Аляксандр Васільевіч Калчак
| Аляксандр Васільевіч Калчак | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| руск.: Александр Васильевич Колчак | |||||||||||||||||||
 Вярхоўны кіраўнік Расіі і Вярхоўны Галоўнакамандуючы Рускай арміяй адмірал А. В. Калчак | |||||||||||||||||||
| | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Папярэднік | пасада заснавана | ||||||||||||||||||
| Пераемнік | падчас катастрофы Усходняга фронту А. В. Калчаком было прынята рашэнне пра перадачу ўлады А. І. Дзянікіну, аднак на практыцы яно не было рэалізавана. | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Пераемнік | В. Г. Болдыраў | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Папярэднік | Аляксандр Іванавіч Вярхоўскі | ||||||||||||||||||
| Пераемнік | Міхаіл Іванавіч Смірноў (марскі міністр) Мікалай Аляксандравіч Сцяпанаў (ваенны міністр) | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Папярэднік | Андрэй Аўгуставіч Эбергард | ||||||||||||||||||
| Пераемнік | Веніямін Канстанцінавіч Лукін | ||||||||||||||||||
| | |||||||||||||||||||
| Нараджэнне | 4 (16) лістапада 1874[1]
| ||||||||||||||||||
| Смерць | 7 лютага 1920[3][4][…] (45 гадоў)
| ||||||||||||||||||
| Бацька | Васіль Іванавіч Калчак | ||||||||||||||||||
| Маці | Вольга Ільінічна | ||||||||||||||||||
| Жонка | Соф’я Фёдараўна Калчак | ||||||||||||||||||
| Дзеці | 3 (дзяўчынка (нарадзілася ў 1905 годзе і не пражыла і месяца), Расціслаў (1910—1965), Маргарыта (1913—1914)) | ||||||||||||||||||
| Веравызнанне | праваслаўе | ||||||||||||||||||
| Партыя | |||||||||||||||||||
| Адукацыя | |||||||||||||||||||
| Аўтограф |  | ||||||||||||||||||
| Ваенная служба | |||||||||||||||||||
| Гады службы | 1886—1920 | ||||||||||||||||||
| Прыналежнасць |  Расійская імперыя Дзяржава Расійская | ||||||||||||||||||
| Род войскаў |  Флот | ||||||||||||||||||
| Званне |  | ||||||||||||||||||
| Камандаваў | эсмінцам «Сярдзіты»; артылерыйскай батарэяй; эсмінцам «Усурыец»; эсмінцам «Пагранічнік»; міннай дывізіяй Балтыйскага флоту; Чарнаморскім флотам (камандуючы); Вярхоўны Галоўнакамандуючы Рускай арміяй | ||||||||||||||||||
| Бітвы | Руска-японская вайна Першая сусветная вайна Грамадзянская вайна ў Расіі | ||||||||||||||||||
| Узнагароды |
| ||||||||||||||||||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||||||||||||||||||
.png){kind=small}
Алякса́ндр Васі́льевіч Калча́к (руск.: Александр Васильевич Колчак; 4 лістапада (16 лістапада) 1874[заўв 1], сяло Аляксандраўскае, Санкт-Пецярбург — 7 лютага 1920, Іркуцк) — расійскі ваенны і палітычны дзеяч, флатаводзец, навуковец-акіянограф, палярны даследчык.
Належаў да дваранскага роду. З'яўляўся адным з найбуйнейшых палярных даследчыкаў канца XIX — пачатку XX стагоддзяў, пасля знікнення групы барона Толя ў час экспедыцыі 1900—1902 гадоў арганізаваў уласную экспедыцыю для яго выратавання. Удзельнік Руска-японскай вайны. У час Першай сусветнай вайны камандаваў міннай дывізіяй Балтыйскага флоту (1915—1916), Чарнаморскім флотам (1916—1917). Георгіеўскі кавалер, адмірал (1918).
Правадыр Белага руху ў час Грамадзянскай вайны. Вярхоўны кіраўнік Расіі (1918—1920). Вярхоўны галоўнакамандуючы Рускай арміяй.
Паходжанне[правіць | правіць зыходнік]
Род Калчакоў адносіўся да служылага дваранства Расійскай імперыі, быў даволі шырокім, у розных пакаленнях яго прадстаўнікі вельмі часта аказваліся звязанымі з ваеннай справай[5]. Само прозвішча «Калчак» — цюркскага паходжання і азначае «меч», «шабля»[6].
Згодна з адной легендай, продкам А. В. Калчака быў турэцкі ваенны, камендант крэпасці Хатын на Днястры, нашчадкі якога, нібы, атрымалі пазней расійскае падданства. Аднак ніякіх довадаў, што сведчаць пра родныя сувязі «новых» Калчакоў, пачынаючы з Лук'яна, з хатынскім камендантам і яго сынам, не існуе. Сучасныя расійскія гісторыкі паказваюць, што, хутчэй за ўсё, Калчакі аказаліся ў Расіі не раней другога падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 годзе — значна пазней падзей, звязаных з руска-турэцкай вайной і паланеннем хатынскага каменданта рускімі войскамі[7][8].
У крыніцах часоў Паўла I і Аляксандра I згадваецца сотнік створанага ў 1803 годзе Бугскага казачага войска, якое ахоўвала межы Расіі па Днястры, Лук'ян Калчак. Ён атрымаў зямельны надзел у Ананьеўскім павеце Херсонскай губерні, блізу Балты, — прадзед А. В. Калчака. Два сыны сотніка, Іван і Фёдар, пасля смерці бацькі падзялілі паміж сабой яго маёнтак. Фёдар Лук'янавіч выбраў ваенную службу і даслужыўся да чыну палкоўніка. Іван Лук'янавіч прадаў сваю частку маёнтка і з'ехаў у Адэсу, дзе набыў дом і паступіў на грамадзянскую службу. Матэрыялы рэвізіі 40-х гадоў XIX стагоддзя далі падставы для ўказа Сената ад 1 мая 1843 года, якім Калчакі былі зацверджаны ў патомным дваранстве і занесены ў радаводную кнігу дваран Херсонскай губерні[7][9].
Іван Лук'янавіч быў бацькам шматдзетнага сямейства: ён выхаваў траіх сыноў і некалькіх дачок. Сыноў клікалі Васілём, Пятром і Аляксандрам. Усе яны выбралі для сябе ваенную кар'еру, сталі марскімі артылерыстамі. Малодшы сын, Пётр, даслужыўся да капітана 1-га рангу; Аляксандр, ад якога ўзяла пачатак сярэдняя лінія Калчакоў — памешчыкаў Тамбоўскай губерні, скончыў службу ў чыне генерал-маёра.
Старэйшы сын, Васіль, нарадзіўся 1 студзеня 1837 года. Выхоўваўся ў адэскай Рышэльеўскай гімназіі, добра ведаў французскую мову і быў прыхільнікам французскай культуры. Васіль рыхтаваўся бацькамі да грамадзянскай службы, але ў 1853 годзе пачалася Крымская вайна і Васіль паступіў на службу ў марскую артылерыю Чарнаморскага флоту ў малодшым афіцэрскім чыне. Падчас абароны Малахава кургана адрозніўся і быў узнагароджаны салдацкім Георгіеўскім крыжам. Чын прапаршчыка В. І. Калчак атрымаў, быўшы параненым пры абароне Севастопаля. Пасля вайны ён скончыў Горны інстытут у Пецярбургу і быў камандзіраваны для праходжання практыкі на Урал, у Златавуст. Далейшы лёс Васіля Іванавіча быў звязаны з Абухаўскім сталеліцейным заводам, пачынаючы з яго пуску ў 1863 годзе. Аж да адстаўкі ён служыў тут прыёмшчыкам Марскога міністэрства, меў рэпутацыю чалавека простага і вельмі педантычнага. Быў спецыялістам у вобласці артылерыі, апублікаваў шэраг навуковых прац пра сталеліцейную вытворчасць, у 1903 годзе выйшла яго кніга па гісторыі Абухаўскага завода. Пасля выхаду ў адстаўку ў 1889 годзе (з прысваеннем генеральскага звання) яшчэ 15 гадоў працягваў працаваць на заводзе, будучы кіраўніком пудлінга-пракатнай майстэрні[10][11].
Сям'я маці А. В. Калчака — Посахавых — паходзіла з данскіх казакоў. Вольга Ільінічна (1855—1894) паходзіла з купецкай сям'і[12]. Яе бацька Ілья Міхайлавіч быў патомным ганаровым грамадзянінам, шматгадовым гласным Адэскай гарадской думы[13]. У 1920 годзе ён быў расстраляны савецкімі карнымі органамі[5]. Вольга Ільінічна мела спакойны і ціхі характар, адрознівалася набожнасцю[10] і імкнулася ўсімі сіламі перадаць яе і сваім дзецям[14].
Пажаніўшыся ў пачатку 1870-х гадоў, бацькі А. В. Калчака пасяліліся каля Абухаўскага завода, у сяле Аляксандраўскім, практычна за тагачаснай гарадской мяжой. Жонка была на 18 гадоў маладзейшай за мужа[10]. 4 лістапада 1874 года ў іх нарадзіўся сын Аляксандр[15].
Дакумент пра нараджэнне сведчыць:
…у метрычнай 1874 года кнізе Траецкай царквы с. Аляксандраўскага Санкт-Пецярбургскага павета пад № 50 паказана:Марской артылерыі ў штабс-капітана Васіля Іванавіча Калчака і законнай жонкі яго Вольгі Ільінічны Калчак, абодвух праваслаўных і першашлюбных, сын Аляксандр нарадзіўся 4 лістапада, ахрышчаны 15 снежня 1874 года. Хроснымі бацькамі яго былі: штабс-капітан марскі Аляксандр Іванавіч Калчак і ўдава калежскага сакратара Дар'я Піліпаўна Іванова. — [16]
Хрысцілі хлопчыка ў мясцовай Траецкай царкве. Хросным бацькам нованароджанага быў яго дзядзька, малодшы брат бацькі[17].
Гады вучобы[правіць | правіць зыходнік]
Класічная гімназія[правіць | правіць зыходнік]
Са своеасаблівых па форме ўспамінаў А. В. Калчака пра яго ранняе дзяцінства можна даведацца наступнае:
Я праваслаўны, да паступлення ў школу я атрымаў сямейнае выхаванне пад кіраўніцтвам бацькі і маці.
Рэлігійнае выхаванне Аляксандр, меркавана, атрымаў ад сваёй маці, якая часта вадзіла дзяцей у царкву блізу Абухаўскага завода[18].
У 1885—1888 гадах Аляксандр вучыўся ў Шостай пецярбургскай класічнай гімназіі, дзе скончыў тры класы з васьмі. Шостая гімназія ў параўнанні з іншымі сталічнымі навучальнымі ўстановамі мела даволі дэмакратычны склад навучэнцаў. У адным класе з Аляксандрам навучаліся прадстаўнікі ўсіх асноўных класаў і саслоўяў. Значная частка вучняў была дзецьмі дробных чыноўнікаў, бацькі-афіцэры дзяцей-вучняў гімназіі таксама былі ў невялікіх чынах. Сын падпалкоўніка Аляксандр Калчак і Вячаслаў Мянжынскі, сын стацкага саветніка, будучы чэкіст і наступнік Ф. Э. Дзяржынскага на пасту кіраўніка АДПУ, прадстаўлялі «эліту» грамадства. Аляксандр вучыўся дрэнна і пры пераводзе ў трэці клас, атрымаўшы двойку па рускай мове, тройку з мінусам па лацінскай, тройку па матэматыцы, тройку з мінусам па нямецкай і двойку па французскай мовах, ледзь не быў пакінуты «на другі год». На паўторных вусных экзаменах па рускай і французскай мовах выправіў адзнакі на тры з мінусам і быў пераведзены ў трэці клас[19].
Марскі корпус[правіць | правіць зыходнік]
У 1888 годзе «па ўласным жаданні і па жаданні бацькі» Аляксандр паступіў у Марское вучылішча.
У сценах Марскога вучылішча заўсёды адначасова навучаліся шмат сваякоў, і родныя сувязі, без сумневу, дапамагалі маладым выхаванцам асвоіцца ў незнаёмым становішчы. Першы з Калчакоў у Марскім вучылішчы, Аляксандр Фёдаравіч, скончыў установу яшчэ ў 1878 годзе, таму ў яго стрыечнага пляменніка, у адрозненне ад большасці выхаванцаў, не было ў вучылішчы нікога, да каго можна было б у цяжкую хвіліну звярнуцца па дапамогу. Калчаку дапамагала моцнае сяброўства з адным з аднакурснікаў Дзмітрыем Філіпавым, з якім Аляксандр пазнаёміўся яшчэ да паступлення ў вучылішча[20].
З пераходам з гімназіі ў Марское вучылішча стаўленне да навукі ў юнага Аляксандра змянілася: вучоба ўлюбёнай справе для яго стала асэнсаваным заняткам, з'явілася і пачуццё адказнасці. У сценах Марскога кадэцкага корпуса, як з 1891 года стала звацца вучылішча, выявіліся здольнасці і таленты Калчака. Ён шмат і зацята працаваў, старанна вывучаў навукі, ваенна-марскую справу. З'явіліся вынікі. Аляксандр вылучаўся поспехамі: ён ішоў у сваім выпуску то першым, то другім, перыядычна мяняючыся месцамі са сваім сябрам Філіпавым[21][11].
Аўтар апублікаванага ў 1944 годзе артыкула «Выпуск Калчака» контр-адмірал і пісьменнік-марыніст Д. В. Нікіцін, які навучаўся ў Марскім корпусе адначасова з Калчаком, пісаў[22][23][24]:
У трэцяй роце корпуса ідзе вечаровае рыхтаванне ўрокаў. …за сваімі канторкамі, абстаўленымі ўздоўж доўгага пакоя… сядзяць кадэты і зубраць. Сярод лёгкага, як шолах лісця, шуму, няўхільнага, калі некалькі дзясяткаў людзей займаюцца навукай, да мяне даносіцца чыйсьці нягучны, але незвычайна выразна прамаўляючы кожнае слова, як бы аддрукоўваючы кожны асобны склад голас: «Перадусім ты павінен знайсці ў пятай табліцы велічыню косінуса…»
Кадэт, сярэдняга ўзросту, стройны, хударлявы брунет з незвычайным, паўднёвым тыпам твару і арліным носам павучае высокага і мажнага кадэта, які падышоў да яго. Той глядзіць на свайго ментара з надзеяй… Ментар гэты, адзін з першых кадэтаў па класе, быў як бы сталай даведкавай кнігай для яго менш паспяховых таварышаў. Калі што было незразумела ў матэматычным заданні, выхад адзін: «Трэба Калчака спытаць».—Никитин Д. В. Выпуск Колчака // Морские записки. — Нью-Йорк, 1944. — № 3. — С. 234—235.
У 1890 годзе Калчак упершыню выйшаў у мора. 12 мая па прыбыцці ў Кранштат Аляксандр разам з іншымі малодшымі кадэтамі быў прызначаны на браняносны фрэгат «Князь Пажарскі». На гэтым караблі быў падняты і сцяг камандуючага навучальнай эскадрай контр-адмірала Ф. А. Геркена. Эскадра пад яго камандаваннем падчас навучальнага плавання заходзіла ў Б'ёрке, Гельсінгфорс, Рэвель і 6 жніўня вярнулася ў Кранштат. Падчас плавання Калчак разам з іншымі малодшымі выхаванцамі займаўся на шлюпках. Да канца вучобы адбыліся агульныя вяслярныя і парусныя гонкі, а потым прайшло і дэсантнае вучэнне[25].
Гардэмарыны, згодна з навучальнай праграмай Марскога корпуса, павінны былі браць удзел у навучальнай экскурсіі на Абухаўскім сталеліцейным заводзе для атрымання агульнага ўяўлення пра «паслядоўныя працэсы поўнай фабрыкацыі гармат… а таксама і пра прыгатаванне сталі». Аляксандр шмат разоў бываў у бацькі на заводзе і імкнуўся дасканала вывучыць вытворчасць. Аднак заняткі ў Марскім корпусе прымусілі адкласці астатнія справы і захапленні. Тым часам вядома, што англійскі вынаходнік і гарматны кароль У. Дж. Армстранг, які прыязджаў на Абухаўскі завод, прапанаваў Аляксандру адправіцца ў Англію, вывучыць справу на яго заводах і стаць інжынерам. Аднак жаданне «плаваць і служыць у моры» ў жаданнях і марах маладога Калчака ўзяло верх[26].
У 1892 годзе Аляксандр быў узведзены ў малодшыя унтэр-афіцэры[11]. Калі ён перайшоў у гардэмарынскі клас, то быў узведзены ў фельдфебелі — як найлепшы па навуках і паводзінах, у ліку нешматлікіх на курсе — і прызначаны настаўнікам у малодшую роту. Кадэт той роты, пазней на працягу доўгіх гадоў сябар і памочнік Калчака, яго першы біёграф, М. І. Смірноў успамінаў пра той час[11][26][27]:
У 1893 годзе гардэмарын Калчак быў прызначаны фельдфебелем малодшай роты. Тут я з ім упершыню пазнаёміўся, быўшы выхаванцам малодшай роты. Калчак, малады чалавек невысокага росту з засяроджаным поглядам жывых і выразных вачэй, глыбокім грудным голасам, вобразнасцю выдатнай рускай гаворкі, сур'ёзнасцю думак і ўчынкаў выклікаў у нас, хлопчыкаў, глыбокую да сябе павагу. Мы адчувалі ў ім маральную сілу, якой немагчыма не падпарадкоўвацца, адчувалі, што гэта той чалавек, за якім трэба беспярэчна ісці. Ніводны афіцэр-выхавальнік, ніводны выкладчык корпуса не выклікаў у нас такога пачуцця перавагі, як гардэмарын Калчак. У ім быў бачны будучы правадыр.
