Эдвард Адамавіч Вайніловіч

Эдвард Адамавіч Вайніловіч
бел.: Эдвард Антоній Леанард Адамавіч Вайніловіч
Герб «Сыракомля»
Віцэ-старшыня Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі 1888 — 1907
Папярэднік	Віктар Фларыянавіч Свіда
Пераемнік	Раман Аляксандравіч Скірмунт (1868—1939)
Старшыня Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі 1907 — 1921
Папярэднік	граф Аляксандр Аляксандравіч Мусін-Пушкін (1856—1907)
Пераемнік	няма (пасада скасавана)
Дэпутат Дзяржаўнага Савета Расійскай імперыі ад Мінскай губерні 1906 — 1909
Папярэднік	няма (пасада заснавана)
Пераемнік	князь Геранім Эдвінавіч Друцкі-Любецкі (1861—1919)
Старшыня «Кола Літвы і Русі» ў Дзяржаўным Савеце Расійскай імперыі 1906 — 1908
Папярэднік	няма (пасада заснавана)
Пераемнік	граф Ян Эмілевіч Алізар (1855—1915)
Старшыня «Саюза Колаў Каралеўства Польскага і Краёў Літвы і Русі» ў Дзяржаўным Савеце Расійскай імперыі 1906 — 1908
Папярэднік	няма (пасада заснавана)
Пераемнік	Яўстах Дабецкі (1855—1919)
Старшыня Краёвай партыі Літвы і Беларусі 1907 — 1908
Папярэднік	няма (пасада заснавана)
Пераемнік	Раман Аляксандравіч Скірмунт (1868—1939)
Нараджэнне	13 кастрычніка 1847(1847-10-13) Вялікая Сляпянка, Мінскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Смерць	16 чэрвеня 1928(1928-06-16) (80 гадоў) Быдгашч, Куяўска-Паморскае ваяводства, Польшча
Месца пахавання	Быдгашч, Польшча; (з 2006) Мінск, Беларусь
Род	Вайніловічы
Бацька	Адам Антонавіч Вайніловіч (1806—1874)
Маці	Ганна (Анэля) Эдвардаўна Ваньковіч (1826—31.12.1893)
Жонка	Алімпія Маркаўна Узлоўская (02.03.1861—08.05.1945). Шлюб 18 ліпеня 1882
Дзеці	1) Гелена-Бянігна Эдвардаўна Вайніловіч (13.02.1884—12.02.1903); 2) Сямён Эдвардавіч Вайніловіч (17.06.1885—10.06.1897)
Веравызнанне	каталік
Адукацыя	Слуцкая гімназія Санкт-Пецярбургскі дзяржаўны тэхналагічны інстытут
Дзейнасць	палітыка[1] і мецэнацтва[d][1]
Аўтограф
Узнагароды
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Э́двард Ада́мавіч Вайніло́віч ці поўнасцю Э́двард Анто́ній Леана́рд Ада́мавіч Вайніло́віч (польск.: Edward Woyniłłowicz, руск.: Эдвард Адамович Войнилович^{[заўв 1]}; 13 кастрычніка 1847, Вялікая Сляпянка, Мінскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя — 16 чэрвеня 1928, Быдгашч, Рэспубліка Польшча) — буйны гаспадарчы і палітычны дзеяч Расійскай імперыі і Беларусі, мецэнат, фундатар, рэфарматар мясцовай сельскай гаспадаркі. Стацкі саветнік (1905).

Належаў да сярэднезаможнага шляхецкага роду Вайніловічаў герба «Сыракомля». Атрымаў тэхнічную і сельскагаспадарчую адукацыю і практыку (у тым ліку — за мяжой) — слуцкую гімназію (1861—1865), Санкт-Пецярбургскі дзяржаўны тэхналагічны інстытут (1865—1869), сельскагаспадарчыя курсы ў Прушкаве (1872). Але хутка пачаў актыўна займацца ва ўласным маёнтку сельскагаспадарчай вытворчасцю, грамадскай і дзяржаўнай службай у родным Слуцкім павеце Мінскай губерні: выбіраўся членам (1880—1917) дабрачыннага таварыства ў Слуцкім павеце; па прызначэнні расійскіх улад быў шматгадовым ганаровым міравым суддзёю (1883—1917) Слуцкага павета і дэпутатам дваранства (1887—1917, 1918^{[заўв 2]}) ад Слуцкага павета ў Мінскім дваранскім дэпутацкім сходзе; быў апекуном (1903—1914) над маяратамі малалетняга князя Альбрэхта Радзівіла; фінансаваў (разам з іншымі асобамі) будаўніцтва камерцыйнага вучылішча (т.зв. «гандлёвай школы») у Слуцку; арганізоўваў сельскагаспадарчыя выстаўкі і інш.

У 1878 г. уступіў у Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі (1878—1921), быў у 1888—1907 гг. яго віцэ-старшынёй, а ў 1907—1921 гг. старшынёй. З 1888 г. фактычна быў кіраўніком Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі. У канцы XIX — пачатку XX стст. Эдвард Вайніловіч стаў адным з неафіцыйных лідараў карэнных (каталіцкіх і польскамоўных) дваран літоўска-беларускіх губерняў. Быў актыўным дзеячом беларускага нацыянальнага руху, з’яўляючыся лідарам беларускага дваранскага кансерватыўнага кірунку^[2] ў апошнім і не прымаючы сацыялістычныя яго кірункі.

У 1905—1910 гг. на свае грошы пабудаваў у Мінску каталіцкі касцёл Святога Сымона і Святой Алены (Чырвоны касцёл) у памяць аб сваіх заўчасна памерлых дзецях. Быў шчырым католікам, але і заўзятым прыхільнікам міжнацыянальнага і міжканфесійнага міру, свабоды сумлення; будаваў праваслаўныя цэрквы, стаў заснавальнікам камітэта абароны праў яўрэяў і татар у Клецку.

