмешчана ў паўднёва-заходняй частцы Закарпацкай вобласьці на берагах ракі Латорыца, на адлегласьці 40 км на ўсход ад Ужгараду — абласнога цэнтру Закарпацкай вобласьці Ўкраіны. Па велічыні і культурна-палітычным значэньні Мукачава пасьля Ужгараду займае другое месца.

Здаўна гэтае места вядомае сваім поліэтнічным і поліканфэсійным складам насельніцтва. На працягу стагодзьдзяў тут разам пражывалі ўкраінцы, вугорцы, немцы, цыганы, габрэі і прадстаўнікі іншых нацыянальнасьцяў і розных канфэсіяў (рыма-католікі, грэка-католікі, юдэі, праваслаўныя, пратэстанты). Займаючы выгаднае геаграфічнае становішча, Мукачава здаўна служыла своеасаблівай брамай паміж Захадам і Ўсходам, Поўднем і Поўначчу, празь якія на працягу стагодзьдзяў праходзілі гандлёвыя шляхі.

Час узьнікненьня Мукачава невядомы. На тэрыторыі гораду і яго ваколіц знойдзены рэшткі паселішчаў палеаліту (40 тыс. гадоў таму, позьняга палеаліту (3 тыс. гадоў таму, гара Малая), эпохі бронзы (Чырвоная гара, Камянка, Галіш, на Падманастыры, 3-2 тыс. гадоў да н. э.). На гары Тупча выяўлена гарадзішча-крэпасьць фракійскіх плямёнаў эпохі жалеза (X стагодзьдзе да н. э.), а паміж гарамі Галіш і Ловачка — кельцкі опідум (крэпасьць) і рамесна-мэталюргічны цэнтар (ΙΙΙ-Ι стагодзьдзе да н. э.). У Ι стагодзьдзі н. э. кельты былі выцесьненыя карпамі, якіх зьмянілі славяне. Вакол Замкавай гары і ля падножжа гары Камянка, Малой гары і Підгаранаў разьмясьціліся славянскія паселішчы VI—IX ст. н. э. Гэтыя паселішчы зьліліся ў адзінае вялікае паселішча, якое, дзякуючы зручнаму прыродна-геаграфічнаму становішчу, перарасло ў горад з сваім апорным пунктам — Мукачаўскім замкам^[4].

Першая пісьмовая згадка пра Мукачава сустракаецца ў напісанай у канцы XII ст. вугорскай хроніцы «Gesta Hungarorum» («Аб дзеяньнях вугорцаў») ананімнага пісара караля Бэлы ІІІ (1171—1195). У ёй гаворыцца пра пераход вугорскіх качавых плямёнаў у 896—903 гадах праз Карпаты і іх ваенныя сутыкненьні зь мясцовым славянскім насельніцтвам, якое ўзначальваў князь Лаборац^[4].

903 год, падобна, стаў тым годам, калі вугорцы захапілі асноўныя тагачасныя Закарпацкія фартэцыі, у тым ліку — Мункач. Пасьля спусташальнага ўварваньня ў 1086 полаўцаў на чале з ханам Кутэскам вугорскі кароль Ласла (Уладзіслаў, 1077—1095) на Замкавай гары дабудаваў крэпасьць і ўмацаваў яе каменнымі сьценамі, каб абараніць сваю краіну ад частых нападаў полаўцаў з боку Галічыны.

Найбольшага спусташэньня насельніцтва Мукачава зьведала ў 1241, калі празь Верэцкі перавал ў Карпацкую катлавіну ўварвалася мангола-татарская арда Батыя. Пасьля адыходу мангола-татараў замак у Мукачаве на загад вугорскага караля Бэйлы IV (1235—1270) быў рэканструяваны і значна ўмацаваны.

Мукачава першым з закарпацкіх местаў атрымала правы гораду, пра што сьведчыць грамата каралевы Вугоршчыны і Польшчы Лізаветы (Эржыбэт) з дынастыі Анжу. Грамата ад 22 траўня 1376 году надавала таксама гораду права карыстацца пячаткай з выявай сьвятога Марціна^[4].

З канца XIV ст. Мукачава становіцца цэнтрам княства падольскага князя Хведара Карыятавіч, які быў сынам наваградзкага князя Карыята Гедзімінавіча з дынастыі Гедзімінавічаў. Страціўшы ў вайне з сваім сваяком, літоўскім князем Вітаўтам свае землі, ён пасьля 1393 году разам з 40 тыс. верных яму людзей перасяліўся ў падораны яму іншым сваяком — каралём Вугоршчыны Жыгімонтам — горад Мукачава. Кароль Жыгімонт падарыў Хведару Карыятавічу ня толькі горад і замак, але і навакольныя вёскі, якімі ён валодаў да сьмерці ў 1414 годзе. Падольскія сяляне, якія прыйшлі з князем, заснавалі цэлы шэраг новых паселішчаў, што значна ўзмацніла славянскі элемэнт на Закарпацьці^[4].