—Смирнов М. И. Адмирал А. В. Колчак. — Париж, 1930. — С. 8.
У 1894 годзе, выпускным для маладога афіцэра, у яго жыцці адбыліся яшчэ дзве важныя падзеі. На саракавым годзе жыцця пасля доўгай хваробы памерла маці. У гэтым жа годзе на прастол уступіў імператар Мікалай II, з якім Аляксандр Васільевіч цягам свайго жыцця некалькі разоў сустракаўся і чый сыход ад улады пазней вызначыў і сканчэнне ваенна-марской кар'еры Калчака[28].
Па сканчэнні выпускнога навучальнага года гардэмарыны прайшлі месячнае складанае плаванне на карвеце «Скобелеў» і прыступілі да здачы выпускных экзаменаў. На экзамене па марской справе Калчак адзіны з выпуску адказаў на ўсе пятнаццаць зададзеных пытанняў. Што да астатніх экзаменаў, то Калчак усе з іх таксама вытрымаў на «выдатна», апроч міннай справы, якая стала пазней на практыцы прадметам яго гонару, па якім задавальняльна адказаў на чатыры з шасці пытанняў. У спісе, складзеным пасля экзаменаў у парадку змяншэння паспяховасці, Калчак значыўся ў выпуску на першым месцы. Яго сябар Філіпаў ішоў другім, аднак саступаў Калчаку толькі ў ацэнцы за паводзіны. Калчак абурыўся, што кандуітны журнал вызначае першае месца ў выпуску, і адмовіўся ад першасці на карысць Філіпава, якога лічыў больш здольным за сябе. Камісія была змушана палічыцца з яго думкай, і ў выніку Аляксандр Васільевіч стаў другім і атрымаў як суцяшэнне прэмію адмірала П. І. Рыкорда з уручэннем 300 рублёў, якая належала «найвыдатнейшаму ва ўсіх адносінах выхаванцу»[29][23][27].
Загадам ад 15 верасня 1894 года А. В. Калчак у ліку ўсіх выпушчаных гардэмарынаў быў узведзены ў мічманы[29].
Пачатак навуковай працы[правіць | правіць зыходнік]
Перайшоўшы з Марскога корпуса ў 7-ы флоцкі экіпаж, у сакавіку 1895 года Калчак быў прызначаны для заняткаў штурманскай справай у Кранштацкую марскую абсерваторыю, а праз месяц яго прызначылі вахтавым афіцэрам на толькі што спушчаны на ваду браняносны крэйсер 1-га рангу «Рурык». 5 мая «Рурык» выйшаў з Кранштата ў замежнае плаванне праз паўднёвыя моры да Уладзівастока[30]. У паходзе Калчак займаўся самаадукацыяй, спрабаваў вывучыць кітайскую мову. Тут ён захапіўся акіянаграфіяй і гідралогіяй Ціхага акіяна; асабліва яго цікавіла паўночная яго частка — Берынгава і Ахоцкае моры. У перспектыве ён спадзяваўся даследаваць і паўднёвыя палярныя моры, задумваўся пра рывок да Паўднёвага полюса і працяг рускай даследчыцкай працы ў тых шыротах, прыпыненай пасля экспедыцыі Ф. Ф. Белінсгаўзена і М. П. Лазарава. Самастойнай навуковай працы і даследаванням марскіх плыней, якія пачаў рабіць малады афіцэр, не адпавядала, аднак, становішча флагманскага ваеннага карабля, на якім знаходзіўся і камандуючы эскадрай адмірал Я. І. Аляксееў.
У 1897 годзе Калчак падаў рапарт з просьбай перавесці яго на кананерскую лодку «Карэец», якая накіроўвалася ў той час да Камандорскіх астравоў, дзе Калчак планаваў заняцца даследчыцкай працай, аднак замест гэтага быў накіраваны ў якасці вахтавага настаўніка на парусны крэйсер «Крэйсер», які выкарыстоўваўся для падрыхтоўкі боцманаў і унтэр-афіцэраў. Камандзір «Крэйсера» Г. Ф. Цывінскі пакінуў такі водгук пра маладога афіцэра[31]:
Адным з вахтавых настаўнікаў быў мічман А. В. Калчак. Гэта быў незвычайна здольны і таленавіты афіцэр, валодаў рэдкай памяццю, выдатна валодаў трыма еўрапейскімі мовамі, ведаў добра лоцыі ўсіх мораў, ведаў гісторыю амаль усіх еўрапейскіх флотаў і марскіх бітваў.
Месцам якарнай стаянкі «Крэйсера» быў абраны карэйскі порт Генсан, дзе Калчак працягнуў свае гідралагічныя даследаванні. Зіму 1897/1898 гадоў карабель правёў у Нагасакі[31].
5 снежня 1898 года «Крэйсер» адправіўся з Порт-Артура ў размяшчэнне Балтыйскага флоту, 6 снежня Калчак быў узведзены ў лейтэнанты. У гэтым званні з-за сыходу ў Імператарскую акадэмію навук Калчак прабудзе каля 8 гадоў (у той час званне лейтэнанта лічылася высокім — лейтэнанты камандавалі буйнымі суднамі)[32].
Падчас плавання па Ціхім акіяне Калчак даведаўся, што да паходу на Шпіцберген у складзе руска-шведскай экспедыцыі рыхтуецца судна «Бакан», а новы магутны ледакол «Ярмак» рыхтуецца адплысці ў вандраванне ў глыбіні Арктыкі пад кіраўніцтвам віцэ-адмірала С. В. Макарава. Маладому афіцэру была вядома знакамітая лекцыя Макарава «Да Паўночнага полюса напралом», прачытаная адміралам у 1897 годзе ў Рускім геаграфічным таварыстве. Калчак імкнуўся трапіць у адну з гэтых экспедыцый.
Па прыбыцці ў Кранштат Калчак наведаў адмірала Макарава[33]:
Я прасіў узяць мяне з сабой, але па службовых акалічнасцях ён не мог гэтага зрабіць, і «Ярмак» пайшоў без мяне. Тады я вырашыў ізноў ісці на Далёкі Усход, мяркуючы, што, можа, мне атрымаецца трапіць у якую-небудзь экспедыцыю, — мяне вельмі цікавіла паўночная частка Ціхага акіяна ў гідралагічным дачыненні. Я хацеў трапіць на любое судна, якое сыходзіла для аховы коцікавага промыслу на Камандорскія астравы да Берынгава мора, на Камчатку. З адміралам Макаравым я вельмі блізка пазнаёміўся ў гэтыя дні, бо ён сам шмат працаваў па акіянаграфіі.
Каманда ледакола была ўжо ўкамплектавана[34], а без санкцыі міністэрства перайсці з аднаго судна на іншае было немагчыма. Таму замест «Бакана» і «Ярмака» Калчак трапіў на знаёмы яму фрэгат «Князь Пажарскі»[35].
У 1899 годзе, па вяртанні з плавання, Калчак звёў разам і апрацаваў вынікі ўласных назіранняў над плынямі Японскага і Жоўтага мораў і апублікаваў у «Запісках па гідраграфіі, якія выдаюцца Галоўным Гідраграфічным Упраўленнем», свой першы навуковы артыкул «Назіранні над павярхоўнымі тэмпературамі і ўдзельнымі вагамі марской вады, зробленыя на крэйсерах „Рурык“ і „Крэйсер“ з мая 1897 года па сакавік 1899 года»[36].
Калчак ведаў, што ў Акадэміі навук рыхтуецца праект Рускай палярнай экспедыцыі, якой ставілася заданне прайсці Паўночным марскім шляхам ад Кранштата да Уладзівастока. Кіраваць экспедыцыяй быў прызначаны вядомы палярны даследчык Э. В. Толь, з якім Калчак сустракаўся ў верасні 1899 года. Пэўнага адказу Толь не даў, і Калчак, які не любіў нявызначанасці, перавёўся на браняносец «Петрапаўлаўск» і адправіўся на ім на Далёкі Усход[37].
Служба на новым браняносцы захапіла маладога афіцэра, аднак неўзабаве ён убачыў, што і тут «ёсць служба, але няма практыкі, няма магчымасці плаваць і жыць». Калчак вырашыў узяць удзел у распачатай увосень 1899 года Англа-бурскай вайне. Да гэтага яго штурхала не толькі рамантычнае жаданне дапамагчы бурам, але і імкненне атрымаць досвед сучаснай вайны, удасканаліцца ў сваёй прафесіі[38]. Але неўзабаве, калі карабель стаяў у грэчаскім порце Пірэй, Калчаку даставілі тэлеграму з Акадэміі навук ад Э. В. Толя з прапановай узяць удзел у Рускай палярнай экспедыцыі на шхуне «Зара» — той самай экспедыцыі, у якую ён так імкнуўся трапіць яшчэ ў Пецярбургу. Толя, які меў патрэбу ў траіх марскіх афіцэрах, зацікавілі навуковыя працы маладога лейтэнанта ў часопісе «Марскі зборнік»[39]. Аляксандр Васільевіч паведаміў пра сваю згоду. Калчак быў часова пераведзены з ваеннай службы ў дырэктыву Акадэміі навук дзякуючы заступніцтву вялікага князя Канстанціна Канстанцінавіча, прэзідэнта Імператарскай Акадэміі навук. Неўзабаве на караблі была атрымана тэлеграма, што прадпісвала лейтэнанту Калчаку неадкладна выехаць у сталіцу[40].
Руская палярная экспедыцыя[правіць | правіць зыходнік]
Другі шэраг: Н. Н. Каламейцаў, Ф. А. Мацісан, Э. В. Толь, Г. Э. Вальтар, Ф. Г. Зееберг, А. А. Бялыніцкі-Біруля.
У пачатку студзеня 1900 года Калчак прыбыў у Пецярбург. Начальнік экспедыцыі прапанаваў яму кіраваць гідралагічнымі працамі, а таксама выконваць абавязкі другога магнітолага. Усю зіму і вясну Калчак рыхтаваўся да экспедыцыі: пачаў працы ў Паўлаўскай магнітнай абсерваторыі, здзейсніў камандзіроўку ў Нарвегію для кансультацыі з Ф. Нансенам[41], некаторы час праходзіў у яго стажаванне[39].
8 чэрвеня 1900 года вандроўнікі вырушылі ад прыстані на Няве і ўзялі курс на Кранштат, дзе экспедыцыю гасцінна сустрэў галоўны камандзір порта і ваенны губернатар горада адмірал С. В. Макараў[42].
18 ліпеня, пасля гружэння вугалю ў Кацярынінскай гавані (Кольскі заліў), вандроўнікі пакінулі Кацярынінскую гавань, а на наступны дзень гідрограф Калчак і заолаг Біруля правялі першую гідролага-заалагічную станцыю[43].
5 жніўня мараплаўцы ўжо трымалі курс у кірунку Таймырскага паўвострава. З набліжэннем да Таймыра плыць у адкрытым моры стала немагчыма. Змаганне з ільдамі прыняло знясільваючы характар. Рухацца атрымоўвалася толькі па шхерах, некалькі разоў «Зара» сядала на мелізну ці апыналася замкнёнай у бухце ці фіёрдзе. Быў момант, калі падарожнікі думалі ўжо спыняцца на зімоўку, прастаяўшы 19 дзён запар[44]. 22 верасня 1900 года экспедыцыя спынілася на зімоўку каля бухты Коліна Арчэра[45].
У Толя не атрымалася выканаць свой план: даплысці ў першую навігацыю да маладаследаванай усходняй часткі паўвострава Таймыр. Зараз ён хацеў, каб не губляць часу, дайсці туды праз тундру, для чаго трэба было перасекчы паўвостраў Чалюскіна. Кіраўнік экспедыцыі прызначыў гэты паход на вясну 1901 года. Заданне ўскладнялася тым, што, не маючы размешчанага на гэтым шляху склада, дабрацца да ўсходняга берага на сабаках было немагчыма. Такі склад вырашана было закласці, не чакаючы наступлення палярнай ночы. У падарожжа пайшлі чацвёра, на 2 цяжка нагружаных нартах: Толь з каюрам Растаргуевым і Калчак з качагарам Носавым[45].
Стартаваўшы 10 кастрычніка, 15 кастрычніка падарожнікі дайшлі да заліва Гафнера. Маразы стаялі моцныя, звыш 30 градусаў. У намёце было мінус 20, спалі ў мяшках. Ля высокай скалы заклалі склад з правізіяй для запланаванага вясновага паходу адсюль углыб паўвострава[45]. 19 кастрычніка вандроўнікі вярнуліся на базу. Калчаку, які рабіў па дарозе астранамічныя ўдакладненні шэрага пунктаў, атрымалася ўнесці істотныя ўдакладненні і выпраўленні ў старую карту, зробленую паводле вынікаў экспедыцыі Нансена 1893—1896 гадоў[45].
Большасць членаў экспедыцыі бавілі час за чытаннем літаратуры пра палярныя станцыі. У лютым 1901 года Калчак зрабіў для ўсіх даклад пра Вялікую паўночную экспедыцыю, а Біруля расказваў пра прыроду Паўднёвага полюса[46].
У наступнае падарожжа, 6 красавіка на паўвостраў Чалюскіна, паехалі на санках Толь і Калчак. Каюрам у Толя быў Носаў, у Калчака — Жалезнікаў. З-за нястачы сабак усе чацвёра даследчыкаў часта самі запрагаліся ў сабачыя запрэжкі. Толь і Калчак ледзь пазналі тое месца блізу заліва Гафнера, дзе імі ўвосень быў закладзены склад. Проста над гэтым месцам, шэрагам са скалой, была намеценая гурба вышынёй 8 метраў. Калчак і Толь выдаткавалі на раскопы склада цэлы тыдзень, аднак снег зляжаўся і стаў унізе цвёрдым, таму раскопы давялося кінуць і паспрабаваць зрабіць хоць нейкія даследаванні. Жаданні вандроўнікаў разышліся: Калчак як географ хацеў рушыць па ўзбярэжжы і паздымаць, Толь жа быў геолагам, і хацеў ісці ўглыб паўвострава. Выхаваны на ваеннай дысцыпліне, Калчак не аспрэчваў рашэнне начальніка экспедыцыі, і наступныя 4 дні даследчыкі рухаліся па паўвостраву. 1 мая Толь зрабіў 11-гадзінны марш-кідок на лыжах. Толю з Калчаком даводзілася цягнуць шлейку нароўні з астатнімі. Хоць стомлены Толь гатовы быў начаваць дзе прыйдзецца, Калчаку заўсёды атрымоўвалася настаяць на тым, каб знайсці прыдатнае месца для начлегу, хоць для гэтага даводзілася яшчэ ісці і ісці. Па дарозе назад Толь і Калчак прымудрыліся не заўважыць і праскочыць свой склад[47]. На працягу ўсяго 500-вёрстнага шляху Калчак вёў маршрутную здымку. 18 мая ў 7 гадзін раніцы падарожнікі дасягнулі базы. Падарожжа доўжылася 41 дзень.
Толь 20 дзён ачуньваў пасля выматвальнага паходу. А Калчак ужо 29 мая з доктарам Вальтэрам і Стрыжавым адправіўся ў падарожжа да склада, які яны з Толем праскочылі па дарозе назад. Па вяртанні са склада Калчак зрабіў падрабязную здымку рэйду «Зары», а Біруля — іншай часткі берагавой паласы[47].
На працягу ўсёй экспедыцыі А. В. Калчак, як і астатнія вандроўнікі, рупліва працаваў, праводзіў гідраграфічныя, акіянаграфічныя працы, мераў глыбіні, вывучаў стан ільдоў, плаваў на катэры, рабіў назіранні па зямному магнетызму. Неаднаразова Калчак здзяйсняў і паходы па сушы, займаючыся вывучэннем і даследаваннем малавывучаных тэрыторый розных астравоў і мацерыка. Як сведчылі яго калегі, Калчак не з аднолькавай стараннасцю браўся за розныя віды прац. Тое, што яму здавалася важным і выклікала ў яго цікавасць, лейтэнант рабіў з вялікім захапленнем. Суправаджалы экспедыцыю заолаг Біруля гаварыў пра Калчака як пра вельмі начытанага чалавека, строгім з падначаленымі. Уласную працу Калчак заўсёды рабіў найлепшым чынам. Пра асабістую ролю Калчака ў экспедыцыі найлепей кажа атэстацыя, дадзеная яму баронам Толем у данясенні прэзідэнту Акадэміі навук вялікаму князю Канстанціну Канстанцінавічу. Кіраўнік экспедыцыі, будучы вельмі задаволеным Калчаком, адзначыў яго энергію і адданасць справе навукі і называў маладога лейтэнанта «лепшым афіцэрам» экспедыцыі[39] і ў сваім паведамленні прэзідэнту Акадэміі навук у студзені 1901 года піша[48]:
Станцыі пачыналіся заўсёды гідралагічнымі працамі, якімі ведаў лейтэнант А. В. Калчак. Гэта навуковая праца выконвалася ім з вялікай энергіяй, нягледзячы на цяжкасці злучыць абавязкі марскога афіцэра з дзейнасцю навукоўца.