Быў выбраны дэпутатам (1906—1909) ад Мінскай губерні ў Дзяржаўны Савет Расійскай імперыі, дзе ў 1906—1908 г. узначальваў групоўку дэпутатаў «Саюз Колаў Каралеўства Польскага і Краёў Літвы і Русі» (і паралельна яе частку — «Кола Літвы і Русі»). У 1906 г. адмовіўся ад прапанаванай Пятром Сталыпіным пасады намесніка міністра земляробства Расійскай імперыі. Стаў адным з лідараў ліберальна-кансерватыўнага кірунку «краёвасці» і першым старшынёй Краёвай партыі Літвы і Беларусі (1907—1908) — быў абаронцам права прыватнай уласнасці і выступаў за аўтаномію свайго краю ў складзе Расійскай імперыі, скасаванне саслоўных адрозненняў, ліквідацыю сялянскага малазямелля, развіццё сістэмы бясплатнай пачатковай адукацыі, прававую роўнасць народаў, моў, культур, канфесій і інш.

Дасягненнем дзейнасці Эдварда Вайніловіча ў Дзяржаўным Савеце Расійскай імперыі было ўвядзенне расійскім урадам у 1911 г. земстваў у Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай, Кіеўскай, Валынскай і Падольскай губернях, што паспрыяла эканамічнаму і культурнаму развіццю гэтых зямель. У 1911—1917 гг. быў (па выбары) дэпутатам ад «польскай» (каталіцкай) курыі Слуцкага павета ў мінскай губернскай земскай управе (мінскім земстве), дзе шукаў паразуменне з беларускім сялянствам і інтэлігенцыяй.

У час Першай сусветнай вайны як кіраўнік Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі аказваў дапамогу бежанцам і ахвярам вайны, захоўваў эвакуіраваную пародзістую жывёлу, арганізаваў догляд прыватных гаспадарак Мінскай губерні. Пасля падзення расійскага самаўладдзя ў ходзе Лютаўскай рэвалюцыі (1917) станоўча ўспрыняў працэс палітычнага самавызначэння беларусаў і стаў разам з іншымі лідарамі Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі актыўным прыхільнікам палітычнай суб’ектнасці Беларусі, робячы канкрэтныя для таго крокі, але адмоўна аднёсся да сацыялістычных лозунгаў скасавання прыватнай уласнасці на зямлю. У 1917 г. выдаткаваў грошы на Беларускі нацыянальны камітэт (у Мінску). Падтрымліваў свайго «палітычнага вучня» і паплечніка Рамана Скірмунта, які летам 1918 г. рабіў захады, каб Беларуская Народная Рэспубліка фарміравалася як капіталістычная дзяржава. У канцы кастрычніка 1918 г. увайшоў у якасці члена ў склад Рады БНР, а ў лістападзе 1918 г. падтрымаў ідэю стварэння канстытуцыйна-манархічнай дзяржавы Вялікае Княства Літоўска-Беларускае пад нямецкай апекай.

Пасля адыходу з Беларусі нямецкіх войск узначаліў Саюз палякаў беларускіх ускраін, актыўна ўдзельнічаў у снежні 1918 г. у арганізацыі набору і фінансавання Літоўска-беларускіх дывізій для абароны літоўска-беларускіх зямель ад бальшавікоў, падтрымаў ідэю ўваходжання літоўска-беларускіх зямель у склад аднаўлянай Юзафам Пілсудскім шматнацыянальнай федэратыўнай Рэчы Паспалітай, увайшоў у склад Польска-беларускага таварыства для палітычнага і культурнага супрацоўніцтва на Беларусі і Саюза маянткоўцаў Літвы і Беларусі ў Варшаве. У сакавіку 1920 г. у Вільні ўзначаліў арганізацыю землеўласнікаў літоўска-беларускіх зямель «Саюз саюзаў», створаную ў выніку рэарганізацыі Саюза маянткоўцаў Літвы і Беларусі ў Варшаве. У маі 1920 г. стаў ініцыятарам падачы асобнымі беларускімі нацыянальнымі дзеячамі (з кола Польска-беларускага таварыства для палітычнага і культурнага супрацоўніцтва на Беларусі) дэкларацыі аб саюзе Беларусі і Польшчы. Пасля заняцця ў ліпені 1920 г. бальшавікамі беларускіх зямель назаўсёды вымушана пакінуў родныя мясціны і пераехаў у польскі Бзовец (Люблінская губерня).

У студзені 1921 г. ад свайго імя і мясцовых землеўласнікаў адправіў Ігната Парэмбскага прадстаўляць інтарэсы Беларусі на мірных перагаворах паміж дэлегацыямі Польшчы, РСФСР і УССР у Рызе. Быў незадаволены рашэннямі Рыжскага мірнага дагавора (1921), які падзяляў Беларусь на часткі і ацаніў пазіцыю польскіх палітыкаў як здраду ідэалам адраджэння былой шматнацыянальнай Рэчы Паспалітай. У ходзе драматычных падзей частай змены ўлады ў Беларусі ў 1918—1919 гг. быў разрабаваны яго маёнтак Савічы на Случчыне і знішчаны старажытны архіў роду Вайніловічаў, што Эдвард Вайніловіч успрыняў як вялікую трагедыю. Калі па выніках Рыжскага мірнага дагавора (1921) дамы і маёнткі Вайніловічаў, як і многіх іншых землеўласнікаў, аказаліся на савецкім баку, Эдвард Вайніловіч са сваякамі прыняў грамадзянства Польшчы (Другой Рэчы Паспалітай), а пасля разам з Радай Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі вырашыў скасаваць арганізацыю, што і было прынята ў маі 1921 г. у Варшаве на агульным сходзе Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі.