Новы гаспадар Мукачава Хведар Карыятавіч перабудаваў фартэцыю, значна ўмацаваў яе і пашырыў тэрытарыяльна ды зрабіў яго сваёй рэзыдэнцыяй. Ён зь сям’ёй перасяліўся ў замак, заняўшы яго верхнія апартамэнты. На ніжніх дварах былі пабудаваныя памяшканьні для варты і капітана замку. За агароджай, з вонкавага боку, жылі майстры, прыслуга, рамесьнікі і інш. Значна разбудаваўся за часы Хведара Карыятавіча і сам горад. Ён стаў значным гандлёвым і рамесным цэнтрам. Важную ролю адыграў Хведар Карыятавіч і ў разьвіцьці культуры і духоўнага жыцьця ў краі. Менавіта дзякуючы яму на Чарнечай гары быў заснаваны мужчынскі праваслаўны манастыр, які на працягу стагодзьдзяў быў цэнтрам духоўнага і культурнага жыцьця рэгіёну. Манастырская бібліятэка ў свой час была адной зь лепшых і налічвала да 6 тыс. кніг.

Пасьля сьмерці Хведара Карыятавіча ўладальніцай Мукачаўскай дамініі засталася яго жонка Вольга. Зь яе сьмерцю былыя ўладаньні Хведара Карыятавіча перайшлі да караля Жыгімонта, а затым у рукі многіх каралёў і фэадалаў Вугоршчыны.

У 1445 Мукачаўская дамінія перайшла ў рукі рэгента Вугоршчыны Янаша Гун’ядзі. Граматай ад 14 красавіка 1445 ён звольніў Мукачава ад кіраваньня і суду фэадалаў, гэта значыць падарыў гораду Магдэбургскае права і фактычную незалежнасьць^[4]. У 1484 вугорскі кароль Мацяш Корвін сваёй граматай яшчэ раз пацьвердзіў правы і прывілеі Мукачава на самакіраваньне, прадастаўленыя гораду яго бацькамі.

У 1514 годзе падчас сялянскага паўстаньня пад кіраўніцтвам Дзьёрдзя Дожы Мукачаўскі замак быў захоплены штурмам. За гэта горад быў аднесены да мяцежных і выплачваў вялікую кантрыбуцыю.

Пасьля паразы Вугоршчыны ад турак-асманаў ў бітве пры Мохачы (1526) Мукачава як яе былая ўласнасьць то пераходзіла ў валоданьне турэцкіх васалаў — трансыльванскіх князёў, то рабілася здабычай аўстрыйскіх Габсбургаў.

З 1629 Мукачаўская дамінія пасьля доўгіх спрэчак перайшла ў рукі трансыльванскага князя Дзьёрдзя I Ракацы, спачатку ў часовае валоданьне, а з 1635 — у спадчыннае. Дынастыя Ракацы валодала Мукачавам і дамініяй зь невялікімі перапынкамі да 1711, а Мукачава быў сталіцай Трансыльванскага княства.

У 1648—1649 гадах у Мукачаве пабывалі паслы гетмана Багдана Хмяльніцкага, якія ў замку вялі перамовы з князямі Дзьёрдзем I і Дзьёрдзем II Ракацы аб сумесных дзеяньнях супраць шляхецкай Рэчы Паспалітай.

На мяжы XVII і XVIII стагодзьдзяў Мукачава становіцца цэнтрам ваенных дзеяньняў паміж куруцамі — удзельнікамі антыфэадальнай вайны і нацыянальна-вызвольнага руху ў Вугоршчыне ў 1703—1711 гадах — і прыхільнікамі Габсбурскага панаваньня — лабанцамі. Мукачава быў адным з ключавых апорных пунктаў вугорскага нацыянальна-вызвольнага руху. Пасьля падаўленьня паўстаньня, захопліваючы землі ўдзельнікаў нацыянальна-вызваленчай вайны 1703—1711 гадоў пад кіраўніцтвам Фэрэнца II Ракацы, аўстрыйскія ўлады стваралі вялікія лятыфундыйскія землеўладаньні і перадавалі іх новым гаспадарам. Усе землеўладаньні Фэрэнца II Ракацы з цэнтрам у Мукачаве патрапілі ў 1728 у рукі рыма-каталіцкага біскупа Бамбэрскага і архібіскупа Майнцкага графа Лётара-Франца Шэнбарна.