—Э. В. Толь
У 1901 годзе ён ушанаваў імя А. В. Калчака, назваўшы яго імем адзін з адкрытых экспедыцыяй востраў у Таймырскім заліве і мыс у тым жа раёне. Пры гэтым сам Калчак падчас сваіх палярных паходаў назваў іншы востраў і мыс імем сваёй нявесты — Соф'і Фёдараўны Аміравай — якая чакала яго ў сталіцы[49]. Мыс Соф'і захаваў сваю назву і пераназваны ў савецкі час не быў[39].
19 жніўня «Зара» перасекла даўгату мыса Чалюскін. Лейтэнант Калчак, узяўшы з сабой прыладу для вызначэння шыраты і даўгаты, скокнуў у байдарку. За ім рушыў услед і Толь, лодку з якім ледзь не перавярнуў морж, які нечакана вынырнуў. На беразе Калчак зрабіў вымярэнні, была зроблена групавая фатаграфія на фоне збудаванага гурыя. Да паўдня дэсант вярнуўся на судна і, даўшы салют у гонар Чалюскіна, вандроўнікі адправіліся ў плаванне. Калчак і Зееберг, зрабіўшы разлікі, вызначылі шырату і даўгату мыса, ён апынуўся крыху ўсходней сапраўднага мыса Чалюскін. Новы мыс назвалі імем «Зары». У свой час таксама прамахнуўся і Нордэншэльд: так з'явіўся на картах мыс «Вегі» заходней мыса Чалюскін. А «Зара» зараз стала 4-м суднам пасля «Вегі» з яе дапаможным караблём «Лена» і «Фрама» Нансена, якія абмінулі паўночны пункт Еўразіі[50].
C выхадам у мора ўсе вахты выпадалі толькі на двух чалавек, Мацісана і Калчака — абодвум цяпер даводзілася нялёгка. Калчак нават быў змушаны кардынальна скараціць навуковую працу «да самых патрэбных і вельмі вузкіх памераў»[50]. У ноч на 29 жніўня здарыўся рэдкай сілы шторм, судна клалася на борт, хваля накрывала шканцы, сабакі боўталіся ў ледзяной салёнай вадзе. У кают-кампаніі з грукатам перавярнуўся велізарны дубовы стол. Стаяў на вахце і кіраваў «Зарой» у гэты час лейтэнант Калчак; вярнуўшыся з вахты, ён не змог нават напіцца чаю[51].
10 верасня падзьмуў паўночна-ўсходні вецер, па вадзе пайшоў дробны лёд. Пачалася другая зімоўка экспедыцыі.
Сіламі экспедыцыі вакол хаткі Валасовіча неўзабаве быў збудаваны домік для магнітных даследаванняў з плаўніка, які выносіцца Ленай да мора, метэаралагічная станцыя і лазня. Матросы любілі, напарыўшыся ў лазні, выскачыць з яе і бегчы назад у цяпло, пакачаўшыся ў снезе. У гэтых забаўках браў удзел і Калчак. Для яго гэта скончылася запаленнем надкосніцы з высокай тэмпературай. Гэта быў першы выпадак за ўсю экспедыцыю, калі Калчак захварэў[52].
Па вечарах у кают-кампаніі спрачаліся на «філасофскія тэмы». Калчак, які не ўмеў ціха спрачацца, быў заўсёднікам гэтых дыскусій. У выніку два галоўныя «філосафы», Калчак і Біруля, былі адпраўлены на адзін са складоў за мясам. У гэты перыяд Калчак асабліва зблізіўся з Бірулям. З Мацісанам жа ў яго заўсёды былі дыяметральна процілеглыя погляды на рэчы. За тыдзень, праведзены ў паходзе, Калчак на рацэ Балыктах назіраў цікавую з'яву, з якой у 1920 годзе сустрэнуцца салдаты яго Усходняга фронту ў сваім знакамітым «Ледзяным паходзе». Пры надзвычай моцным марозе рака месцамі прамярзае да дна, пасля чаго пад напорам плыні лёд трэскаецца, і вада працягвае цечу па-над ім, пакуль ізноў не замерзне[53].
Увечар 23 мая Толь, Зееберг, Протад'яканаў і Гарохаў рушылі ўбок вострава Бенета на 3 нартах, везучы з сабой запасы харчу ледзь больш, чым на 2 месяцы. Шлях заняў 2 месяцы, і да канца вандравання правіянт ужо заканчваўся. Перад Толем цяпер стаялі заданні даследаванняў, пражытку і зваротнай дарогі. Калчак пасля казаў па гэтай нагодзе наступнае[54]:
Сапраўды, прадпрыемства яго было надзвычай рызыкоўнае, шанцаў было вельмі мала, але барон Толь быў чалавек, які верыў у сваю зорку і ў тое, што яму ўсё сыдзе, і пайшоў на гэта прадпрыемства.
8 жніўня, правёўшы некаторыя патрэбныя суднавыя працы, астатнія члены экспедыцыі, адправіліся ў кірунку вострава Бенета. Паводле ўспамінаў Каціна-Ярцава, экспедыцыя збіралася ісці пралівам паміж астравамі Бялькоўскім і Кацельным. Калі ж праход аказаўся закрыты, Мацісан стаў агінаць Кацельны з поўдня, каб праз Благавешчанскі праліў прайсці да мыса Высокага і забраць Бірулю. У плыткім праліве судна пашкодзілася, з'явілася цеча. Да Высокага заставалася міль 15, але Мацісан паасцярожнічаў і вырашыў паспрабаваць абыйсці Новую Сібір з паўднёвага боку. План атрымалася выканаць, і да 16 жніўня «Зара» поўным ходам ішла да поўначы. Аднак ужо 17 жніўня лёд прымусіў Мацісана павярнуць назад, і спрабаваць паўторна зайсці з захаду, зараз ужо не паміж Кацельным і Бялькоўскім, а заходней другога[55].
Да 23 жніўня на «Зары» заставалася мінімальная норма вугалю, пра якую казаў у сваёй інструкцыі Толь. Нават калі б Мацісан змог падысці да Бенета, на зваротны шлях вугалю ўжо не заставалася. Ніводная са спроб Мацісана не дазволіла наблізіцца да Бенета бліжэй 90 міль. Мацісан не мог павярнуць на поўдзень, не параіўшыся з Калчаком. Аляксандр Васільевіч, хутчэй усяго, таксама не бачыў іншага выхаду, прынамсі пазней ён ніколі не крытыкаваў гэтае рашэнне і не адмяжоўваўся ад яго[56].
30 жніўня ў бухту Ціксі ўвайшла «Лена», той дапаможны параход, што абмінуў некалі мыс Чалюскін разам з «Вегай». Асцерагаючыся ледастава, капітан парахода даў экспедыцыі на зборы ўсяго 3 дні. Калчак знайшоў ціхі куток у бухце, куды адвялі «Зару». Бруснеў заставаўся ў паселішчы Казачым і павінен быў падрыхтаваць аленяў для групы Толя, а ў выпадку, калі той не з'явіцца да 1 лютага, ехаць на Новую Сібір і чакаць яго там[57].
У пачатку снежня 1902 года Калчак даехаў да сталіцы[58], дзе неўзабаве ўжо займаўся падрыхтоўкай экспедыцыі, мэтай якой было выратаванне групы Толя[59].
За Рускую палярную экспедыцыю Калчак быў узнагароджаны ордэнам Святога Уладзіміра 4-й ступені[60]. Паводле вынікаў экспедыцыі ў 1903 годзе Аляксандр Васільевіч быў таксама абраны сапраўдным членам Імператарскага Рускага геаграфічнага таварыства[заўв 2].
Ратавальная экспедыцыя 1903 года[правіць | правіць зыходнік]
Па прыбыцці ў Санкт-Пецярбург Аляксандр Васільевіч даклаў Акадэміі пра праробленую працу, а таксама паведаміў пра прадпрыемства барона Толя, ад якога ні да таго часу, ні пазней ніякіх вестак не паступіла[61].
9 снежня 1902 года прайшло пасяджэнне Камісіі па падрыхтоўцы Рускай палярнай экспедыцыі[39]. Быў прыняты план 28-гадовага лейтэнанта А. В. Калчака, паводле якога да Бенета трэба было адправіцца на шлюпках, а далей — на санках па лёдзе. Ён жа выклікаўся гэту экспедыцыю ўзначальваць[62][59]. Шлюпкавае прадпрыемства Калчака абяцала быць не менш рызыкоўным, чым сам пешы паход барона Толя[63]. Калчак пазней пісаў па гэтай нагодзе так[62]:
Прадпрыемства гэта было такога ж парадку, як і прадпрыемства Толя, але іншага выхаду не было, паводле майго пераканання. Калі я прапанаваў гэты план, мае спадарожнікі паставіліся да яго надзвычай скептычна і казалі, што гэта нейкае вар'яцтва, як і крок барона Толя. Але калі я прапанаваў самому ўзяцца за выкананне гэтага прадпрыемства, то Акадэмія навук дала мне сродкі і пагадзілася падаць мне магчымасць выканаць гэты план так, як я знаходжу патрэбным
—А. В. Калчак
З-за атрымання такога адказнага даручэння маладому лейтэнанту давялося адкласці сваё вяселле з С. Ф. Аміравай[59].
З'ездзіўшы ў Мязень і ў мястэчка Доўгашчэлле на ўзбярэжжы Белага мора, лейтэнант залучыў для сваёй экспедыцыі шэсць памораў, чацвёра з якіх пайшлі за ім і ў найболей небяспечнай стадыі мерапрыемства[59].
9 лютага 1903 года Калчак адправіўся ў Іркуцк, а да 8 сакавіка ўсе ўдзельнікі прадпрыемства Калчака сабраліся ў Якуцку. Пройдучы па рацэ Алдан і яе прытоку Неры, вандроўнікі дасягнулі Верхаянска, перад гэтым яны перайшлі праз Верхаянскі хрыбет і прайшлі ўздоўж утокі ракі Сартангі. Далей удзельнікі экспедыцыі перавалілі праз хрыбет Кулар і 10 красавіка ўжо былі ў паселішчы Казачае на Яне[64].
5 мая 1903 года Калчак выступіў з мацерыка ў напрамку Новасібірскіх астравоў, маючы сваёй канечнай мэтай востраў Бенета. Агульная колькасць экспедыцыі складала 17 чалавек, у тым ліку сем чалавек так званай вельботнай каманды, лічачы самога начальніка экспедыцыі[62].
23 мая падарожнікі дайшлі да Кацельнага[65].
18 ліпеня вырушылі ўбок вострава Бенета, а 26 ліпеня на беразе Фадзееўскага вострава партыя Калчака сустрэлася з партыяй матроса з «Зары» Талстова, які вандраваў у гэтых месцах у надзеі сустрэць групу Толя. Слядоў яго групы яны не выявілі нідзе: ні на паўночных берагах Фадзееўскага і Кацельнага астравоў, ні на зямлі Бунгэ[66].
На мысе Высокім Калчак сустрэў Бруснёва, які яшчэ ў сакавіку тут выявіў першую запіску Толя (ад 11 ліпеня 1902 года), дзе барон паведамляў пра адпраўку на востраў Бенета. Адпачыўшы суткі ў Бруснёва, вельботная каманда працягнула свой шлях на востраў Бенета. Паляўнічыя з групы Бруснёва, якія вярнуліся пасля сыходу вельботнай каманды, адмовіліся верыць, што тут падчас іх адсутнасці быў Калчак і паехаў далей. Гэтак неверагоднай здавалася магчымасць вандравання па Ледавітым акіяне на шлюпцы[66].
4 жніўня выйшлі на бераг вострава Бенета. Згодна дамоўленасці з Толем, Калчак перш рушыў да мыса Эмы. Тут была знойдзена бутэлька з запіскай Толя і планам вострава[67].
Узяўшы з сабой двух чалавек (Бегічава і І. Я. Інькова), Калчак рушыў на іншы бок вострава, праз два ледавікі, туды, дзе была размешчана кухня Толя. Пераход праз другі ледавік ледзь не скончыўся трагічна: пераскокваючы чарговую расколіну, Калчак не вылічыў скок і ўпаў пад ваду. Некалькі секунд яго не было бачна, потым стала бачна вятроўку, схапіўшыся за якую, Бегічаў выцягнуў камандзіра на лёд і перапрануў у сваю бялізну. Калчак, які страціў прытомнасць ад тэмпературнага шоку[68], ачуўся толькі пасля таго, як Бегічаў уклаў яму ў рот раскураную трубку. Бегічаў прапанаваў Калчаку вярнуцца ў лагер разам з Іньковым, але Калчак не пайшоў назад, бо не хацеў пакідаць Бегічава аднаго. Абыйдучы стромую скалу, Калчак выйшаў да ўтокі невялікай ракі, дзе і стаяла невялікая хатка Толя. Калчак зазірнуў унутр і адскочыў са словамі «Яны памерлі». Бегічаў зазірнуў у кухню і разглядзеў па вуглах заледзянелы снег, які Калчак прыняў за целы ўдзельнікаў групы Толя[69].
Калчак правёў на востраве трое сутак, пабываўшы ва ўсіх трох яго канцах. Паўночна-ўсходняму ўскрайку вострава Калчак даў назву паўвострава Эмеліны Толь, паўднёва-усходняй — Чарнышова. Самая высокая гара атрымала назву гары Дэ-Лонга. Іншая вяршыня стала звацца гарой Толя. Двум ледавікам на вяршынях гэтых гор было прысвоена імя Зееберга. Не забываючы пра навуковыя даследаванні, Калчак хацеў памераць вышыню ледавікоў, аднак анероід сапсаваўся па час купання ў вадзе[70].
Экспедыцыя Калчака абследавала ўсе астравы Новасібірскай групы, аднак слядоў групы Толя нідзе так і не выявіла. Відаць, яна загінула падчас пераходу з Бенета на Новую Сібір[70]. Пакінутыя для яе на паўднёвым кірунку запасы харчу засталіся некранутымі[39].
7 жніўня вельбот рушыў ад берагоў вострава Бенета[70]. 14 жніўня, адпачыўшы тры дні ў Бруснёва на Новай Сібіры, рушылі да кантынента. У пачатку студзеня 1904 года Калчак са спадарожнікамі дабраўся да Верхаянска[71].
26 студзеня, дабраўшыся да Якуцка, Калчак даў тэлеграму прэзідэнту Акадэміі навук, у якой паведамляў, што партыя Толя пакінула востраў Бенета восенню 1902 года і знікла без вестак. Гэта тэлеграма Калчака была апублікавана многімі газетамі.
Экспедыцыя Калчака дасягнула мэты і вярнулася без страт у сваім складзе, чым яе начальнік мог ганарыцца. Апроч пошуку групы Толя экспедыцыя Калчака вырашала і пабочныя, але таксама важныя даследчыцкія заданні. Калчак адкрыў і апісаў невядомыя да яго геаграфічныя аб'екты, удакладніў абрысы лініі берагоў, унёс удакладненні ў характарыстыку лёдаўтварэння[72].
Знакаміты вандроўнік П. П. Сямёнаў-Цян-Шанскі ацэньваў экспедыцыю Калчака як «важны геаграфічны вычын». У 1906 годзе Рускае геаграфічнае таварыства прысудзіла Калчаку сваю вышэйшую ўзнагароду — Канстанцінаўскі медаль — «за ўдзел у экспедыцыі барона Э. В. Толя і за вандраванне на востраў Бенета»[71]:
|
А. В. Калчак быў чацвёртым з палярных вандроўнікаў, узнагароджаных гэтай ганаровай узнагародай. Да яго гэтага медаля ганараваліся толькі трое знакамітых палярных даследчыкаў: Ф. Нансен, Н. Нордэншэльд і М. Д. Юргенс[73].
Руска-японская вайна[правіць | правіць зыходнік]
Па прыбыцці ў Якуцк Калчак даведаўся пра напад японскага флоту на рускую эскадру на рэйдзе Порт-Артура і пра пачатак Руска-японскай вайны. 28 студзеня 1904 года ён па тэлеграфе звязаўся з Канстанцінам Канстанцінавічам і папрасіў пра свой перавод з Акадэміі навук у Марское ведамства. Атрымаўшы дазвол, Калчак папрасіў перавесціся ў Порт-Артур[74].
Правядучы ў Іркуцку каля 2 тыдняў, літаральна на ходзе абвянчаўся 5 сакавіка з С. Ф. Аміравай у іркуцкай Міхаіла-Архангельскай царкве[74].
Здаўшы справы па экспедыцыі, Калчак 9 сакавіка 1904 года адправіўся на Далёкі Усход. Разам з ім выехаў Бегічаў[74].
Калчак прыбыў у Порт-Артур 18 сакавіка. На наступны дзень лейтэнант сустрэўся з камандуючым Ціхаакіянскім флотам адміралам С. В. Макаравым і папрасіў прызначыць на баявую пасаду — на мінаносец. Аднак Макараў глядзеў на Калчака, як на чалавека, які перайшоў яму дарогу пры падрыхтоўцы экспедыцыі па выратаванні Э. В. Толя, і вырашыў яго прытрымаць, прызначыўшы 20 сакавіка вахтавым начальнікам на крэйсер 1-га рангу «Аскольд»[75]. Адмірал Макараў, якога Калчак, нягледзячы на ўтоены канфлікт, лічыў сваім настаўнікам[76], загінуў 31 сакавіка пры выбуху на японскай міне эскадранага браняносца «Петрапаўлаўск».