У снежні 1921 г. са сваякамі вырашыў асесці ў польскім Быдгашчы, адышоў ад палітычнай дзейнасці і не ўступаў у палітычныя партыі. З 1921 г. актыўна фінансава падтрымліваў т.зв. «Крэсавы інтэрнат», заснаваны ў Быдгашчы для выхавання дзяцей землеўласнікаў Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губерняў, чые маёнткі пасля Рыжскага мірнага дагавора (1921) апынуліся на тэрыторыі СССР і былі нацыяналізаваны. У 1923 г. быў выбраны на пасаду старшыні (1923—1928) арганізацыі эмігрантаў «Саюз палякаў усходніх ускраін», а ў 1927 г. — ганаровым членам (1927—1928) Навагрудскага таварыства сельскай гаспадаркі. Катэгарычна выступаў супраць палітыкі паланізацыі беларускага насельніцтва Польшчы і выказваўся (у тым ліку ў друку) у падтрымку развіцця беларускамоўнай культуры. Да канца свайго жыцця быў прыхільнікам злучэння разам усіх беларускіх зямель, стварэння польска-беларускай федэрацыі (каб мець Беларусі выхад да мора), а таксама вяртання польскамоўных землеўласнікаў і інтэлігенцыі Беларусі да пастаяннага ўжывання беларускай мовы, што, аднак, сустрэла мала спачувальнікаў. За прабеларускія погляды і дзеянні атрымаў у Польшчы (Другой Рэчы Паспалітай) рэпутацыю «апошняга беларускага баярына».

Памёр у Быдгашчы, дзе быў з пашанай пахаваны сваімі шматлікімі сябрамі і сваякамі. Пасля смерці Эдварда Вайніловіча яго жонка Алімпія Вайніловіч працягвала фінансава падтрымліваць «Крэсавы інтэрнат». 11 чэрвеня 2006 г. труна з рэшткамі Эдварда Вайніловіча была ўрачыста перапахавана ў Мінску (Беларусь) каля касцёла Святога Сымона і Святой Алены ў прысутнасці далёкіх сваякоў Вайніловічаў.

Паходжанне роду, бацькі і сёстры[правіць | правіць зыходнік]

Належаў да сярэднезаможнага шляхецкага роду Вайніловічаў герба «Сыракомля», прадстаўнікі якога займалі розныя земскія пасады ў Новагародскім ваяводстве Вялікага Княства Літоўскага і Слуцкім павеце Мінскай губерні Расійскай імперыі. Пра свае карані Эдвард Вайніловіч пісаў у мемуарах, што «род быў мясцовы, беларускі», а ў сваім тастаменце адзначыў цесную сувязь з радзімай і народам: «Вайніловічы не прышлі ані з усходу, ані з захаду, а з'яўляюцца карэннымі, мясцовымі, кроў з крыві, косць з косці таго народа, які калісь хаваў сваіх продкаў у тых курганах, што і цяпер ёсць на вясковых могілках, і родную зямлю беларускай сахой кроіць»^[3]. У сталым веку Эдвард, пераймаючы тую старажытную традыцыю, стварыў у Савічах фамільны курган, куды перавез з касцёлаў рэшткі сваіх продкаў.

Нарадзіўся Эдвард Вайніловіч у ноч з 12 на 13 кастрычніка 1847 г. у сям’і Адама Антонавіча Вайніловіча (1806—1874) і яго жонкі Ганны Эдвардаўны Ваньковіч (1826—1893). Месцам нараджэння Эдварда стала сядзіба Ваньковічаў у маёнтку Вялікая Сляпянка (зараз у межах Мінска) Мінскага павета, дзе ў сваіх бацькоў гасцявала ў той час яго маці. Быў названы Эдвардам у гонар свайго дзеда Эдварда Станіслававіча Ваньковіча (1793—1872), а поўнае яго імя, дадзенае пры хрышчэнні ў каталіцтва 13 кастрычніка 1847 г. у Мінску ў кафедральным саборы Найсвяцейшай Дзевы Марыі^[a], было Эдвард Антоній Леанард. Хросным бацькам Эдварда Вайніловіча стаў былы мінскі губернскі маршалак (1823—1847) Леў Францавіч Оштарп (1785—1851), які быў сябрам і суседам Ваньковічаў^[4], хроснай — Міхаліна Ваньковіч (з роду Манюшкаў)^{[заўв 3][5]}; а сведкамі пры хросце мінскі губернскі маршалак (1847—1853) Атон Ігнатавіч Горват з жонкай Людвікай, жонка Льва Оштарпа Ганна і старшыня Крымінальнай палаты Мінскага галоўнага суду Ігнат Тадэвушавіч Багдановіч^[5].

Эдвардаў бацька Адам Вайніловіч быў сынам Антона Адамавіча Вайніловіча (1773—1855), слуцкага павятовага маршалка (1811—1818), скончыў слуцкую кальвінісцкую школу і Віленскі ўніверсітэт, служыў папячыцелем сельскіх запасных магазінаў Слуцкага павета (1835—1845), займаўся гаспадаркай і быў пасрэднікам у многіх зямельных спрэчках, таму атрымаў вялікі аўтарытэт і быў кампрамісарам у справе продажы вялізных Барысаўскіх маёнткаў (Стары Барысаў і інш.) князя Гераніма Лявона Радзівіла (1808—1885) расійскаму вялікаму князю Мікалаю Мікалаевічу (1831—1891)^[6][7]. Бацькавы якасці душы і бацькаў стыль вядзення спраў у поўнай меры праявіліся і ў дзейнасці Эдварда Вайніловіча.

Маці Ганна (Анэля) Эдвардаўна Ваньковіч (1826—1893) была дачкой Эдварда Станіслававіча Ваньковіча (1793—1872), мінскага павятовага харунжага (1817—1820), і яго жонкі Міхаліны Станіславаўны Манюшкі, цёткі вядомага кампазітара Станіслава Манюшкі. Яе род Ваньковічаў адносіўся да рэгіянальнай эліты Менскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага, а пазней Мінскай губерні Расійскай імперыі. У прыватнасці, дзед Ганны Ваньковіч Станіслаў Аляксандравіч Ваньковіч (?—1812) быў барысаўскім павятовым маршалкам (1797—1802), а пасля мінскім губернскім маршалкам (1802—1806). У сям’і Вайніловічаў з пяццю дзецьмі, меўшай не вельмі вялікі маёнтак, матэрыяльныя магчымасці былі вельмі абмежаваныя, а маці Ганна з вялікай спадчыны сваіх бацькоў Ваньковічаў атрымала сабе толькі 10 000 рублёў срэбрам^[7].