18-19 сакавіка 1848 году на вуліцах Мукачава былі расклееныя адозвы Шандара Пэтэфі, якая складалася з 12 пунктаў. Насельніцтва гораду ахвотна вітала паведамленьне аб зьвяржэньні манархіі ў Вугоршчыне і абвяшчэньні незалежнасьці. У Мукачаве больш за 600 жыхароў запісаліся добраахвотна ў рэвалюцыйную армію Кошута і самааддана змагаліся супраць ўнутраных і зьнешніх ворагаў. У атрадах нацыянальнай гвардыі бок аб бок змагаліся людзі розных нацыянальнасьцяў і розных сацыяльных слаёў: русіны і вугорцы, славакі і немцы, сяляне і рамесьнікі, дробныя гандляры і прадстаўнікі інтэлігенцыі.

У 1870 у горадзе налічвалася 917 дамоў, зь іх 17 двухпавярховых. Насельніцтва гораду досыць хутка расло, пра што сьведчаць лічбы: 1880 — 9644 чал., 1890 — 10581, 1900 — 13640 і 1910 — 16518 жыхароў^[4]. Разьвіцьцю гораду ў немалой ступені спрыяла пабудова ў 1886 чыгункі, якая зьвязала Мукачава з Будапэштам, Венай, Кошыцэ, Львовам і стварыла спрыяльныя ўмовы для разьвіцьця прамысловасьці і гандлю.

У 1919 Мукачава на працягу месяцу ўваходзіў у склад Рускай Краіны, аўтаномнай вобласьці ў складзе Вугорскай савецкай рэспублікі. 21 сакавіка 1919 году ў Будапэшце, а ў той жа вечар у Мукачаве, была абвешчана савецкая ўлада і створаны яе выканаўчы камітэт — гарадзкі Дырэкторыюм.

28 красавіка 1919 году Мукачава быў акупаваны румынскімі войскамі, а праз два месяцы войскамі нядаўнаўтворанай Чэхаславацкай рэспублікі. Паводле Сэн-Жэрмэнскай дамовы ад 10 верасьня 1919 Падкарпацкая Русь (так называлася цяперашняя Закарпацкая вобласьць) увайшла ў склад Чэхаславацкай рэспублікі на правах аўтаномнага краю. Мукачава стаў цэнтрам Мукачаўскай акругі.

Рашэньнем I Венскага арбітражу горад Мукачава разам з усёй раўніннай тэрыторыяй Закарпацьця і Ужгарад быў перададзены Вугоршчыне (1938).

26 кастрычніка 1944 горад Мукачава быў вызвалены Чырвонай Арміяй ад фашысцкай акупацыі, а ўжо празь месяц, 26 лістапада 1944 у Мукачаве адбыўся Першы зьезд народных камітэтаў Закарпацкай Украіны, на якім быў прыняты Маніфэст пра ўзьяднаньне Закарпацкай Украіны з Савецкай Украінай у складзе СССР і аб выхадзе з складу Чэхаславацкай рэспублікі.

• Замак Паланак
• Жаночы манастыр сьв. Мікалая
• Ратуша
• Гатычная капліца сьв. Марціна XIV ст.
• Палац Фэрэнца Ракацы (1667 г.), перабудаваны ў 1748 г. Шэнбарнамі
• Помнік Міхаю Мункачы, вугорскаму жывапісцу нямецкага паходжаньня, пачынальніку і стваральніку вугорскага рэалістычнага жывапісу.
• Помнік у цэнтры гораду сьвятым Кірылу і Мятоду, славутым хрысьціянскім прапаведнікам на славянскіх землях

З 1996 году штогод у студзені ў Мукачаве адбываецца фэст «Чырвонае віно». Ладзіцца гэты фэст вінаробаў на сьвята Васіля Вялікага (на Стары Новы год), што адзначаецца 14 студзеня. Традыцыйна фэст зьбірае на ​​цэнтральнай плошчы гораду вялікую колькасьць жыхароў і гасьцей з усіх куткоў Украіны і блізкага замежжа. Госьці фэсту могуць бясплатна прадэгуставаць, а таксама набыць віна ад прыватных вінаробаў і вядомых кампаніяў. Акрамя таго, фэст «Чырвонае віно» — гэта яшчэ народнае сьвята з калядкамі, шчадроўкамі і падарункамі^[5].