Калчак, які больш за ўсё не любіў манатонную і руцінную працу, дамогся свайго пераводу на мінны загараджальнік «Амур». Перавод адбыўся 17 красавіка[76]. Мабыць, гэта было часовае прызначэнне, бо ўжо праз чатыры дні ён быў прызначаны камандзірам на эскадраны мінаносец «Злосны». Карабель адносіўся да другога атрада мінаносцаў, што саступалі лепшым караблям першага атрада і таму занятых на руцінных працах аховы ўваходу ў гавань ці суправаджэнні тралячых суднаў. Прызначэнне на такую працу было яшчэ адным расчараваннем для маладога афіцэра, які рваўся ў бой. Тым не менш, як адзначаў пазней Нянюкоў, Калчак выдатна справіўся з працай камандзіра мінаносца і «зрабіў вялікую карысць справе абароны Порт-Артура»[77]. Разам з тым, паводле ўспамінаў С. М. Цімірова, у маі распрацоўваўся праект, што захапіў і лейтэнанта Калчака[78]:
Мы абодва былі ў Порт-Артуры, дзе пад канец мая 1904 года павінны былі браць удзел у адной і той жа экспедыцыі на транспарце «Ангара»… Распрацоўка плана гэтай экспедыцыі (прарыў блакады і дзеянні на шляхах руху японскіх транспартаў у Жоўтым моры і Ціхім акіяне) у значнай ступені належала А. В. Калчаку… На жаль, экспедыцыя наша не адбылася, бо ў апошнюю хвіліну адмірал В. К. Вітгефт (які камандаваў флотам пасля Макарава), які спачатку ставіўся спачувальна да нашага плана, скасаваў яго, спалохаўшыся рызыкоўнасці прадпрыемства.
—С. М. Ціміроў
Неспакойны і ў чымсьці нават авантурны па характары Калчак марыў аб рэйдарскіх аперацыях на камунікацыях праціўніка. Яму, які нудзіўся ад абароннай тактыкі, хацелася браць удзел у наступах, сутычках з ворагам тварам да твару. Аднойчы на захапленне калегі ад хуткага ходу судна лейтэнант панура адказаў «Чаго ж добрага? Вось калі б мы ішлі так наперад, на непрыяцеля, было б добра!»[78].
C 21 па 30 красавіка штодзённай працай другога атрада мінаносцаў было траленне вонкавага рэйду[77].
1 мая ўпершыню з пачатку ваенных дзеянняў на ўсходзе Калчаку давялося браць удзел у сур'ёзным і небяспечным заданні. У гэты дзень пачалося выкананне аперацыі, распрацаванай камандзірам міннага загараджальніка «Амур» капітанам 2-га ранга Ф. М. Івановым. «Амур» з 50 мінамі на борце, не дойдучы 11 міль да Залатой гары, адлучаны ад японскай эскадры, паставіў мінную банку. «Злосны» пад камандаваннем Калчака разам са «Хуткім» шлі з траламі наперадзе «Амура», расчышчаючы яму шлях. На наступны дзень, падарваўшыся на расстаўленых мінах, загінулі японскія браняносцы «Хацусэ» і «Ясіма», што стала самым гучным поспехам Першай Ціхаакіянскай эскадры за ўсю кампанію[79].
Першае самастойнае камандаванне Калчака баявым караблём працягвалася да 18 кастрычніка, з амаль месячным перапынкам на лячэнне ў шпіталі ад запалення лёгкіх[80]. За гэты час Калчак паспеў здзейсніць ваярскі подзвіг на моры[76]. Вядучы сваю штодзённую руцінную працу, Калчак на сваім мінаносцы штодня траліў вонкавы рэйд, дзяжурыў на праходзе ў бухту, абстрэльваў непрыяцеля, ставіў міны. Ён выбраў месца для ўсталёўкі банкі, але ў ноч на 24 жніўня яму перашкодзілі тры японскія мінаносцы. Афіцэр выявіў настойлівасць, у ноч на 25 жніўня «Злосны» зноў выйшаў у мора, і Калчак паставіў 16 мін у аблюбаваным ім месцы ў 20½ мілях ад гавані[81]. Праз 3 месяцы, у ноч з 29 на 30 лістапада, на расстаўленых Калчаком мінах падарваўся і затануў японскі крэйсер «Такасага». Гэты поспех быў другім па значэнні для рускіх ваенных маракоў пасля патаплення японскіх браняносцаў «Хацусэ» і «Ясіма». Аляксандр Васільевіч вельмі ганарыўся гэтым поспехам, згадваў пра яго ў аўтабіяграфіі 1918 года і на допыце ў Іркуцку ў 1920 годзе[82][39][83].
З 19 верасня мінаносцы і кананерскія лодкі былі пераведзены на нязменнае дзяжурства каля ўваходу на вонкавы рэйд. Перыядычна ставілі міны. Так, 23 верасня з такім заданнем выводзіў у мора Калчак свой «Злосны», не выканаўшы, аднак, сваю задуму з-за моцнага хвалявання. Але ўжо 28 верасня Калчак паставіў міны пад агнём японскіх крэйсераў[84].
12 кастрычніка на борце карабля лейтэнанта Калчака ў мора для агляду занятай японцамі бухты Тахе выходзілі кіраўнік абароны Порт-Артура генерал Р. І. Кандраценка, адмірал Р. М. Вірэн і камендант крэпасці генерал К. М. Смірноў. Баявое заданне Калчак выканаў на выдатна[84].
Праца на мінаносцы рабілася да гэтага часу ўсё аднастайней, і Калчак шкадаваў, што знаходзіцца не ў гушчы падзей, дзе вырашаўся лёс Порт-Артура[84].
18 кастрычніка па ўласнай просьбе ў сувязі са станам здароўя Калчак быў пераведзены на сухапутны фронт, куды да гэтага часу перасунуліся асноўныя падзеі ваеннай кампаніі[80].
Аляксандр Васільевіч камандаваў батарэяй рознакаліберных гармат на артылерыйскай пазіцыі «Узброены сектар Скалістых гор», агульнае камандаванне якім ажыццяўляў капітан 2-га рангу А. А. Хаменка. У складзе батарэі Калчака былі дзве невялікія батарэі 47-міліметровых гармат, 120-міліметровая гармата, якая страляла па аддаленых мэтах, батарэя з дзвюх 47-міліметровых і дзвюх 37-міліметровых гармат. Пазней атрад Калчака быў узмоцнены яшчэ дзвюма старымі гарматамі з лёгкага крэйсера «Разбойнік»[84].
7 лістапада адбыўся першы для Калчака сухапутны бой[84]:
У пятай гадзіне адкрылі агонь амаль усе японскія і нашы батарэі; стралялі 12-цалевымі па Кумірненскаму рэдуту. Праз 10 хвілін звар'яцелага агню, што зліваўся ў адзін суцэльны гуд і трэск, усё наваколле завалаклося бураватым дымам, сярод якога зусім не бачны агні стрэлаў і выбухі снарадаў, разабраць нічога было немагчыма; …сярод туману ўздымаецца воблака чорнага, бурага і белага колераў, у паветры зіхацяць агеньчыкі і бялеюць шаравістыя клубы шрапнэляў; карэктаваць стрэлы немагчыма. Сонца цьмяным ад туману бліном зайшло за горы, і дзікая стральба стала суціхаць. З маёй батарэі зрабілі па акопах каля 121 стрэлу.
—А. В. Калчак
Увесь час да моманту здачы крэпасці А. М. Стэселем Калчак правёў у агні бітвы, адбіваючы ў артылерыйскай дуэлі з японцамі атакі іх пяхоты[85].
Падчас аблогі Порт-Артура лейтэнант Калчак вёў запісы, у якіх сістэматызаваў досвед артылерыйскай стральбы і збіраў сведчанні пра няўдалую ліпеньскую спробу прарыву суднаў порт-артурскай эскадры ва Уладзівасток, паказваючы сябе зноў у якасці навукоўца — артылерыста і стратэга[80].
Да моманту капітуляцыі Порт-Артура Калчак цяжка захварэў: да сустаўнага рэўматызму дадалося раненне. 22 снежня ён трапіў у шпіталь[86]. У красавіку шпіталь быў эвакуяваны японцамі ў Нагасакі, і хворым афіцэрам было прапанавана лячыцца ў Японіі ці вяртацца ў Расію. Усе рускія афіцэры аддалі перавагу Радзіме[87]. 4 чэрвеня 1905 года Аляксандр Васільевіч прыбыў у Санкт-Пецярбург, але тут ізноў абвастрылася яго хвароба, і лейтэнант ізноў трапіў у шпіталь[88].
Прызнанне ваенных заслуг[правіць | правіць зыходнік]
За «вартаўнічую службу і ахову праходу ў Порт-Артур, абстрэл непрыяцельскіх пазіцый», зробленых за час камандавання «Злосным», 15 лістапада 1904 года А. В. Калчак быў узнагароджаны ордэнам Святой Ганны 4-й ступені з надпісам «За адвагу»[60].
12 снежня 1905 года «за адрозненне ў справах супраць непрыяцеля пад Порт-Артурам» лейтэнант быў узнагароджаны Георгіеўскай зброяй з надпісам «За адвагу»[88].
Па вяртанні з японскага палону Аляксандр Васільевіч быў узнагароджаны ордэнам Святога Станіслава 2-й ступені з мячамі[60].
Да ордэна Святога Уладзіміра 4-й ступені, якім Калчак быў узнагароджаны за Рускую палярную экспедыцыю, у 1906 годзе яму былі падараваны мячы[60].
У гэтым жа годзе Аляксандру Васільевічу быў уручаны срэбны медаль у памяць пра руска-японскую вайну[60].
У 1914 годзе Калчак быў ганараваны нагруднага знака ўдзельніка абароны Порт-Артура[60].
Працяг навуковай працы[правіць | правіць зыходнік]
Пасля выпіскі са шпіталя Калчак быў звольнены ў 6-месячны водпуск[89].
Аляксандр Васільевіч заняўся апрацоўкай матэрыялаў палярных экспедыцый. Яны аказаліся гэтак багатымі, што для іх вывучэння была створана адмысловая камісія Акадэміі навук, што прапрацавала да 1919 года[73]. Праца над справаздачай пра ратавальную экспедыцыю, якой кіраваў Калчак, была завершана 12 лістапада 1905 года; справаздача была апублікаваная ў «Вестках Рускага геаграфічнага таварыства», а 10 студзеня 1906 года Калчак на падставе гэтай справаздачы зрабіў кароткі даклад на пасяджэнні Рускага геаграфічнага таварыства[90]. Гісторык У. Г. Хандорын адзначае, што з гэтага моманту імя Калчака стала вядомым у навуковых колах[73].
Асабістыя і навуковыя дадзеныя Калчака былі высока ацэнены прэзідэнтам Акадэміі навук[91]. З 29 снежня 1905 года па 1 мая 1906 года Калчак быў прыкамандзіраваны да Акадэміі навук «для апрацоўкі картаграфічных і гідраграфічных матэрыялаў Рускай палярнай экспедыцыі». Гэта быў унікальны перыяд у жыцці Аляксандра Васільевіча, калі ён вёў жыццё навуковага працаўніка[92]. Абагульненні і навуковыя назіранні далі магчымасць Калчаку падрыхтаваць шэраг навуковых прац[93].
У «Вестках Акадэміі навук» быў апублікаваны артыкул Калчака «Апошняя экспедыцыя на востраў Бенета, падрыхтаваная Акадэміяй Навук для пошукаў барона Толя»[93]. У 1906 годзе Галоўнае гідраграфічнае ўпраўленне Марскога міністэрства выдала тры карты, якія падрыхтаваў Калчак. Першыя дзве карты былі складзены на падставе калектыўных здымак удзельнікаў экспедыцый і адлюстроўвалі лінію заходняй часткі ўзбярэжжа Таймырскага паўвострава, а трэцяя карта была падрыхтавана з выкарыстаннем зробленых асабіста Калчаком прамераў глыбінь і здымак; яна адлюстроўвала заходняе ўзбярэжжа Кацельнага вострава з Нерпавай бухтай[92].
У 1907 годзе выйшаў у свет пераклад Калчака на рускую мову працы М. Кнудсена «Табліцы пунктаў замярзання марской вады»[93].
У 1909 годзе Калчак апублікаваў сваё самае буйнае даследаванне — манаграфію, якая абагульняла яго гляцыялагічныя даследаванні ў Арктыцы, — «Лёд Карскага і Сібірскага мораў»[94], аднак не паспеў выдаць іншую манаграфію, прысвечаную картаграфічным працам экспедыцыі Толя[93]. У тым жа годзе Калчак адбыў у новую экспедыцыю, таму працай па рыхтоўцы рукапісу Калчака для друку і выданнем кнігі займаўся Біруля, які ў 1907 годзе выдаў сваю кнігу «З жыцця птушак палярнага ўзбярэжжа Сібіры». Гэтыя кнігі Калчака і Бірулі сталі самымі значнымі працамі, заснаванымі на выніках Рускай палярнай экспедыцыі[95][заўв 3]. Значэнне працы А. В. Калчака было ў тым, што ў ёй ён заклаў глебу навукі пра марскія льды. Калчак адкрыў, што «арктычны лёдавы пак здзяйсняе рух па гадзіннікавай стрэлцы, прытым „галава“ гэтага гіганцкага эліпса ўпіраецца ў Зямлю Франца-Іосіфа, а „хвост“ знаходзіцца ля паўночнага ўзбярэжжа Аляскі»[73].
Адраджэнне флоту[правіць | правіць зыходнік]
Як і большасць рускага афіцэрства, Калчак цяжка перажываў паразу ў вайне і фактычную гібель у ёй флоту. Усведамленне сапраўдных памылак і праца над іх выпраўленнем, змаганне з абвінавачваннямі з боку апазіцыі ў памылках уяўных, імкненне адрадзіць загінулы флот на зусім іншым узроўні — гэтыя пачуцці і жаданні не дазволілі Калчаку замкнуцца ў цішы «кабінетнай навуковай працы». Прадумваючы магчымасці для ўзнаўлення флоту і яго тэхнічнай і арганізацыйнай мадэрнізацыі, лейтэнант Калчак аказаўся адной з ключавых фігур у гэтай працы[96].
У сталіцы па ініцыятыве маладых афіцэраў быў арганізаваны Пецярбургскі ваенна-марскі гурток, старшынём якога пасля стаў А. В. Калчак. Па ініцыятыве ўдзельнікаў гуртка ў красавіку — чэрвені 1906 года быў створаны Марскі Генеральны штаб, які, як гаварылася ва ўказе, «мае прадметам сваіх заняткаў складанне плана вайны на моры і мерапрыемстваў па арганізацыі баявой гатовасці марскіх узброеных сіл Імперыі». Калчак быў адным з аўтараў запіскі пра арганізацыю штаба. Як актыўны ўдзельнік ваенна-марскога кружка, Аляксандр Васільевіч з 1 мая 1906 года заняў адказны пост у новай установе — стаў ведаць аддзяленнем рускай статыстыкі[96].
Неўзабаве быў скасаваны «марскі цэнз», які абцяжарваў пасоўванне па службе маладых марскіх афіцэраў. З-за гэтага цэнзу Калчак праслужыў у чыне лейтэнанта амаль 10 гадоў, браўшы ўдзел за гэты час у дзвюх палярных экспедыцыях і абароне Порт-Артура. 11 чэрвеня 1907 года Калчаку прысвоена адноўленае ў флоце званне капітана-лейтэнанта[97]. У гэтым жа годзе яму былі падараваны «мячы» і «банты» да ордэна Святога Уладзіміра, атрыманага за ратавальную экспедыцыю 1903 года[83].
Як генератар ідэй і арганізатар А. В. Калчак выявіў энергію і аказваў вялікі ўплыў на маладых афіцэраў. У Марскім генштабе Калчак узначальваў камісію па вывучэнні ваенных прычын, што абумовілі паразу ў баі пры Цусіме. Гісторык Хандорын адзначаў, што Аляксандр Васільевіч лічыў сур'ёзнай памылкай рускага камандавання непрыняцце мер наконт парушэння радыёсувязі ў японцаў, якая згуляла каласальную ролю ў баі[73].
Калчак быў экспертам камісіі па абароне, што працавала ў Дзяржаўнай думе, выступаў з дакладамі ў ёй і ў іншых грамадскіх сходах. 21 снежня 1907 года ў сваім гуртку, які пераведзены ў Марскі Генеральны штаб, Калчак выступаў з дакладам, зробленым на аснове яго тэарэтычнай працы «Які патрэбны Расіі флот». Даклад быў паўтораны пазней у Клубе грамадскіх дзеячаў у сталіцы, у Кранштацкім таварыстве афіцэраў флоту і ў Таварыстве змагароў ваенных ведаў. У 1908 годзе праца Калчака была апублікаваная ў 6-м і 7-м нумарах «Марскога зборніка»[98]. Артыкул, што адрозніваўся рэалістычнасцю і прынцыповасцю, стаў тэарэтычным абгрунтаваннем усяго расійскага ваеннага карабельніцтва ў гады, што папярэднічалі пачатку Першай сусветнай вайны[99].