Адна сястра Эдварда Міхаліна Вайніловіч (1848—1941) пайшла замуж за Атона Ігнатавіча Горвата (1809—1894), былога мінскага губернскага маршалка (1847—1853), для якога гэта быў другі шлюб. Першай жонкай Атона Горвата была Людвіка Львоўна Оштарп (8 чэрвеня 1807—?) — дачка мінскага губернскага маршалка (1823—1847) Льва Францавіча Оштарпа (1785—1851). Другая сястра Эдварда Габрыэла Вайніловіч (1850—1879) узяла шлюб з Ежы Пятровічам Магільніцкім (1827—1915), арганізатарам паўстання 1863—1864 гадоў у Слуцкім павеце^[7]. Трэцяя сястра Эдварда Марыя Вайніловіч (1849—1927) пайшла замуж за Ксаверыя Бельскага (1842—1919). Чацвёртая сястра Ядвіга Вайніловіч (1864—1935) пабралася шлюбам з Вацлавам Генрыкавічам Кастравіцкім (не вельмі далёкім сваяком), стала вядомай прадпрымальніцай у Мінску, а таксама вялікай памочніцай свайго брата Эдварда Вайніловіча.

• 
  Адам Антонавіч Вайніловіч (1806—1874) — бацька Эдварда Вайніловіча
• 
  Ганна Эдвардаўна Вайніловіч (з роду Ваньковічаў) — маці Эдварда Вайніловіча
• 
  Ядвіга Адамаўна Вайніловіч (Кастравіцкая) (1864—1935) — сястра Эдварда

Выхаванне, адукацыя і маладыя гады[правіць | правіць зыходнік]

Шляхецкая годнасць[правіць | правіць зыходнік]

Выхаванне ў родавым маёнтку Савічы Слуцкага павета ў традыцыйнай шляхецкай годнасці, якую Эдвард Вайніловіч засвоіў і пранёс у сваёй душы праз усё сваё жыццё і якая заключалася ў высакароднай прастаце і сумленнасці, набожнасці і шчырай веры, зычлівасці і гасціннасці, шанаванні продкаў і ахвярнай любові да айчыны, пачалося бацькамі і працягвалася настаўнікамі, якіх падбіралі для дзяцей бацькі. Вялікім прыкладам для Эдварда заўсёды быў працавіты і мудры бацька, а таксама пакаленні памерлых продкаў. У сваім тастаменце Эдвард Вайніловіч з усёй самапавагай адзначыў: «Наш род ні перад кім шапкі не здымаў»^[8]. Калі ў XVIII ст. у шырокім наваколлі Нясвіжа, Клецка і Слуцка ў Новагародскім ваяводстве амаль усе маёнткі належалі князям Радзівілам, гэта не было падставай для многіх сярэднезаможных шляхціцаў ваяводства (Вайніловічаў, Даманскіх, Незабытоўскіх (Незабітоўскіх), Рдултоўскіх, Рэйтанаў і інш.), чые маёнткі анклавамі дзіравілі суцэльныя масівы вялізных радзівілаўскіх ардынацый, страціць годнасць і незалежнасць і быць пад уплывам магнатаў. Вайніловічы, не дасягаўшы ніколі сенатарскіх пасад, а займаўшы пасады абозных, канюшых, земскіх суддзяў Новагародскага ваяводства, былі сябрамі Радзівілаў, але ніколі — іх слугамі^[8].

Ад продкаў Эдвард Вайніловіч пераняў не толькі пачуццё ўласнай годнасці, але і рэлігійную талерантнасць. У сваіх мемуарах указаў, што ў Савічах у Новагародскім ваяводстве Вялікага Княства Літоўскага ва ўніяцкай царкве (пераробленай пасля скасавання ўніяцтва ў 1839 г. у праваслаўную) яго продкі — шляхціцы-каталікі Вайніловічы — «не толькі бралі ўдзел у набажэнствах, але і хрысцілі не раз дзяцей і заключалі шлюбы, а некаторыя нават былі пахаваныя пад падлогай царквы». І дадае: «Можа гэтая мясцовая традыцыя паўплывала на тое, што ніхто з членаў нашай сям’і рэлігійным фанатызмам, асабліва ў адносінах да ўсходняга абраду, не быў заражаны. Бывалі мы ў царкве на шлюбах альбо пахаваннях нашай прыслугі звычайна ахвотна, атрымліваючы ганаровыя месцы, як заўжды з дываном пад нагамі і крэсламі»^[9].

Гувернанткі і хатнія настаўнікі[правіць | правіць зыходнік]

З павагай і ўдзячнасцю ў сваіх мемуарах успамінае сваю першую гувернантку Акінчыц (з малазаможнай шляхты Слуцкага павета), якая любіла Эдварда і яго сясцёр як родных і многаму навучыла. Эдвард з дзяцінства ведаў польскую (на якой у жыцці часцей за ўсё размаўляў і пісаў) і беларускую мовы, размаўляючы на ёй са сваімі сялянамі і дробнай (безмаёнткавай) беларускамоўнай шляхтай Случчыны. Першапачатковую адукацыю ён атрымаў дома ў спадчынным маёнтку Савічы пры дапамозе гувернантак і настаўнікаў, якія выкладалі яму французскую і нямецкую мовы, і гімназістаў-рэпетытараў (сына суседняга арандатара Шалкевіча і «магаметаніна» Мейшутовіча), якія вучылі яго рускай мове для паступлення ў гімназію ў Слуцку^[10].

Успаміны аб сялянскай рэформе (1861)[правіць | правіць зыходнік]

З часоў прыгону Эдварду запомнілася нямногае, галоўным чынам яскравыя сялянскія вяселлі ў маёнтку. Дзень адмены прыгону ў 1861 г. запомніўся тым, што бацька сказаў: «Вось, дзеці, заўтра пайду сам карміць коней і кароў, а вы мне будзеце дапамагаць». Але раніцай усе сяляне прыступілі да сваіх абавязкаў, нібыта нічога не змянілася. Змяніліся толькі ўмовы і аплата працы. Таму большасць людзей засталася на сваіх месцах, пражыўшы ўсё сваё далейшае жыццё ў Савічах, гэтак жа як і дзеці і ўнукі апошніх, бо, на думку Вайніловіча, землеўласнікі не рабілі ім нічога несправядлівага альбо сялянам не хацелася змяняць свой лад жыцця^[11].

Слуцкая гімназія (1861—1865)[правіць | правіць зыходнік]

У 1861—1865 гг. каталік Эдвард Вайніловіч вучыўся ў Слуцкай кальвінісцкай гімназіі, якая была раней кальвінісцкай школай (дзе калісь вучыўся яго бацька Адам) і лічылася адной з лепшых гімназій у краі. Яго вельмі ўразіў гэты старажытны горад, які меў столькі слядоў даўніны як у традыцыях, так і архітэктуры. У мемуарах ніякаму іншаму месцу Вайніловіч не надаў столькі любові, цікавасці, захаплення, увагі да падрабязнасцей у гістарычныя экскурсы (пра Алелькавічаў, Радзівілаў, «персіярні», кальвінісцкія кірхі і інш.), як Слуцку, роднаму Слуцкаму павету, а таксама яго жыхарам. Калі ён вучыўся ў гімназіі, то пражываў у Слуцку ў доме свайго дзядзькі Тадэвуша Антонавіча Вайніловіча (1804—1878), доўгачасовага і аўтарытэтнага слуцкага павятовага маршалка (1845—1863).

Уражанні пра часы Студзеньскага паўстання (1863)[правіць | правіць зыходнік]

На сярэдзіну навучання Эдварда Вайніловіча ў гімназіі прыпала паўстанне 1863—1864 гадоў. Яго патрыятычна настроены дзядзька Тадэвуш Вайніловіч (1804—1878), з’яўляючыся аўтарытэтным і доўгачасовым слуцкім павятовым маршалкам (1845—1863), прыняў удзел у падзеях, звязаных з падпісаннем т.зв. «мінскага пратакола»^[12].

Эмацыйны патрыятычны запал ахапіў многія слаі грамадства літоўска-беларускіх губерняў, асабліва бурна на любыя водгукі падзей у Варшаве і сваім краі рэагавалі моладзь і жанчыны, удзельнічаючы ў дэманстрацыях у кунтушах і канфедэратках, спяваючы патрыятычныя і рэлігійныя гімны ў касцёлах і на вуліцы, хаваючы зброю, а часам і саміх паўстанцаў. На думку Эдварда Вайніловіча, тых цвяроза думаючых людзей, што глядзелі глыбей і бачылі, што паўстанне не падрыхтавана і ўвогуле не мае шанцаў на поспех, а яго наступствы будуць неспрыяльнымі для краю, узбуджаныя натоўпы ганьбавалі^[13].

Пад уплывам агітацыі нават патрыятычная маці Эдварда хацела адправіць яго, 15-гадовага юнака, у слуцкі паўстанцкі атрад, але, калі ў маёнтак прышлі паўстанцы вербаваць людзей, Эдварда не было дома і да атрада далучыўся толькі пісар маёнтка Савічы^[13]. Слуцкі атрад быў хутка разбіты, пісар з Савіч арыштаваны, таму бацьку Адаму Вайніловічу пагражаў секвестр маёнтка. Аднак слуцкаму павятоваму маршалку (1845—1863) Тадэвушу Вайніловічу (1804—1878) удалося дабіцца зняцця секвестру з маёнтка брата Савічы да рашэння суда, якога ў далейшым не адбылося^[14].

Дагавор на спадчыну дзядзькавага маёнтка (1865)[правіць | правіць зыходнік]

Дзядзька Эдварда Люцыян Янавіч Вайніловіч (1817—1884) ад сваёй жонкі Гелены Янаўны Вейсенгоф (1815—1880), дачкі знакамітага генерала Яна Вейсенгофа (1774—1848), які ў свой час быў нават ад'ютантам Якуба Ясінскага (1759—1794), не меў дзяцей. Шануючы родавыя сувязі і маючы вялікую замілаванасць да «радзіннага гнязда» (маёнтка Пузава ў Слуцкім павеце), дзядзька Люцыян вырашыў, што пасля сваёй смерці яго родавы маёнтак Пузаў (Пузава) і набыты маёнтак Пераходы ў Слуцкім павеце павінны перайсці Вайніловічам па мужчынскай лініі, у прыватнасці сыну свайго стрыечнага брата — Эдварду Адамавічу Вайніловічу. Ён падпісаў з Адамам Антонавічам Вайніловічам (1806—1874) у 1865 г. адпаведную дамоўленасць. З таго часу Люцыян Вайніловіч і яго жонка абкружылі вялікай увагай маладога Эдварда, які пачаў часцей наведваць іх у Варшаве, завязалі з ім перапіску і з 1870-х пачалі шукаць нявесту^[15].

Санкт-Пецярбургскі дзяржаўны тэхналагічны інстытут (1865—1869)[правіць | правіць зыходнік]

Пасля сканчэння гімназіі Эдвард вырашыў не займацца сельскай гаспадаркай у родным маёнтку і не служыць у войску ці чыноўнікам, а атрымаць спецыяльную (тэхнічную) адукацыю. Прычынай гэтага была няўпэўненасць у захаванні маёнтка, якую ён адчуў у 1863 г. у час пагрозы секвестру^[16]. У ходзе і пасля паўстання 1863—1864 гадоў шмат якія шляхціцы страчвалі маёнткі па прычыне канфіскацый і секвестраў расійскімі ўладамі, што пагражала і Вайніловічам, а пасля выдання «карніцкага» для каталіцкіх дваран «заходніх губерняў» Расійскай імперыі царскага ўказу ад 10 снежня 1865 г. палітыка расійскай улады была накіравана на змяншэнне працэнта дваран-каталікоў сярод землеўласнікаў «заходніх губерняў». Каб стала зарабляць на жыццё ў выпадку страты маёнтка, лепей падыходзілі тэхнічныя прафесіі, якія ў той час высока аплочвалася і былі запатрабаваныя.