Выступаў Аляксандр Васільевіч і ў самой Дзяржаўнай Думе ў якасці эксперта па ваенна-марскіх пытаннях, дзе, як піша біёграф Калчака І. Ф. Плотнікаў, «прамовы яго былі выдатнымі, лагічнымі, пераканаўчымі, скаралі глыбінёй думак, аргументаў, разлікаў»[98]. Аднак думская камісія па дзяржаўнай абароне адхіліла праекты па закладцы новых лінейных караблёў. Калчак, які лічыў гэта будаванне вельмі патрэбным для таго, каб новы адроджаны флот мог устаць у адзін шэраг з вядучымі флатамі Англіі і Германіі, цяжка перажываў гэта няшчасце. На думку сучаснага біёграфа Калчака П. М. Зыранава, гэта стала адной з прычын таго, што неўзабаве Калчак пакінуў службу ў Марскім Генеральным штабе[99]. Абураны тармажэннем справы з рэарганізацыяй флоту, Калчак перастаў працаваць у гэтым кірунку і пачаў чытаць лекцыі ў Марской акадэміі[100]. У. Г. Хандорын звяртае ўвагу, што ў Калчака не было акадэмічнай адукацыі, але ўсё ж Марская акадэмія, улічваючы яго вельмі значны да таго часу навуковы аўтарытэт як вандроўніка-даследчыка, запрасіла яго чытаць лекцыі. За некалькі месяцаў, што Калчак правёў на ніве выкладчыка, ён прачытаў курс лекцый, прысвечаны супольным дзеянням войска і флоту, які з'яўляўся першым тэарэтычным абагульненнем дадзенага кола пытанняў. Хандорын заве А. В. Калчака «родапачынальнікам тэорыі падрыхтоўкі, арганізацыі і правядзення супольных аперацый арміі і флоту». Выкладзеныя ў яго лекцыях прынцыпы распрацоўваліся надалей ужо ў савецкі час[73].
У гэты час Калчакі здымалі кватэру на Вялікі Зялёнінай вуліцы, дом 3[101].
13 красавіка 1908 года Аляксандру Васільевічу было прысвоена званне капітана 2-га рангу[98].
Гідраграфічная экспедыцыя Паўночнага Ледавітага акіяна[правіць | правіць зыходнік]
Падчас службы ў Марскім генеральным штабе Калчак не пераставаў цікавіцца Поўначчу, уваходзіў у камісію Паўночнага марскога шляху і працягваў навуковыя даследаванні. У 1906 годзе была створана камісія на чале з адміралам У. П. Вярхоўскім для вывучэння пытання аб Паўночным марскім шляху. Камісія даручыла Калчаку скласці даклад для марскога міністра пра ўмовы плавання ўздоўж арктычнага ўзбярэжжа Расіі. Запіска была падрыхтавана Калчаком у верасні 1906 года[102].
Генерал-маёр А. І. Вількіцкі, які ўзначальваў Галоўнае гідраграфічнае ўпраўленне марскога міністэрства, марыў пра адкрыццё Вялікага паўночнага шляху з Атлантычнага акіяна ў Ціхі. Вількіцкі заручыўся падтрымкай урада і вырашыў арганізаваць экспедыцыю. Ён звярнуўся да Калчака з прапановай аднавіць даследчыцкую працу ў Паўночным Ледавітым акіяне, уключыцца ў падрыхтоўку экспедыцыі і быць адным з яе кіраўнікоў. Калчак пагадзіўся[100].
Згодна з распрацаваным камісіяй Вярхоўскага планам у комплексную экспедыцыю меркавалася адправіць тры атрады па два судны ў кожным, на арктычным узбярэжжы і астравах пабудаваць 16 геафізічных станцый[102]. Калчак у супрацы з Ф. А. Мацісанам распрацаваў праект экспедыцыі з прымяненнем сталёвых суднаў ледакольнага тыпу. Праект быў пададзены Вількіцкаму і атрымаў ухвалу. 29 мая 1908 года, яшчэ да сканчэння будавання суднаў, Калчак быў прызначаны камандзірам ледакола «Вайгач». 30 верасня ён быў залічаны ў 2-і Балтыйскі флоцкі экіпаж і пакінуў Марскі генштаб[103].
Судны лічыліся ваеннымі, ступень іх надзейнасці і непатапляльнасці была для свайго часу вельмі высокай. Ледаколы доўга служылі даследчыкам і ратаваннікам і дазволілі зрабіць буйныя геаграфічныя адкрыцці, у тым ліку адкрыць архіпелаг Зямля Імператара Мікалая II і пракласці Паўночны марскі шлях. Як у стварэнні гэтых ледаколаў, што будаваліся на Неўскім карабельным заводзе ў Пецярбургу[73], так і ў цэлым у развіцці ледакольнага флоту заслугі Калчака былі вялікімі. Аднак у савецкай літаратуры і гістарыяграфіі яны замоўчваліся[104].
Ход экспедыцыі[правіць | правіць зыходнік]
28 кастрычніка 1909 года «Вайгач» і «Таймыр» выйшлі ў мора, маючы на борце па чатыры марскія афіцэры і 38—40 чалавек каманды. Пройдучы Балтыйскае, Паўночнае, Міжземнае, Чырвонае моры і Індыйскі акіян, 3 чэрвеня 1910 года экспедыцыя прыйшла ва Уладзівасток. Тут быў зроблены рамонт суднаў, на «Вайгач» прыбыў начальнік экспедыцыі, палкоўнік корпуса флоцкіх штурманаў І. С. Сяргееў, вядомы гідрограф.
Калчак гарэў ідэяй адкрыцця Паўночнага марскога шляху і заражаў гэтай ідэяй сваіх спадарожнікаў, запал удзельнікаў экспедыцыі быў высокім[104].
На навігацыю 1910 года Галоўным гідраграфічным упраўленнем экспедыцыі ставіліся абмежаваныя заданні праходу ў Берынгаў праліў і абследаванні гэтага раёна. Асноўным пунктам для правядзення здымак і астранамічных прац быў абраны мыс Дзяжнёва. Асноўная ж частка працы экспедыцыі была спланавана на вясну 1911 года. Частку прац, што адносіліся да плана 1910 года, экспедыцыя выканала, усе навукова даследчыцкія працы на мысе, у якіх браў удзел і Калчак, былі зроблены[104].
17 жніўня 1910 года суда выйшлі з бухты Залаты Рог і падышлі да Камчаткі, пасля чаго перасяклі Авачынскую бухту і дасягнулі Петрапаўлаўска-Камчацкага. Пройдучы мыс Дзяжнёва, экспедыцыя ўвайшла ў Паўночны Ледавіты акіян. Прастаяўшы тыдзень ля пасёлка Уэлен, экспедыцыя рушыла на захад. 20 верасня ледаколы адправіліся назад ва Уладзівасток. Па шляху ў заліве Наталлі апісалі бухты Пятра і Паўла, якія мелі глыбейшыя западзіны ўнутр мацерыка, чым было паказана на існых картах[105].
20 кастрычніка прыйшлі ва Уладзівасток. Калчака выклікалі ў Пецярбург для працягу службы ў Марскім генштабе. Аляксандру Васільевічу было прыкра, што даводзілася адмаўляцца ад далейшага ўдзелу ў экспедыцыі, якой было аддадзена столькі высілкаў і ў якой былі добрыя перспектывы (менавіта ёю была пазней адкрыта Зямля Імператара Мікалая II). Калчак пагадзіўся на прапанову працягнуць працу ў Генеральным штабе. У марскім міністэрстве адбыліся спрыяльныя змены і зараз адкрываліся новыя магчымасці рэалізацыі карабельнай праграмы, за якую выступаў Калчак і якая зараз знайшла падтрымку самога П. А. Сталыпіна[73]. Жаданне спрыяць адраджэнню Расійскага флоту пераважыла[106][107].
15 лістапада Калчак здаў «Вайгач» і выехаў у Санкт-Пецярбург, дзе яго чакала жонка і народжаны 24 лютага 1910 года сын Расціслаў[107].
Вяртанне ў Марскі генеральны штаб[правіць | правіць зыходнік]
Вярнуўшыся ў Марскі генеральны штаб на пасаду начальніка 1-й аператыўнай часткі (планаванне аперацый флоту на Балтыцы)[108], у 1911—1912 гадах Калчак займаўся давядзеннем карабельнай праграмы і падрыхтоўкай флоту да вайны. Паводле праграмы, адным з аўтараў якой быў Калчак, у Расіі будаваліся хуткаходныя, манеўраныя, добра ўзброеныя караблі. Падчас вайны ўступалі ў лад лінейныя караблі тыпу «Севастопаль», дрэдноўты тыпу «Ізмаіл», эсмінцы тыпу «Новік», новыя падводныя лодкі[106]. Гісторык В. Г. Хандорын адзначае, што «амаль усе лінкары, палова крэйсераў і траціна эсмінцаў савецкага Ваенна-марскога флоту, які ў 1941 годзе ўступіў у Вялікую Айчынную вайну, былі пабудаваны менавіта па гэтай праграме»[73].
Адначасова Калчак займаўся выкладаннем у афіцэрскіх класах, а таксама на курсах ваенна-марскога аддзела Мікалаеўскай марской акадэміі. Калчаком былі напісаны тэарэтычныя працы «Пра баявыя парадкі флоту», «Пра бой». У 1912 годзе з грыфам «не падлягае абвяшчэнню» выйшла кніга Калчака «Служба Генеральнага штаба» — агляд дзейнасці марскіх генеральных штабоў вядучых сусветных дзяржаў[109].
У працы па правядзенні ў жыццё карабельнай праграмы Калчак супрацоўнічаў са спадчыннікам С. О. Макарава віцэ-адміралам М. О. фон Эсэнам. Эсэн прапанаваў Калчаку перайсці ў дзейны флот Балтыйскага мора. Аляксандр Васільевіч лічыў сваю працу па карабельнай праграме і падрыхтоўцы флоту да вайны выкананай, штабная праца яму абрыдла, таму ён адказаў адміралу згодай[110].
Даваенная служба ў Балтыйскім флоце[правіць | правіць зыходнік]
15 красавіка 1912 года Калчак быў прызначаны камандзірам эскадранага мінаносца «Усурыец». Аляксандр Васільевіч адправіўся на базу міннай дывізіі ў Лібаву. Сям'я перабралася да яго ў пачатку зімы 1912 года. 30 лістапада 1913 года ў Калчакоў нарадзілася дачка Маргарыта[111].
У маі 1913 года Калчак быў прызначаны камандаваць мінаносцам «Пагранічнік», які выкарыстоўваўся ў якасці пасыльнага судна адмірала Эсэна. Калчак быў прыцягнуты да працы ў штабе Эсэна, спачатку памочнікам А. А. Рыхтара[111]. 25 чэрвеня, пасля навучальна-паказальных пастановак мін у фінскіх шхерах, на борце «Пагранічніка», які камандаваўся Калчаком, сабраліся Мікалай II са світай, міністр І. К. Грыгаровіч, Эсэн. Імператар застаўся задаволены станам каманд і суднаў, Калчаку і іншым камандзірам караблёў была абвешчана «іменная манархава любасць». У штабе камандуючага флотам сталі рыхтаваць паперы для ўзвядзення Калчака ў наступны чын. Атэстацыя, падрыхтаваная 21 жніўня 1913 года начальнікам Аляксандра Васільевіча камандуючым міннай дывізіяй контр-адміралам І. А. Шорэ, характарызавала Калчака так[112]:
Выбітны афіцэр ва ўсіх адносінах.
Маральнасць, характар і здароўе: Характару цвёрдага, усталяванага, крыху нярвовы ў кіраванні караблём, здароўя моцнага.
Выхаванасць і дысцыплінаванасць: Вельмі дысцыплінаваны, выхавання выдатнага.
Асаблівасці пазнання і замежныя мовы: Вялікая начытанасць па марскіх пытаннях, адмысловая рыхтоўка да службы Генеральнага штаба. Мовы ведае.
6 снежня 1913 года «за адрозненне па службе» Аляксандр Васільевіч быў узведзены ў капітаны 1-га рангу і праз 3 дні ўжо быў прызначаны выканаўцам абавязкаў начальніка аператыўнага аддзела штаба камандуючага марскімі сіламі Балтыйскага флоту[112].
З 14 ліпеня Калчак пачаў выконваць у штабе Эсэна абавязкі сцяг-капітана па аператыўнай частцы. У гэты дзень Калчак быў узнагароджаны французскім ордэнам Ганаровага легіёна — у Расію прыязджаў з візітам французскі прэзідэнт Р. Пуанкарэ[112].
Як адзін з найбліжэйшых памочнікаў камандуючага Балтыйскім флотам Калчак засяродзіўся на мерах па падрыхтоўцы да вялікай вайны, якая імкліва набліжалася. Працай Калчака было інспектаванне атрадаў флоту, ваенна-марскіх баз, абдумванне ахоўных мер, мінавання[110].
Першая сусветная вайна[правіць | правіць зыходнік]
1910.jpg)
Удзел у вайне на Балтыцы[правіць | правіць зыходнік]
Служба ў штабе камандуючага Балтыйскім флотам[правіць | правіць зыходнік]
Увечары 16 ліпеня штаб адмірала Эсэна атрымаў шыфраванне з Генеральнага штаба па мабілізацыі Балтыйскага флоту з поўначы 17 ліпеня. Усю ноч група афіцэраў на чале з Калчаком займалася складаннем інструкцыі для бою[113].
Пазней на допыце ў 1920 годзе Калчак скажа[113]:
На «Рурыку», у штабе нашага флоту, быў вялізны ўздым, і вестка пра вайну была сустрэта з вялікім запалам і радасцю. Афіцэры і каманды ўсе з захапленнем працавалі, і ўвогуле пачатак вайны быў адным з самых шчаслівых і лепшых дзён маёй службы.
Для абароны сталіцы ад нападу германскага флоту Мінная дывізія выставіла мінныя загароды ў водах Фінскага заліва.
Першыя два месяцы вайны Калчак ваяваў у пасадзе сцяг-капітана, распрацоўваючы аператыўныя заданні і планы, пры гэтым заўсёды імкнуўся ўзяць удзел у самім баі[114].
Перавод Калчака ў штаб Эсэна адпавядаў яго тэмпераменту. Адмірал Ціміроў пісаў наконт гэтага[115]:
…А. В. Калчак, які валодаў дзівоснай здольнасцю складаць самыя нечаканыя і заўсёды дасціпныя, а часам і геніяльныя планы аперацый, — не прызнаваў ніякага начальніка, апроч Эсэна, якому ён заўсёды дакладаў. На гэтай глебе ў Калчака з Керберам заўсёды выходзілі канфлікты, прытым Эсэн, які шанаваў іх, мабыць, аднолькава, зусім нечакана апынаўся ў ролі прымірыцеля абодвух сваіх гарачых і няўступлівых памочнікаў.
—С. М. Ціміроў
Адносіны, што склаліся ў штабе Эсэна, давалі Калчаку магчымасць актыўнага ўмяшання ў розныя сферы кіравання флотам і спрыялі хуткаму набыццю Калчаком аўтарытэта сярод тых афіцэраў, якія аддавалі перавагу рашучым і актыўным метадам змагання. Гісторык Кручынін згаджаецца з Ціміровым, што «…гісторыя дзейнасці Калчака на Балтыйскам флоце ёсць гісторыя гэтага флоту падчас вайны. Кожнае баявое прадпрыемства здзяйснялася па планах, ім распрацаваных, у кожную аперацыю ён укладваў сваю душу, кожны афіцэр і матрос разумеў, што яго вядзе Калчак да поспехаў»[115].
У гэту вайну змаганне на моры стала больш складаным і рознабаковым, чым раней, вельмі важнае значэнне набылі абарончыя меры, перадусім, у выглядзе мінных загарод. І менавіта майстрам ведання міннай вайны выявіў сябе Калчак[114]. Заходнія саюзнікі лічылі яго лепшым у свеце спецыялістам па міннай справе[116].
У жніўні каля вострава Одэнсхольм быў захоплены нямецкі крэйсер «Магдэбург», які сеў на мелізну. У ліку трафеяў была нямецкая сігнальная кніга. З яе штаб Эсэна даведаўся, што Балтыйскаму флоту супрацьстаяць даволі малыя сілы германскага флоту. У выніку было пастаўлена пытанне пра пераход Балтыйскага флоту ад глухой абароны да актыўных дзеянняў[117].
У пачатку верасня план актыўных аперацый быў ухвалены, Калчак адправіўся бараніць яго ў Стаўку Галоўкаверха. Вялікі князь Мікалай Мікалаевіч прызнаў актыўныя аперацыі Балтыйскага флоту заўчаснымі. Калчак, які адчуў насцярожаныя адносіны Стаўкі да Эсэна, цяжка перажываў няшчасце сваёй місіі, «быў надзвычай нярвовы і жаліўся на празмерны бюракратызм, што замінаў прадукцыйнай працы»[118].
Увосень 1914 года штаб Эсэна вырашыў скарыстаць паслабленне пільнасці з боку немцаў, упэўненых у пасіўнай тактыцы рускіх марскіх сіл, і з дапамогай сталай працы мінаносцаў «заваліць мінамі ўсё германскае ўзбярэжжа». Калчак распрацаваў аперацыю па міннай блакадзе нямецкіх ваенна-марскіх баз. Першыя міны былі пастаўлены ў кастрычніку 1914 года блізу Мемеля, і ўжо 4 лістапада ў раёне гэтай міннай банкі пайшоў да дна германскі крэйсер «Фрыдрых Карл». У лістападзе была пастаўлена таксама банка блізу вострава Борнхальм[118].