Эдвард Вайніловіч паступіў у 1865 г. у Санкт-Пецярбургскі тэхналагічны інстытут без экзаменаў, бо добра скончыў Слуцкую гімназію — з медалём. Яго выкладчыкамі ва ўніверсітэце былі знакамітыя Дзмітрый Мендзялееў (1834—1907); будучы міністр фінансаў (1887—1892) Расійскай імперыі Іван Вышнеградскі (1830—1895); ураджэнец Мінскай губерні юрыст, адвакат і публіцыст Уладзімір Спасовіч (1829—1906), з якім Эдвард часта кантактаваў, і інш.^[17]

Сам інстытут быў надзвычай дэмакратычным, а большасць студэнтаў былі прыхільнікамі сацыялізму. Для Вайніловіча ж сацыялістычныя погляды і тэорыі былі несумяшчальнымі з тымі шляхецкімі традыцыямі, у якіх ён быў выхаваны ў бацькоўскім доме і якіх прытрымліваўся ўсё сваё жыццё. Ён з юнацтва быў перакананы, што прыватная ўласнасць з’яўляецца асновай прагрэсу, законнасці і парадку ў грамадстве, «бо ж уласнасць, узніклая ад старанняў, працы і ашчаднасці, высакародзіць чалавека, дадае стымул асабістай ініцыятыве. Тады як уласнасць, набытая насіллем над чужой уласнасцю, дэмаралізуе, адбірае жаданне працаваць і падштурхоўвае шукаць паляпшэння быту не ў асабістай працы, а ў пажаданні чужой маёмасці»^[18]. Адзінае карыснае, што, па ўласным прызнанні, засталося ў Вайніловіча пасля знаёмства з сацыялізмам, гэта тое, што Эдвард навучыўся ўсіх людзей лічыць роўнымі сабе, роўнымі перад законам, як роўнымі перад Усявышнім. Бацька даваў Эдварду небагата грошай, бо сям’я збірала на пасаг яго сёстрам, але Эдварду ўдавалася хадзіць адзін-два разы ў месяц у тэатр альбо оперу. Пазнаёміўся Эдвард і з польскамоўнай дыяспарай, уваходзіў у студэнцкае зямляцкае таварыства. Яшчэ ў часы навучання студэнт Эдвард праходзіў практыку механікам у кузнях, сталеліцейных цэхах, якія існавалі пры самым інстытуце, а таксама наведваў з іншымі студэнтамі пад кіраўніцтвам прафесараў буйныя заводы Санкт-Пецярбурга і Кранштата^[19].

Універсітэт скончыў у 1869 г. з залатым медалём, атрымаўшы спецыяльнасць «тэхнолаг 1-га разраду», і, жадаючы атрымаць практычны досвед па прафесіі, як адзін з лепшых выпускнікоў атрымаў пасаду на Пуцілаўскім заводзе ў Санкт-Пецярбургу з месячным заробкам у 50 рублёў і бясплатнае пражыванне ў гарадской кватэры. На Пуцілаўскім заводзе працаваў інжынерам-механікам, дзе вырабляліся шыны, бронечасткі і снарады^[20].

Стажыроўка ў Германіі і Бельгіі[правіць | правіць зыходнік]

Пасля праходзіў стажыроўку на заводзе па вырабе лакаматываў Штросберга каля Гановера (Германія), а з 1870 г. працаваў памочнікам машыніста лакаматыва ў Бельгіі на чыгуначным маршруце Брусель — Аквізгран^[21].

З прызначэннем на пасаду віленскага генерал-губернатара (1868—1874) Аляксандра Львовіча Патапава (1818—1886) пасляпаўстанчая атмасфера ў літоўска-беларускіх губернях стала больш лагоднай, таму ўцалелыя мясцовыя каталіцкія дваране спадзяваліся, што здолеюць утрымаць за сабой маёнткі. Вяртання да заняткаў сельскай гаспадаркай у родным маёнтку, землеўладальніцкага ладу жыцця і традыцыйнага служэння роднай зямлі і людзям хацеў ад Эдварда і яго бацька Адам^[22].

Падарожжа ў Італію і Францыю[правіць | правіць зыходнік]

У мэтах аздаравіць Эдварда пасля працы на заводах і чыгунцы маці пераканала бацьку, каб іх сына (па просьбах Люцыяна і Гелены Вайніловічаў) адправілі ў падарожжа за мяжу. Эдвард пагадзіўся з воляй бацькоў, а ў мемуарах занатаваў: «Аднак, узважыўшы, я тую маю папярэднюю працу, тыя гады, праведзеныя ў рабочай блузе, тыя гады спецыяльнай навукі за страчаныя зусім не лічу: наадварот, набыў карысны вопыт, бо навучыўся працаваць сам і цаніць працу іншых, навучыўся разумець псіхалогію працуючых, падуладных і залежных людзей і таму лепей разумець абавязкі працадаўцаў, у шэрагі якіх сам хутка меўся стаць»^[23].