Пад канец снежня 1914 года каля вострава Руген і банкі Штольпе на шляхах, якімі германскія судны ішлі з Кіля, была ажыццёўлена пастаноўка мінных палёў, у якой прыняў актыўны ўдзел капітан Калчак. Пазней на мінах падарваліся малыя крэйсеры «Аўгсбург» і «Газеле»[119].
У лютым 1915 года капітан 1-га рангу А. В. Калчак прыняў камандаванне паўдывізіёнам асаблівага прызначэння з чатырох эскадраных мінаносцаў тыпу «Пагранічнік»[120]. У ходзе мінна-загараджальнай аперацыі ў Данцыгскай бухце Калчаку давялося ўжываць свой досвед плавання ў Арктыцы — у моры ўжо было шмат лёду. Усе мінаносцы паспяхова дасягнулі месца пастаноўкі міннага поля. Аднак крэйсер прыкрыцця «Рурык» наскочыў на камяні і атрымаў прабоіну. Калчак павёў свае караблі далей без прыкрыцця крэйсераў. 1 лютага 1915 года Калчак у цяжкіх умовах надвор'я паставіў да 200 мін (паводле іншых дадзеных — 140[121]) у бухце, бліскуча вырашыўшы заданне паходу, і паспяхова вярнуў свае судны на базу. Пазней, як сцвярджалі біёграфы Калчака ў сваіх працах, на мінах падарваліся чатыры крэйсеры, восем мінаносцаў і 23 транспарты Германіі, і камандуючаму нямецкім Балтыйскім флотам прынцу Генрыху Прускаму давялося распарадзіцца пра забарону нямецкім караблям выходзіць у мора, пакуль не будзе знойдзены сродак для змагання з рускімі мінамі. Аднак ваенныя гісторыкі Д. Ю. Казлоў, Е. Ф. Падсабляеў, В. Ю. Грыбоўскі ў сваёй працы, прысвечанай дзеянням Калчака-флатаводца, напісалі, што «цверджанне пра гібель на „данцыгскай“ загародзе „4 крэйсераў, 8 мінаносцаў і 11 транспартаў“ гэтак абсурднае, што наўрад ці мае патрэбу ў каментарыях»[121]. Камандуючы 6-ай арміяй даклаў пра «мужнасць і выдатную распарадчасць» Калчака «падчас небяспечнай аперацыі вялікага баявога значэння». Калчак быў узнагароджаны ордэнам Святога Уладзіміра 3-й ступені з мячамі[122]. Імя Калчака стала вядомым і за мяжой: для навучання ў яго тактыцы міннай вайны англічане падрыхтавалі на Балтыку групу сваіх марскіх афіцэраў[116].
З часам Калчаку надакучыла штабная праца. Аляксандр Васільевіч імкнуўся трапіць на мінаносец, любоў да якога ў яго засталося з часоў Порт-Артура. Калегі часта чулі ад Калчака пра яго моцнае жаданне камандаваць міннай дывізіяй. Пры гэтым камандуючы флотам спачувальна глядзеў на памкненні свайго маладога памочніка і прасоўваў яго ў адміралы, задумаўшы пасля гэтага даручыць яму мінную дывізію. Аднак званне Калчаку не давалі, тлумачэнне чаму гісторык П. М. Зыранаў бачыць у імаверным супраціве з боку Вярхоўнага галоўнакамандуючага Мікалая Мікалаевіча, пры сустрэчы з якім восенню 1914 года Калчак вельмі напорыста бараніў актыўную пазіцыю Балтыйскага флоту. Паводле думкі Цімірова, цяжкасці складаліся ў нядобрых адносінах паміж самім Эсэнам і вялікімі князямі[123].
У жніўні 1915 года германскі флот, пяройдучы да актыўных дзеянняў, распачаў спробу прарыву ў Рыжскі заліў. Яго спынілі менавіта мінныя загароды: страціўшы на рускіх мінах некалькі эсмінцаў і пашкодзіўшы некаторыя крэйсеры, з-за пагрозы новых страт немцы неўзабаве скасавалі свае планы. Гэта прывяло потым і да зрыву наступлення іх сухапутных войскаў на Рыгу, бо яно не было падтрымана з мора флотам[116].
Камандуючы Міннай дывізіяй[правіць | правіць зыходнік]
У пачатку верасня 1915 года з-за траўмы контр-адмірала П. Л. Трухачова часова вызвалілася пасада начальніка Міннай дывізіі, і яе даручылі Калчаку. Прыняўшы дывізію 10 верасня, Калчак стаў наладжваць сувязі з сухапутным камандаваннем. З камандуючым 12-ай арміяй генералам Р. Д. Радка-Дзмітрыевым дамовіліся агульнымі сіламі перашкаджаць германскаму наступленню ўздоўж берага[124][125]. Дывізіі Калчака трэба было адбіць распачатае буйнамаштабнае нямецкае наступленне і на вадзе, і на сушы. Увосень германцы высадзілі дэсант на паўднёвым беразе Рыжскага заліва і павялі наступленне супраць войска Радка-Дзмітрыева[122].
Калчак стаў распрацоўваць дэсантную аперацыю ў германскім тыле. Нягледзячы на супраціўленне штаба Балтыйскага флоту, Аляксандр Васільевіч здолеў настаяць на сваім, хоць яму і давялося скараціць маштабы сваёй аперацыі да мінімуму. 6 кастрычніка атрад з 22 афіцэраў і 514 чалавек ніжніх чыноў на дзвюх кананерскіх лодках пад прыкрыццём 15 мінаносцаў, лінкара «Слава» і авіятранспарту «Арліца» адправіліся ў паход. Кіраваў аперацыяй асабіста А. В. Калчак. 9 кастрычніка ўтойліва ад немцаў атрад высадзіўся на бераг, зняў вартаўнічы пост каля маяка і разграміў высланую немцамі роту пяхоты. Гідрасамалёты і мінаносцы дапамагалі дэсантнікам з мора. У выніку высадкі быў ліквідаваны назіральны пункт праціўніка, захоплены палонныя і трафеі. Суадносіны страт складалі 40 чалавек забітымі з германскага боку супраць 4 параненых з рускага. Праведзеная Калчаком дэманстрацыя стала наглядным довадам магчымасці аналагічных аперацый сіламі буйнейшых злучэнняў. Германцы былі змушаны на абарону берагавой лініі ўзяць войскі з фронту і чакаць манеўраў рускіх з боку Рыжскага заліва[126].
Сур’ёзную дапамогу ваенным часткам зрабілі караблі Калчака і надалей, падтрымліваючы іх у цяжкай сітуацыі масіраванымі абстрэламі частак ворага. У сярэдзіне кастрычніка, калі пачаліся снегапады і Калчак адвёў караблі ў гавань Рогакюль на Маанзундскім архіпелагу, на флагманскі мінаносец прыйшла тэлефанаграма «Непрыяцель цясніць, прашу флот на дапамогу. Мелікаў». Правесці судны ноччу ў завею па вузкім канале, што выводзіць з Маанзунда, было надзвычай цяжкім заданнем. Раніцай, падышоўшы да ўзбярэжжа, даведаліся, што на мысе Рагоцем яшчэ трымаліся рускія часткі, адрэзаныя немцамі ад асноўнай сваёй групоўкі. Стаўшы на бочку, мінаносец «Сібірскі стралок» злучыўся са штабам Мелікава. Астатнія мінаносцы Калчака падышлі да берага, адкрылі шрапнэльны агонь па нямецкіх частках. У гэты дзень рускія войскі адстаялі свае пазіцыі. Мелікаў паведаміў Калчаку, што немцы панеслі такія страты, што не хутка рызыкнуць распачаць новае наступленне. Апроч таго, Мелікаў прасіў дапамогі Калчака ўжо ў сваім контрнаступленні, якое павінна было пачацца праз некалькі дзён. Праз 1½ тыдня мінаносцы Калчака вярнуліся на былыя свае пазіцыі каля фланга сухапутных войскаў, што ўпіраўся ў берагавую лінію. Агонь суднаў быў размеркаваны Калчаком такім чынам, каб прыкрываць увесь фронт атакі сухапутных частак Мелікава. Пры гэтым «Слава», што мела на ўзбраенні 12-цалевыя гарматы, бамбардзіравала бетонныя ўмацаванні германцаў, мінаносец «Адважны» браў удзел у дуэлі з берагавой батарэяй. Астатнія мінаносцы, не сходзячы з прыстрэляных пазіцый, прыкрывалі атаку сваім агнём. Цягам гадзіны нямецкія пазіцыі палі, быў узяты горад Кемерн, а германцы паспешна беглі. 2 лістапада 1915 года Мікалай II паводле даклада Радка-Дзмітрыева ўзнагародзіў Калчака ордэнам Святога Георгія 4-й ступені. Гэта ўзнагарода была падаравана Аляксандру Васільевічу за камандаванне Міннай дывізіяй[126][127].
З аповеда афіцэра Н. Фаміна, які служыў пад кіраўніцтвам Калчака:
Увечары флот заставаўся на якары, калі са Стаўкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага была мною прынята тэлефанаграма прыкладна такога зместу: «Перадаецца па наказу Гасудара Імператара: капітану 1 рангу Калчаку. Мне прыемна было даведацца з данясенняў камандарма-12 пра бліскучую падтрымку, аказаную арміі караблямі пад Вашым камандаваннем, што прывяло да перамогі нашых войскаў і захопу важных пазіцый непрыяцеля. Я даўно ведаў пра гераічную Вашу службу і многія подзвігі… узнагароджваю Вас Св. Георгіем 4-ай ступені. Мікалай. Прадстаўце годных да ўзнагароды»… Уначы, калі Аляксандр Васільевіч заснуў, мы ўзялі яго тужурку і паліто і нашылі яму георгіеўскія стужачкі…[116]
Вяртанне Калчака на яго ранейшае месца службы — у штаб — апынулася нядоўгачасовым: ужо ў снежні ачунялы Трухачоў атрымаў новае прызначэнне, і 19 снежня Аляксандр Васільевіч, абмінучы пасаду начальніка першаснага тактычнага злучэння эсмінцаў[128], ужо зноў прымаў Мінную дывізію, прытым гэтым разам ужо як дзейны яе камандзір[126]. Аднак і за нядоўгі час працы ў штабе капітан Калчак паспеў зрабіць вельмі важную справу: распрацаваў план аперацыі па мінаванні Віндавы, паспяхова рэалізаваны пазней. Для немцаў дзеянні Калчака ў гэтым раёне былі гэтак нечаканы, што тут адразу ж быў падарваны крэйсер і цэлы шэраг мінаносцаў германскага флоту[129].
Перад тым як лёд пакрыў Балтыйскае мора, Калчак, ледзь паспеўшы прыняць Мінную дывізію, распачаў новую мінна-загараджальную акцыю ў раёне Віндавы. Аднак планам перашкодзіў выбух і паўзатапленне мінаносца «Забіяка», якія скасавалі аперацыю. Гэта была першая аперацыя Калчака, якая не завершылася поспехам[129].
Апроч пастановак мінных загарод, Калчак часта выводзіў пад асабістым камандаваннем у мора групы караблёў для палявання за рознымі суднамі праціўніка, вартаўнічай службы. Няшчасцем скончыўся адзін з такіх выхадаў, калі загінуў вартаўнічы карабель «Віндава». Аднак няшчасці былі выключэннямі. Звычайна, выяўленыя камандзірам Міннай дывізіі ўменне, адвага і знаходлівасць выклікалі захапленне ў яго падпарадкаваных, атрымвалі хуткае пашырэнне ў флоце і ў сталіцы. Паводле слоў аднаго з калег[129], Калчак «тры дні матаўся з намі ў мора і не схадзіў з мастка. Нязменную вахту трымаў. Шчуплы такі, а ў справе жалезабетон нейкі! Спакойны, вясёлы і бадзёры. Толькі вочы гараць ярчэй. Убачыць у моры дымок — адразу насцярожыцца і рады, як паляўнічы. І проста на дым. Пра адмірала кажуць шмат, кажуць усё, а ён, засяроджаны, ніколі не стамляецца, робіць сваю справу ўдалечыні ад шуміхі. Амаль ніколі не бывае на беразе, затое бераг спакойны».
Слава, якую набыў сабе Калчак, была заслужанай: да канца 1915 года страты нямецкага флоту ў частцы баявых караблёў перасягалі аналагічныя рускія ў 3,4 разы; у частцы гандлёвых суднаў — у 5,2 разы, і яго асабістую ролю ў гэтым дасягненні наўрад магчыма пераацаніць[129].
У 1915—1916 гадах пачынаюцца шматгадовыя глыбокія рамантычныя адносіны А. В. Калчака з Ганнай Васільеўнай Ціміровай, з якой Аляксандр Васільевіч пазнаёміўся ў Гельсінгфорсе на адным з вечароў у Н. Л. Падгурскага. Ганна Васільеўна — жонка марскога афіцэра С. М. Цімірова, дачка піяніста і дырыжора, дырэктара Маскоўскай кансерваторыі В. І. Сафонава — была амаль на 20 гадоў маладзей Аляксандра Васільевіча. Сустрэча з ёй захапіла будучага вярхоўнага кіраўніка Расіі і скарыла яго на доўгія гады: пры ўсёй уласцівай яму жорсткасці, адзначае У. Г. Хандорын, «Калчак быў чалавекам сентыментальным». Ён не пакінуў сям'ю (хоць Соф'я Уладзіміраўна меркавала, што ён у выніку з ёй развядзецца), аднак у яго жыцці склалася сітуацыя «трохвугольніка». Завязалася любоўнае ліставанне. У лістах Аляксандр Васільевіч дзяліўся са сваёй умілаванай не толькі пачуццямі, але і службовымі клопатамі, сваімі поглядамі. Гэтае ліставанне, адзначае гісторык, «дадае важныя рыскі да светапогляду будучага Вярхоўнага кіраўніка — рыскі, праз якія рэльефна выступае аблічча патрыёта і разам з тым мілітарыста, рыцара вайны, які пагарджае дэмакратыю»[116].
У вясновай кампаніі 1916 года, калі германцы павялі наступленне на Рыгу, роля калчакаўскіх крэйсераў «Слава», «Адмірал Макараў» і «Дыяна» складалася ў абстрэле і перашкаджэнні пасоўванню праціўніка. Каб выключыць магчымасць пасоўвання ўздоўж часткі берага, што знаходзіўся пад кантролем немцаў, варожых падводных лодак і транспартаў, Калчак стаў мінаваць гэтыя пляцоўкі ўзбярэжжа з дапамогай плыткаседных загараджальнікаў[130].
Вайна дазволіла Калчаку выявіць новыя грані свайго таленту, пасля палярных плаванняў, навуковых прац і штабной рэформатворчасці, Аляксандр Васільевіч раскрыўся як флатаводзец і мінёр[116]. З прыняццем 23 жніўня 1915 года Мікалаем II звання Вярхоўнага галоўнакамандуючага ў Стаўцы адносіны да флоту сталі змяняцца ў лепшы бок. Гэта адчуў і Калчак. Неўзабаве стала рухацца і прадстаўленне яго да наступнага ваярскага звання. 10 красавіка 1916 года Аляксандр Васільевіч быў узведзены ў контр-адміралы[130].
У. Г. Хандорын адзначае, аднак, што як асоба і ваенны спецыяліст Калчак імпанаваў далёка не ўсім. У якасці прыкладу гісторык цытуе данясенне яго калегі А. Саковіча[116]: «Калчак… абсалютна не прызнае сістэмы там, дзе без яе не абыйсціся, таму, што ён занадта ўражлівы і нервовы, таму, што ён зусім не ведае людскай псіхалогіі. Яго безуважлівасць, легкадумства і зусім непрыстойны стан нерваў даюць багаты матэрыял для разнастайных анекдотаў».
У контр-адміральскім званні Калчак браў удзел у набегавых дзеяннях лёгкіх сіл Балтфлота на германскія камунікацыі, у прыватнасці ў спробах перапыніць транспартаванне жалезнай руды са Швецыі ў Германію. Першая атака транспартаў аказалася няўдалай. Другі паход — 31 мая 1916 года — быў спланаваны да дробязей, і сустрэча з нямецкім канвоем адбылася ў Норчэпінгскай бухце, але яе вынік часам лічаць поўным правалам Калчака[131]. Для рашэння задання па знішчэнні канвою непрыяцеля з буйным грузам жалезнай руды быў сфармаваны атрад асаблівага прызначэння, што складаўся з трох крэйсераў, адзінаццаці мінаносцаў і яшчэ некалькіх дапаможных караблёў пад агульным камандаваннем начальніка 1-й брыгады крэйсераў контр-адмірала П. Л. Трухачова (сцяг на «Рурыку»). Аляксандр Васільевіч трымаў сцяг на «Новіку» і камандаваў карабельнай ударнай групай з трох эсмінцаў — «Новік», «Гром» і «Пераможац», якія павінны былі вырашыць галоўнае заданне аперацыі: раптоўным ударам знішчыць асноўную мэту — непрыяцельскія транспарты[132]. Выявіўшы караван, Калчак уначы атакаваў яго, рассеяў, карабель суправаджэння патапіў[83].