Восенню 1871 г. Эдвард Вайніловіч, яго дзяцька Люцыян Вайніловіч і цётка Гелена выехалі ў падарожжа ў Аўстрыю і Італію (Вена, Інсбрук, Венецыя, Рым, Фларэнцыя), дзе яны «прайшлі вінную тэрапію» і, дзякуючы шляхціцу Мазырскага павета Гераніму Кеневічу (1796—1884), які быў далёкім сваяком^{[заўв 5]} Вайніловічаў (праз Адынцоў) і стала пражываў у тыя часы ў Рыме, атрымалі аўдыенцыю ў Папы Рымскага (1846—1878) Пія IX (1792—1878) і праслухалі яго малебен у Сікстынскай капэле. Пасля Рыма Вайніловічы наведалі Фларэнцыю, дзе напаткалі шляхціца Ігуменскага павета графа Яна Тадэвушавіча Завішу (1822—1887) і яго маладых дачок — Еву (1850—1930) і Магдалену (1861—1945)^[24]. Пасля Вайніловічы вярнуліся ў Інсбрук, адкуль дзядзька і цётка накіраваліся на зіму ў Варшаву, а Эдвард — праз Страсбур у Парыж, «дзе яшчэ дыміліся рэшткі Парыжскай камуны і калона Вандома ляжала разбітай на каменнях бруку». Вайніловіч пасяліўся ў Лацінскім квартале горада і, не маючы знаёмых у Парыжы, акрамя ўраджэнца Слуцкага павета — хворага бібліятэкара з «гатэля Ламбер» Браніслава Залескага (1820—1880), пачаў наведваць лекцыі ў Сарбоне і Калеж дэ Франс («Collège de France»), надаючы асаблівую ўвагу палітычнай эканоміцы, праводзячы вечары ў «Камеды Франсэз» і тэатрах^[25].

Курсы ў сельскагаспадарчай акадэміі ў Прушкаве (Прусія)[правіць | правіць зыходнік]

Праз пэўны час бацька Эдварда, хварэючы на ногі, зноў нагадаў сыну, каб той хутчэй вяртаўся да землеўладальніцкага ладу жыцця. І ў 1872 г. Эдвард выехаў з Парыжа праз Гановер і Дрэздэн у нямецкі горад Прушкаў у прускай Сілезіі, дзе стаў слухачом кароткачасовых курсаў сельскагаспадарчай акадэміі^[pl], якая славілася сваімі прафесарамі і давала грунтоўныя веды па развіцці сельскай гаспадаркі^[26]. Пасля сканчэння практыкі позняй восенню 1872 г. Вайніловіч вярнуўся ў Савічы, дзе застаў бацьку вельмі хворым на ногі, чым у свой час пакутавалі і яго дзед Антон, і прадзед Адам. Хвароба не адступіла, хоць бацька Адам лячыўся і ў Варшаве. І 22 снежня 1874 г., калі Эдварда не было пэўны час дома, бацька памёр^[27].

Дзейнасць у Слуцкім павеце[правіць | правіць зыходнік]

Службовая дзейнасць у павеце, чыны і ўзнагароды[правіць | правіць зыходнік]

У 1874 г. Эдвард Вайніловіч, тэхнолаг па адукацыі, ва ўзросце 27-і год стаў гаспадаром спадчынных маёнткаў Савічы і Пузава ў Слуцкім павеце і вырашыў займацца сельскагаспадарчай вытворчасцю. Абставіны для мясцовых каталіцкіх дваран у «заходніх губернях» былі цяжкімі: дзейнічала «выключнае заканадаўства»; не праводзіліся дваранскія выбары; яшчэ болей пашыралася русіфікацыя; у сферы адукацыі працягвала панаваць гістарычная тэорыя «адзінства рускага народа» ў трох галінах (вялікарусаў, маларусаў і беларусаў); масава будаваліся праваслаўныя храмы, а каталіцкія касцёлы перарабляліся на цэрквы; расійскі ўрад працягваў «убіваць клін» паміж каталіцкімі дваранамі і праваслаўнымі сялянамі, што праіснавала да падзення расійскага самадзяржаўя ў лютым 1917 г. і знікнення Расійскай імперыі.

Эдвард Вайніловіч яшчэ пры жыцці свайго бацькі ўдзельнічаў у кампрамісных судах (па зямельных пытаннях) і ажыццяўляў апеку над асірацелымі дваранскімі сем’ямі ў Слуцкім павеце, што і працягваў рабіць, атрымаўшы карысны вопыт зносін з людзьмі. За добрасумленнасць, дакладнасць, справядлівасць, здольнасць ісці на кампрамісы, не шкадуючы ўласнага часу, атрымаў давер і павагу маянткоўцаў^[27].

Акрамя таго, у 1880 г. пастановай мінскага губернскага праўлення Эдвард Вайніловіч быў залічаны ў штат канцылярыі слуцкага павятовага маршалка (1878—1892) Аляксея Уладзіміравіча Данэнштэрна, адстаўнога паручніка. Пачалася яго дзяржаўная служба. У 1880 г. уступіў у склад дабрачыннага таварыства ў Слуцкім павеце, у якім займаў у 1880—1917 гг. розныя пасады. У 1881—1882 гг. Эдвард Вайніловіч, Юзаф Вайніловіч, Аляксандр Скірмунт і яшчэ 27 рускіх маянткоўцаў губерні ўваходзілі (па рашэнні мінскага губернатара Аляксандра Пятрова) у склад т.зв. «яўрэйскай камісіі» для разгляду прававых і матэрыяльных умоў існавання яўрэяў у Мінскай губерні і зазначылі гаротны стан яўрэйскага насельніцтва^[28]. У 1882 г. атрымаў (за старанную працу ў слуцкім дабрачынным таварыстве) свой першы ордэн — ордэн Святога Станіслава 3-й ступені, у 1883 г. атрымаў свой першы чын калежскага рэгістратара^[b][29].

13 мая 1883 г. Эдвард Вайніловіч быў прызначаны расійскімі ўладамі на пасаду ганаровага міравога суддзі Слуцкай акругі (у межах Слуцкага павета), а пасля шмат разоў (на новае трохгоддзе) перапрызначаўся да 1917 г. уключна. Вайніловіч вельмі цаніў гэтую пасаду і не прапусціў ніводнага судовага пасяджэння без уважлівай прычыны. Не з’яўляючыся прафесійным юрыстам, ён дасканала вывучыў права і праяўляў адказнасць, якая спадарожнічала яму ўсё жыццё. Нават пазней, ужо пасля Рыжскага дагавора (1921), Навагрудскі акруговы суд Другой Рэчы Паспалітай (Польшчы) выбраў Эдварда Вайніловіча, улічваючы яго былыя заслугі ў гэтай галіне, сваім ганаровым суддзёй^[b][29].