Гісторыкі пішуць пра сціплыя вынікі аперацыі (быў патоплены адзін 2030-тонавы транспарт, узброены чатырма 105-мм гарматамі «Q-ship» «Герман»), і, сённяшнім днём «загадваючы» яму адсекчы ідучы з Стакгольма караван ад шведскіх вод, ставяць у віну камандуючаму эсмінцамі заўчасны «папераджальны стрэл наперадзе па курсе канцавога судна», які пазбавіў атаку раптоўнасці і дазволіў транспартам з рудой адысці ў тэрытарыяльныя воды нейтральнай Швецыі; засяроджванне агню сваіх эсмінцаў не на транспартах, а на караблях ахоўвання; няўзгодненасць дзеянняў сваёй ударнай групы з асноўнымі сіламі П. Л. Трухачова[132]. Аднак гісторык Кручынін пісаў, што крытыкі Калчака, уласнаручна паказваючы на блізкасць тэрытарыяльных вод нейтральнай Швецыі, не ўлічваюць фактару значнай небяспекі атакаваць замест нямецкіх караблёў нейтральныя шведскія судны ва ўмовах, калі верагоднасць выведвальных дадзеных, на падставе якіх была распачата аперацыя, магла знаходзіцца пад пытаннем. Тым часам, менавіта выходзячы з гэтых меркаванняў, пісаў Кручынін, Калчак не захацеў абыходзіць караван з боку берага (па шведскіх тэрытарыяльных водах) і замест гэтага паспрабаваў папераджальным стрэлам спыніць яго для агляду, а потым па той жа прычыне не кінуўся даганяць караван у кірунку шведскага берага. Паводле ацэнкі Кручыніна ў гэтай аперацыі Калчак-генштабіст узяў верх над Калчаком-аматарам авантур і «кавалерыйскіх набегаў» сваіх мінаносцаў: «…Я, маючы на ўвазе магчымасць сустрэчы са шведскімі суднамі… вырашыў ахвяраваць выгадай неспадзяванасці нападу і выклікаць з боку ідучых суднаў нейкі ўчынак, які даў бы мне права лічыць гэтыя судны непрыяцельскімі» — пазней прызнаваўся адмірал, які павінен быў знаходзіць выступ Швецыі на боку Германіі даволі імаверным, а наступствы гэтай падзеі — досыць цяжкімі: апроч фактараў марской вайны, чаго каштавала адно павелічэнне працягласці сухапутнага рускага фронту на ўсю даўжыню мяжы Вялікага княства Фінляндскага з яго даўнімі традыцыямі незадаволенасці рускім валадарствам[131].
А. В. Калчак падчас сваёй службы на Балтыцы змог давесці, што мінная зброя пры ўмелым абыходжанні можа быць дзейсным сродкам змагання нават супраць значна пераўзыходных сіл праціўніка. Аляксандр Васільевіч займаўся дасканаленнем падрыхтоўкі і вывучкі афіцэраў і матросаў, асабліва ў частцы міннай справы. Ён не толькі кіраваў міннымі аперацыямі, але і сам вынаходзіў новыя міны, дасканаліў метады іх пастаноўкі[133].
Апошняе заданне, якім Калчак займаўся на Балтыйскім флоце, было звязана з распрацоўкай буйнай дэсантнай аперацыі ў нямецкім тыле ў Рыжскім заліве[130].
28 чэрвеня 1916 года ўказам імператара, у парушэнне праў старшынства[134], Калчак быў узведзены ў віцэ-адміралы і прызначаны камандуючым Чарнаморскім флотам, стаў, такім чынам, наймалодшым з камандуючых флатамі ваенных дзяржаў[116]. Камандаванне ваенным флотам было даручана адміралу, які ні ў мірны, ні ў ваенны час не камандаваў караблём I рангу, не кажучы ўжо пра камандаванне «станавым хрыбтом» ваенных флатоў таго часу — злучэннем цяжкіх караблёў[135]. Прызначэнне, як пісалі афіцэры, якія ведалі Калчака, «уразіла ўсіх». Некаторыя сучаснікі звязвалі яго з блізкасцю адмірала да думскай апазіцыі, а ў Стаўцы тлумачылі гэта прызначэнне ўзмацненнем важнасці Чарнаморскага флоту і планамі дэсантнай аперацыі ў Чарнаморскіх пралівах[134]. Прызначэнне на новае месца Калчак успрыняў без асаблівага запалу і радасці: даводзілася пакідаць жывую і цікавую справу, якой ён аддаваў усяго сябе, камандаванне Міннай дывізіяй. Апроч таго, пераезд на поўдзень аўтаматычна азначаў расстанне з умілаванай[130].
Калчаку быў прызначаны аклад у памеры 22 тыс. рублёў у год і дадаткова марское забеспячэнне, на пераезд у Севастопаль былі адпушчаны 2 тыс. рублёў[136].
Камандуючы Чарнаморскім флотам[правіць | правіць зыходнік]
Падрыхтоўкі да прыняцця флоту[правіць | правіць зыходнік]
У пачатку верасня 1916 года Аляксандр Васільевіч быў у Севастопалі, пабываўшы па дарозе ў Стаўцы і атрымаўшы там ад Імператара і начальніка яго штаба сакрэтныя інструкцыі. Сустрэча Калчака з Мікалаем II у Стаўцы стала трэцяй і апошняй[136]. Калчак правёў у Стаўцы адзін дзень 4 ліпеня 1916 года. Вярхоўны галоўнакамандуючы расказаў новаму камандуючаму Чарнаморскім флотам пра сітуацыю на франтах, перадаў утрыманне ваенна-палітычных пагадненняў з саюзнікамі пра хуткі ўступ у вайну Румыніі. Імператар ажывіўся, калі Калчак загаварыў пра Басфорскую аперацыю, сказаў, што яшчэ не вырашана, як праводзіць наступленне: уздоўж берага ці шляхам высадкі дэсанта непасрэдна ў Басфор[137]. Гісторык Зыранаў піша, што хутчэй усяго менавіта тут адбылася першая сустрэча Калчака і начальніка французскай ваеннай місіі генерала М. Жанена, які згуляў пазней важную ролю ў лёсе Аляксандра Васільевіча[137]. У Стаўцы Калчак быў азнаёмлены з указам пра ўзнагароджанне яго ордэнам Святога Станіслава 1-й ступені[137].
На пасаду сцяг-капітана Чарнаморскага флоту па аператыўнай частцы Калчак узяў капітана 1-га рангу М. І. Смірнова, які некалі вучыўся ў роце, дзе Аляксандр Васільевіч быў фельдфебелем, разам з ім служыў у Марскім генштабе, падчас Вялікай вайны быў назіральнікам пры Дарданэльскай аперацыі англічан і французаў у Басфоры. Ужо на шляху ў Севастопаль Калчак і Смірноў абмяркоўвалі план працы на Чорным моры, напрыклад, варта працягваць агароджу мінамі сваіх портаў ці перанесці загараджальныя аперацыі да берагоў ворага. Калчак вырашыў спыніць загароду мінамі ўласных баз і ставіць міны як мага бліжэй да берагоў непрыяцеля і ў такой колькасці, каб іх не паспявалі вытральваць, у некалькі ярусаў, каб не маглі праходзіць ні вялікія караблі, ні падводныя лодкі, ні плыткаседныя судны[138].
Баявая праца ў Чарнаморскім флоце[правіць | правіць зыходнік]
Зменны камандуючы Чарнаморскім флотам адмірал А. А. Эбергард ветліва сустрэў Калчака. Дзелавая гутарка была перапынена паведамленнем пра з'яўленне крэйсера «Брэслаў». «Адразу па ўступленні Калчака ў камандаванне флотам была атрымана вестка сакрэтнай разведкі пра тое, што крэйсер „Брэслаў“ выйшаў з Басфора ў Чорнае мора ў невядомым кірунку. Адмірал Калчак хацеў неадкладна выйсці з флотам у мора для сустрэчы з „Брэславам“, але апынулася, што… выходныя фарватары не пратраленыя і іх траленне зойме 6 гадзін часу… Стала ясна, чаму… флот ніколі не мог выйсці ў час у мора для сустрэчы праціўніка, які паспяваў рабіць набегі на нашы берагі… Раніцай флот Калчак вывеў, каля 4 гадзін дня нагнаў ворага на шляху да Каўказскага ўзбярэжжа. Наблізіўшыся на 90 кабельтавых, флагман-лінкар „Імператрыца Марыя“ даў па „Брэслаў“ залп, які накрыў яго. Праціўнік паспяшаўся выпусціць дымавую заслону і, карыстаючыся хуткаходнасцю, рушыў дадому, не выканаўшы задання. Хоць шанцаў дагнаць нямецкі крэйсер у караблёў Калчака не было, ён пераследаваў яго да вечара. З гэтага часу як гэты, так і іншы нямецкі хуткаходны лінейны крэйсер „Гёбен“ не адахвочваліся выходзіць у мора і нападаць на расійскае ўзбярэжжа. Паводле адпрацаваных на Балтыцы метадаў праз некаторы час пад сваім асабістым кіраўніцтвам Калчак правёў мінаванне Басфора, турэцкага ўзбярэжжа, якое потым паўтаралася, і практычна зусім пазбавіў праціўніка магчымасці актыўных дзеянняў. „Гёбен“ падарваўся на мінах і зусім выйшаў з ладу. Падарваліся на мінах 6 варожых падводных лодак. У адпаведнасці з задумай камандуючага міны ставілі, па магчымасці, не далей 5 міль ад берага з тым разлікам, каб пры патрэбе можна было бамбардзіраваць Басфорскія ўмацаванні з мора. Апроч таго, было арганізавана сталае назіранне за портамі праціўніка, станам мінных загарод. Каля іх, то бок у берагоў Турцыі, увесь час курсавалі мінаносцы, з якімі нярэдка выходзіў у плаванне і Калчак», — успамінаў М. І. Смірноў[116]. Як адзначае гісторык І. Ф. Плотнікаў, з гэтага моманту абодва хуткаходныя нямецкія крэйсеры больш не рызыкавалі нападаць на расійскае ўзбярэжжа[139].
Прыход Калчака стаў для Чарнаморскага флоту нагодай для ажыўлення. Энергічны і актыўны камандуючы прымусіў усіх працаваць «на яць», адбыліся змены і ў камандным складзе[140].
Першае заданне, пастаўленае Калчаком флоту, складалася ў ачыстцы мора ад варожых ваенных караблёў і спыненні непрыяцельскага суднаходства зусім. Для дасягнення гэтай мэты, якую можна было выканаць толькі пры поўным блакаванні Басфора і балгарскіх портаў, М. І. Смірноў пачаў планаванне аперацыі па мінаванні портаў ворага. Для змагання з падводнымі лодкамі Калчак запрасіў на Чарнаморскі флот свайго таварыша па сталічным афіцэрскім кружку капітана 1-га рангу Н. Н. Шрэйбера, вынаходніка адмысловай малой міны для падводных лодак; былі заказаны і сеткі для загароды выхадаў падводных лодак з портаў[140].
Камандуючы флотам ізноў сутыкнуўся са старой перашкодай, якая першым разам — у пачатку сусветнай вайны — аказалася непераадольнай. Вялікі князь Мікалай Мікалаевіч, зняты Імператарам з пасады Галоўкаверха і прызначаны камандуючым Каўказскім фронтам, працягваў прытрымлівацца сваіх поглядаў, што флот не мае самастойнага значэння і служыць усяго толькі дапаможным сродкам для сухапутных частак. Камандуючы Каўказскім фронтам падаваў завышаныя патрабаванні да аховы падмацаванняў, боепрыпасаў і харчу, якія транспартаваліся яго фронту, і не лічыў патрэбным складаць перспектыўны план для планавання ахоўвання, мяркуючы, што як дапаможны сродак флот заўсёды павінен быць гатовы імгненна выконваць яго патрабаванні. Каб задаволіць запыты Мікалая Мікалаевіча, Чарнаморскі флот павінен быў бы адмовіцца ад сваіх планамерных дзеянняў па выцясненні праціўніка з Чорнага мора, таму Калчак нядоўга мірыўся з патрабаваннямі Вялікага князя, бо ўжо непасрэдна не падпарадкоўваўся яму. Перавозкі для патрэб Каўказскага фронту сталі забяспечвацца разумным і дастатковым ахоўваннем, і за ўсю вайну гэта ахоўванне не было аніразу прарвана праціўнікам, а за час камандавання Чарнаморскім флотам Калчаком быў патоплены толькі адзін рускі параход[140].
Скарыстаўшыся напрацоўкамі часоў службы на Балтыцы, Калчак працягнуў пачатае яго папярэднікам адміралам Эбергардам мінаванне Басфора[121], а таксама замінаваў узбярэжжа Турцыі, што амаль пазбавіла ворага магчымасці дзеяць актыўна[139].
Пад канец ліпеня пачалася аперацыя па мінаванні Басфора. Пачала аперацыю падводная лодка «Краб», якая выставіла ў самым горле праліва 60 мін. Потым на загад Калчака быў замінаваны ўваход у праліў ад берага да берага. Пасля чаго Калчак замінаваў выхады з балгарскіх портаў Варна і Зангулдак, што моцна ўдарыла па турэцкай эканоміцы. Для падтрымкі мінных палёў у баявой гатовасці на адлегласці ў 50—100 міль ад Басфора заўсёды стаяў на дзяжурстве атрад караблёў у складзе дрэдноўта, крэйсера і некалькіх мінаносцаў, а блізу Басфора ўвесь час дзяжурыла падводная лодка[140].
На доўгі час непрыяцельскія судны зусім зніклі з Чорнага мора. Толькі пратраліўшы канал уздоўж узбярэжжа, непрыяцель ізноў змог выпускаць у мора невялікія судны і падводныя лодкі. Тады Калчак абсталяваў для пастаноўкі мінных палёў нізкаседныя судны, якія сталі ставіць міны ўшчыльную да берага. Пад канец кастрычніка 1916 года на мінах блізу Варны падарвалася нямецкая падводная лодка «B—45», а пад канец лістапада ў Басфора яшчэ адна — «B—46». Да канца 1916 года камандуючы Чарнаморскім флотам рэалізаваў сваё заданне, трывала замкнуўшы германа-турэцкі флот, улучаючы «Гёбен» і «Брэслаў», у Басфоры[140], і паслабіўшы напругу транспартнай службы рускага флоту[116]. Пры гэтым у працы Казлова Д. Ю., Падсабляева Е. Ф. і Грыбоўскага В. Ю. «Павінен прызнаць… што да справы развіцця марской сілы Калчак меў вялізны ўплыў» сцвярджаецца, што асноўная ўдарная сіла турэцка-германскага флоту — крэйсеры «Гёбен» і «Брэслаў» — у канцы 1916 года і ў першай палове 1917 года не з'яўляліся ў Чорным моры з-за рамонту і пераабсталявання, а не таму, што пры басфорскія мінныя загароды былі для іх непераадольнай перашкодай[141].
Да Калчака прыйшла ўсерасійская вядомасць. Цэнтральныя газеты сталі публікаваць пра яго артыкулы, месціць на сваіх старонках яго партрэты. Першы артыкул пра камандуючага Чарнаморскім флотам — «Новы адмірал» — быў апублікаваны 13 жніўня 1916 года сталічным выданнем «Новое время». Праз месяц у гэтай жа газеце быў апублікаваны першы літаратурны партрэт Калчака — «З камандуючым у адкрытым моры». 29 верасня ў газеце «Вечернее время» быў змешчаны фотапартрэт Калчака[142].
Разам з тым служба Калчака на Чарнаморскім флоце была адзначана шэрагам няшчасцяў і страт, якіх магло і не быць. Самай буйнай стратай стала гібель 7 кастрычніка 1916 года флагмана флоту лінкара «Імператрыца Марыя». Праз 15 хвілін пасля першага выбуху камандуючы на катары падышоў да борта тонучага карабля. Першай дырэктывай Калчака было адвесці далей ад «Марыі» «Кацярыну Вялікую», пасля чаго, нягледзячы на выбухі, якія працягваліся, адмірал устаў на борт лінкара і асабіста кіраваў затапленнем паграбоў і лакалізацыяй пажару. Гэтымі мерамі камандуючы выратаваў горад і рэйд. Аднак спробы патушыць агонь не завершыліся поспехам[143]. Адмірал, які надзвычай моцна перажываў страту флагмана, трымаўся мужна, хоць, бывала, і зрываўся, даходзячы да крайняй ступені гневу. У гэтыя дні было атрымана шмат спачувальных лістоў у адрас Калчака. Першы прыйшоў ад Мікалая II: «Смуткую пра цяжкую страту, але цвёрда ўпэўнены, што Вы і гераічны Чарнаморскі флот мужна перанесяце гэта выпрабаванне». Імператар адправіў у Севастопаль афіцэра Стаўкі Бубнова, які курыраваў Чарнаморскі флот, з паведамленнем, што «ён не бачыць ніякай яго віны ў гібелі „Імператрыцы Марыі“, ставіцца да яго па-ранейшаму і загадвае спакойна працягваць камандаванне». Сучасны даследчык П. М. Зыранаў адзначае, што словы Мікалая II займелі спрыяльны ўплыў на Калчака, які неўзабаве цалкам акрыяў і заняўся сваёй наступнай галоўнай справай — падрыхтоўкай Басфорскай аперацыі[144].
Планаванне Басфорскай аперацыі[правіць | правіць зыходнік]
Марскі аддзел Стаўкі і штаб Чарнаморскага флоту распрацавалі просты і дзёрзкі план Басфорскай аперацыі як альтэрнатыву акадэмічнаму і складанаму плану генерала М. В. Аляксеева. Паводле гэтага, па ацэнцы сучасных гісторыкаў, «сувораўскага» плана маракоў, які распрацоўваўся пры ўдзеле Калчака, было вырашана здзейсніць нечаканы і імклівы ўдар у цэнтр усяго ўмацаванага раёна — Канстанцінопаль. Аперацыя планавалася маракамі на верасень 1916 года. Меркавалася спалучаць дзеянні сухапутных войскаў на паўднёвым краі Румынскага фронту з дзеяннямі флоту. У аперацыі мог узяць удзел і англійскі флот, наступаючы па Эгейскім моры[139].
Мікалай II цалкам падтрымаў план аперацыі маракоў, але генерал Аляксееў спрабаваў бараніць свой уласны план, што патрабаваў нерэальнага здымання з фронту дзесяці пяхотных дывізій. Пры гэтым на фармаванне і навучанне дэсантнага атрада патрабавалася тры — чатыры месяцы, у сувязі з чым аперацыю адклалі да красавіка — мая 1917 года. Аляксееў, які разлічваў на пераможнае завяршэнне вайны ў выніку вясновага наступлення ў Галічыны, якое рыхтавалася, не стаў пярэчыць супраць падрыхтоўкі дэсанта[145].
З канца 1916 года пачалася комплексная практычная падрыхтоўка да Басфорскай аперацыі: праводзілі трэнаванні па высадцы дэсанта, стральбе з караблёў, разведвальныя паходы атрадаў мінаносцаў да Басфора, усебакова вывучалі ўзбярэжжа, праводзілі аэрафотаздымку[146]. Фармавалася адмысловая дэсантная Чарнаморская дывізія марской пяхоты на чале з палкоўнікам А. І. Вярхоўскім, якую курыраваў асабіста Калчак[145].
31 снежня 1916 года Калчак аддаў загад пра фарміраванне Чарнаморскай паветранай дывізіі, атрады якой меркавалася разгортваць у адпаведнасці з паступленнем марскіх самалётаў. У гэты дзень Калчак на чале атрада з трох браняносцаў і двух авіятранспартаў распачаў паход да берагоў Турцыі, аднак з-за ўзмацнелага хвалявання бамбардзіроўку берагоў непрыяцеля з гідрасамалётаў давялося адкласці[145].
М. Смірноў ужо ў эміграцыі пісаў: «Не здарылася б рэвалюцыя, Калчак узняў бы рускі сцяг на Басфоры»[147].
Пры ацэнцы баявой працы Чарнаморскага флоту ў перыяд камандавання ім А. В. Калчака сучасныя гісторыкі адзначаюць, што флот дамогся за гэты час вялікіх поспехаў. Былі загнаны на базы непрыяцельскія падводныя лодкі, вораг панёс вельмі значныя страты, і яго флот пазбавіўся магчымасці выхаду ў Чорнае мора, былі перарваны напады на рускае ўзбярэжжа[139]. І. Ф. Плотнікаў піша, што Калчак карыстаўся вельмі высокім аўтарытэтам сярод сучаснікаў як флатаводзец, і ацэньвае яго як аднаго з самых знакамітых адміралаў у гісторыі рускага флоту[148].
Лютаўская рэвалюцыя і палітычныя пагляды Калчака[правіць | правіць зыходнік]
Заняцце такога значнага і высокага паста, як камандуючы флотам, абавязвала адмірала быць у курсе палітычнай сітуацыі ў краіне. У гэты перыяд ліберальная апазіцыя, выкарыстаўшы цяжкае становішча ваеннай Расіі, рыхтавала штурм вярхоўнай дзяржаўнай улады, намацвала і наладжвала кантакты ў асяроддзі найвышэйшага генералітэту. Змоўцаў асабліва цікавілі ваенныя, якія мелі ў сваіх руках рэальную ваенную сілу: камандуючыя франтамі і флатамі. Вядома, што ў жніўні 1916 года Калчака наведаў член Прагрэсіўнага блока Дзяржаўнай думы М. В. Чаўнакоў, які ўваходзіў у групу, якая рыхтавала дзяржаўны пераварот. Генерал М. В. Аляксееў, які знаходзіўся ў перадрэвалюцыйны час у Крыме, двойчы[149] выклікаў да сябе Калчака і начальніка яго штаба для дакладаў пра сітуацыю на Чорным моры. Апроч гэтых дзвюх афіцыйных сустрэч таксама былі і іншыя прыватныя гутаркі. Паводле сведчанняў Аляксандра Васільевіча, ім часта даводзілася мець зносіны з Аляксеевым на дзяржаўныя тэмы[150].
Калчак быў інфармаваны пра палітычныя падзеі ў краіне як з афіцыйных, так і неафіцыйных крыніц — так, Г. В. Цімірова цікавілася палітыкай, наведвала госцевую трыбуну Дзяржаўнай думы і ў лістах да Калчака паведамляла яму палітычнае становішча ў сталіцы. Калчаку было вядома пра настроі апазіцыйнай ліберальнай інтэлігенцыі. Ён не заставаўся пабочным назіральнікам, імкнучыся ўсімі сіламі перашкодзіць узросту рэвалюцыйных настрояў і засцерагчы даручаны яму Імператарам флот ад узрушэнняў, якія насоўваліся[150].
Падзеі лютага 1917 года ў сталіцы заспелі віцэ-адмірала Калчака ў Батуме, куды ён адправіўся на сустрэчу з камандуючым Каўказскім фронтам Вялікім князем Мікалаем Мікалаевічам для абмеркавання графіка марскіх перавозак і будавання порта ў Трапезундзе. 28 лютага адмірал атрымаў тэлеграму з Марскога генеральнага штаба пра бунт у Петраградзе і захоп горада мяцежнікамі. Калчак паказаў тэлеграму Вялікаму князю. Высветлілася, што Мікалай Мікалаевіч ніякай інфармацыі пра падзеі, якія адбываюцца ў Петраградзе, не мае[151]. Апісваючы падзеі гэтага дня ў лісце А. В. Ціміровай, Калчак выказаўся[152]:
Я сёння стаміўся ад любых абмеркаванняў і рашэнняў пытанняў велізарнай важнасці, што патрабуюць абдумвання кожнага слова
—Колчак А. В. «Милая, обожаемая моя Анна Васильевна…». — С. 152.
Гісторык А. В. Смолін лічыць, што ў гэтым выказванні Калчак гаварыў пра бунт у сталіцы і лёс імператара. Што да Мікалая Мікалаевіча, то праз тыдзень — 7 сакавіка 1917 года — ён сказаў Вялікаму князю Андрэю Уладзіміравічу пра гэту сустрэчу з Калчаком:
Пра падзеі, што здарыліся ў Петраградзе, я пазнаў 1 сакавіка[153] ў Батуме. Туды ездзіў перагаварыць з адміралам Калчаком — ён проста немагчымы.
—Великий князь Николай Николаевич. Из дневника А. В. Романова за 1916—1917 гг. — С. 197.
Тлумачачы прычыну незадаволенасці Мікалая Мікалаевіча адміралам Калчаком, А. В. Смолін злучае яго з абмеркаваннем падзей у Петраградзе і лёсу Мікалая II. Раздражненне Мікалая Мікалаевіча гісторык тлумачыць тым, што, магчыма, ужо 28 лютага Вялікі князь схіляўся да варыянту адрачэння, тым часам як Калчак працягваў заставацца верным імператару[152]. Гісторык А. С. Кручынін, кажучы пра гэту рэпліку Вялікага князя, адзначае акалічнасць, што аператыўныя прапановы і планы камандуючага Чарнаморскім флотам у Мікалая Мікалаевіча раней ніколі не выклікалі гэтак негатыўнай рэакцыі, і прыводзіць у сваёй працы ліст капітана 2-га рангу Лукіна, змест якога цалкам можа быць інтэрпрэтаваны як прапанова Калчака пра шырокамаштабную ваенную дэманстрацыю «поўдня» ў процівагу салдацкаму мяцяжу «поўначы»[154].
28 лютага Калчак адплыў з Батума і прыбыў у Севастопаль 1 сакавіка. Яшчэ з Батума ён распарадзіўся перапыніць тэлеграфную і паштовую сувязь Крыма з астатнімі тэрыторыямі Расіі — для прадухілення панікі і пашырэння неправераных чутак. Было загадана ўсе паступаючыя тэлеграмы адпраўляць у штаб Чарнаморскага флоту[155][151].
У Севастопалі Калчак азнаёміўся з некалькімі тэлеграмамі ў яго адрас. М. В. Радзянка паведамляў пра паўстанне ў сталіцы і пераходзе ўлады да Часовага камітэта Дзяржаўнай думы. Марскі міністр І. К. Грыгаровіч інфармаваў, што «Камітэт Дзяржаўнай думы паступова аднаўляе парадак», і расказваў пра загад адмірала А. І. Няпеніна, які аб’яўляў Балтыйскаму флоту пра падзеі ў Петраградзе. Тэлеграма М. В. Аляксеева падрабязна інфармавала пра падзеі з 25 па 28 лютага ў сталіцы. Начальнік марскога штаба Стаўкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага адмірал А. І. Русін інфармаваў пра мяцеж у Петраградзе, хваляванні ў Кранштаце і загадваў «прыняць усе меры ў падтрыманні спакою ў флоце». На нарадзе старэйшых палкаводцаў, скліканай адміралам, было вырашана паведаміць камандам караблёў пра паўстанне ў сталіцы Расіі. Калчак адначасова дэзавуяваў свой загад пра інфармацыйную блакаду Крыма, якая ўжо не мела сэнсу з-за прыняцця на флоце нямецкіх тэлеграм з паведамленнямі пра рэвалюцыю ў Петраградзе, і вырашыў узяць ініцыятыву ў свае рукі, інфармуючы флот пра падзеі праз уласныя загады. 2 сакавіка камандуючы выдаў загады, у якіх паведамляў флоту пра петраградскія падзеі, патрабаваў верыць толькі яго загадам і ігнараваць дэзынфармацыйныя паведамленні турэцкіх радыёстанцый і прыводзіў тэлеграму Радзянкі са зваротам да арміі і флоту ад імя Часовага камітэта Дзяржаўнай думы[156]. Сучасныя гісторыкі зважаюць на ўтрыманне першага з загадаў, за № 771. Гэтым загадам Калчак упершыню паведамляў флот пра падзеі ў Петраградзе, і зроблена было гэта апавяшчэнне Калчаком зусім не ў «рэвалюцыйным» тоне: камандуючы флотам не спяшаўся далучацца да рэвалюцыйнай плыні і сканчаў свой загад цалкам манархічным заклікам[157]:
Загадваю ўсім чынам Чарнаморскага флоту і даручаным мне сухапутным войскам працягваць цвёрда і непахісна выконваць свой абавязак перад Гасударом Імператарам і Радзімай.
Гісторык А. В. Смолін адзначае, што патрабаванне Калчака працягваць выконваць «абавязак перад Гасударом Імператарам» з’яўляецца сведчаннем вернасці адмірала прысязе да адрачэння[156].
1 сакавіка Радзянка, Рузскі і Аляксееў спрабавалі схіліць прыбылага са Стаўкі ў Пскоў Гасудара да адрачэння[158]. Мікалай II настаяў, каб былі апытаны ўсе вышэйшыя палкаводцы. Камандуючых флатамі Аляксееў не апытаў, хоць павінен быў гэта зрабіць, бо і Няпенін, і Калчак, нароўні з камандуючымі франтамі, падпарадкоўваліся Вярхоўнаму галоўнакамандуючаму[159]: на думку гісторыка П. М. Зыранава ў гэтым адлюстравалася грэблівае стаўленне рускага генералітэту да флоту[160]. Замест гэтага 2 сакавіка камандуючы Чарнаморскім флотам атрымаў ад Аляксеева асведамляльную тэлеграму, у якой прыводзіліся тэксты тэлеграм ад камандуючых франтамі Мікалаю II з просьбамі пра адрачэнне[159]. Асведамляльная тэлеграма не патрабавала адказу, але камандуючыя Балтыйскім і Чарнаморскім флатамі ў аднолькавай сітуацыі павялі сябе па-рознаму: Няпенін 2 сакавіка адправіў Гасудару тэлеграму, у якой далучаўся да просьбаў адрачыся ад прастола, а Калчак вырашыў зусім не браць удзел у тэлефоннай нарадзе, якая адбывалася 2 сакавіка[159].
Гісторык А. В. Смолін адзначае, што і 3 сакавіка Калчак яшчэ не прызнаваў Часовага ўрада, бо ў сярэдзіне гэтага дня ён рабіў запыт у Стаўку, патрабуючы тлумачэнняў, хто ў дадзены момант з’яўляецца «законнай вярхоўнай уладай», а хто Вярхоўным галоўнакамандуючым. Пры гэтым гісторык адзначае, што пад «законнай вярхоўнай уладай» Калчак меў на ўвазе менавіта манарха. Нават 11 сакавіка камандуючы флотам у лісце ваеннаму міністру задаваўся пытаннем, што рабіць з словамі «За Цара» на ваенных сцягах і значках Чарнаморскага флоту, не прыняўшы самастойнага рашэння і толькі выканаўшы паступаючую ў адказ на запыт дырэктыву[161].
У 1919 годзе, знаходзячыся на пасту Вярхоўнага кіраўніка Расіі, Калчак скасаваў святкаванне гадавіны Лютаўскай рэвалюцыі. Былі забаронены мітынгі і маніфестацыі ў яе гонар на той падставе, што рана падводзіць вынікі рэвалюцыі, што прывяла ў выніку да бальшавіцкага перавароту[162].
Што да палітычных поглядаў Аляксандра Васільевіча, то да сакавіка 1917 года яго манархізм зусім бясспрэчны. Пасля рэвалюцыі паводле зразумелых прычын Калчак свае погляды не афішаваў і рэкламаваць уласны манархізм лічыў няўчасным[161]. Пры гэтым М. І. Смірноў у эмігранцкіх успамінах пісаў[161]:
Калчак быў верны пасадзе і Бацькаўшчыне. Вестка пра адрачэнне Гасудара яго вельмі засмуціла, і ён лічыў, што Бацькаўшчына ідзе да гібелі.
—Смирнов М. И. Адмирал Александр Васильевич Колчак во время революции в Черноморском флоте. — С. 4.
Ускосным довадам прыхільнасці Калчака манархічным паглядам з’яўляецца неафіцыйнае наведванне Калчаком 17 ліпеня 1919 года, у дзень памінання царскай сям’і, Екацярынбурга, дзе ён сустракаўся з архібіскупам Уфімскім Андрэем. Значэнне гэтага неафіцыйнага візіту набывае асаблівае значэнне, калі ўлічваць, што за два дні да гэтага Калчак наведваў гэты горад з візітам афіцыйным[161].
Сучасная гістарыяграфія не мае значных падстаў для сцвярджэнняў пра раптоўныя змены адміралам сваіх перакананняў, а вось выказваць іх адкрыта ён ужо сапраўды не меў ніякай магчымасці. Пазіцыя адмірала ў пытанні пра адрачэнне зрабіла сур’ёзны ўплыў на яго папулярнасць у Белым руху як палкаводца, не заплямленага «грахом Лютага», у адрозненне ад некаторых вышэйшых генералаў[161].
Нягледзячы на ўсе высілкі камандуючага, цалкам выключыць хваляванні на флоце не атрымалася. 3 сакавіка на «Кацярыне Вялікай» на фоне шпіёнаманіі, якая выявілася сярод матросаў, і патрабаванняў выдалення афіцэраў з нямецкімі прозвішчамі скончыў самагубствам мічман Фок. 4 сакавіка матросы запатрабавалі прыбыцця на судна камандуючага флоту. Калчак наведаў карабель, але толькі пасля даклада яго камандзіра, а не пад ціскам каманды. Абураны паводзінамі матросаў, адмірал гаварыў з камандай на палубе рэзка і груба. Ён адпрэчыў падозранні ў здрадзе афіцэраў з нямецкімі прозвішчамі і адмовіў у іх спісанні на бераг[161].
4 сакавіка на загад Калчака газета «Крымский вестник» паведаміла пра адрачэнне Мікалая II і фарміраванні Часовага ўрада. Весткі флот успрыняў спакойна, аднак у гэты ж дзень у Севастопалі пачаліся мітынгі, і Калчак для разраджэння становішча 5 сакавіка правёў агляд частак. Пасля агляду зноў пачаліся мітынгі. На адзін з іх сталі патрабаваць прыбыцця адмірала. Калчак спачатку ехаць не хацеў, але потым пагадзіўся. Ён загадаў разысціся, але матросы замкнулі вароты і запатрабавалі адпраўкі вітальнай тэлеграмы Часоваму ўраду ад Чарнаморскага флоту. Калчак выступіў з кароткай прамовай і абяцаў адправіць тэлеграму. Пасля гэтага яго адпусцілі. У тэлеграмах, адпраўленых у адрас Г. Я. Львова, Часовага ўрада, А. І. Гучкова, М. В. Радзянкі, ад імя Чарнаморскага флоту і жыхароў Севастопаля Калчак вітаў урад і выказваў надзею, што ён давядзе вайну да перамогі. Пры гэтым у тэлеграмах Калчак ні слова не казаў пра рэвалюцыю, дзякуючы якой улада апынулася ў руках гэтага ўрада. У сувязі з гэтым, паказвае А. С. Смолін, адмірал вітаў не рэвалюцыю, але ўрад, які бу