У 1883 г. Эдвард Вайніловіч атрымаў чын губернскага сакратара, а ў 1886 г. атрымаў ордэн Святой Ганны 3-й ступені за стараннасць на пасадзе слуцкага ганаровага міравога суддзі. У 1887 г. быў прызначаны на пасаду дваранскага дэпутата ад Слуцкага павета ў Мінскі дваранскі дэпутацкі сход і шмат разоў перапрызначаўся расійскімі ўладамі — да 1917 г. уключна. У тым жа 1887 г. за выслугу гадоў атрымаў чын калежскага сакратара, а ў 1890 г. — чын тытулярнага саветніка. У 1894 г. атрымаў (за старанную працу ў слуцкім дабрачынным таварыстве) ордэн Святога Станіслава 2-й ступені, а таксама (за выслугу гадоў) чарговы чын калежскага асэсара; а ў 1896 г. — чын надворнага саветніка. У 1896 г. атрымаў у памяць памерлага расійскага імператара Аляксандра III срэбны медаль, у 1898 г. — (за старанную працу ў слуцкім дабрачынным таварыстве) ордэн Святой Ганны 2-й ступені, у 1901 г. — чын калежскага саветніка, у 1902 г. — ордэн Святога Уладзіміра 4-й ступені, а ў 1905 г. — чын стацкага саветніка^[b][29]. У 1913 г. атрымаў медаль «У памяць 300-годдзя царствавання дома Раманавых», а ў 1914 г. — медаль «У памяць 50-годдзя земскіх устаноў. 1864—1914 гг.»^[30].

Эдвард Вайніловіч таксама фінансава дапамагаў слуцкай гімназіі; прыняў фінансавы ўдзел у пабудове і адкрыцці ў Слуцку камерцыйнага вучылішча (т.зв. «гандлёвай школы»), адным з галоўных фундатараў і папячыцеляў якога быў блізкі сябар Эдварда рускі маянтковец Слуцкага павета Міхаіл Кір’якоў^[31]. Эдвард Вайніловіч быў заснавальнікам камітэта абароны правоў яўрэяў і татар у Клецку, даваў грошы на рамонт і будову праваслаўных цэркваў. У пачатку 1880-х гг. Вайніловіч пэўны час быў адным з трох куратараў-апекуноў (разам з Янам Кукевічам і Аляксандрам Ельскім) мінскай рэальнай гімназіі^[32].

• 
  Праваслаўная царква Святой Троіцы ў Савічах, фота раней 1914 г.
• 
  Будынак камерцыйнага вучылішча («гандлёвай школы») у Слуцку, фундаваны (разам з іншымі асобамі) Эдвардам Вайніловічам. Фота раней 1917 г.
• 
  Былы будынак камерцыйнага вучылішча ў Слуцку, зараз — кансервавы завод. Фота 2009 г.

Сямейнае жыццё і маёнткі[правіць | правіць зыходнік]

18 ліпеня 1882 г. Эдвард Вайніловіч ажаніўся з Алімпіяй Маркаўнай Узлоўскай (1861—1945), род якой адносіўся да сярэднезаможнай каталіцкай шляхты Случчыны. Алімпія (ці «Лілі», як яе называлі блізкія) была суседкай Эдварда па сядзібе і не вельмі далёкай сваячкай: была дачкой Марка Францавіча Узлоўскага ад яго жонкі Мацільды Міхалаўны Вайніловіч (з макранскай лініі роду Вайніловічаў)^[33]. Яна была маладзейшая за Эдварда, а яе сям’я ўдвая багацейшая і мела блізкія сваяцкія сувязі з Непакайчыцкімі і Рассудоўскімі — карэннай шляхтай (дваранамі) Случчыны. Алімпія атрымала традыцыйную для тых часоў хатнюю адукацыю для дваранак — была пісьменнай, валодала замежнымі мовамі, умела вышываць, верагодна, умела іграць на фартэпіяна; прынесла значны пасаг, бо была адзіным дзіцём у бацькоў. Вядома, што яна магла самастойна запрагаць коней і ездзіць у павозцы, а верагодна, і верхам, бо гэта было звычайным для павятовых дваранак. За жонкай, пасля смерці Марка Узлоўскага, Эдвард Вайніловіч атрымаў у пасаг маёнтак Боркі (фальваркі Боркі, Душнаў, Вінцэнтава, Матыняны і Лапатычы, а таксама лясныя масівы Малыя Страхіні і Вялікія Страхіні), які знаходзіўся ў 5 кіламетрах ад Савічаў і ў 1877 г. налічваў 2809 дзесяцін зямлі, а ў 1911 г. — 2722 дзесяціны. Маёнткі Савічы, Пузава і Пераходы (ралля, сенажаці і лясы) у 1877 г. мелі 1200 дзесяцін, а ў 1911 г. — 1638^[33][34][35].

Алімпія нарадзіла Эдварду двух дзяцей — Гелену (Гелену-Бянігну) (1884—1903), якая нарадзілася 13 лютага 1884 г., і Сямёна (1885—1897), які нарадзіўся 17 чэрвеня 1885 г. і быў названы ў гонар Сямёна Вайніловіча, праваслаўнага баярына Вялікага Княства Літоўскага і ўнука Вайнілы — пачынальніка роду Вайніловічаў у XV ст.^[33]

Эдвард Вайніловіч быў гаспадарлівым маянткоўцам, які цікавіўся самымі прагрэсіўнымі гаспадарчымі тэхналогіямі. Яго не вельмі вялікія маёнткі заўжды квітнелі, хоць здаралася, што некаторыя гаспадарчыя ініцыятывы не прыносілі плёну. Так, у 1904 г. ён адкрыў у Савічах дадатковы спіртзавод, які прыйшлося ў 1910 г. закрыць з-за эканамічнага крызісу ў Расійскай імперыі і агульнага падзення попыту. У 1900-х гг. ужо валодаў мільённым багаццем, у сейфе зберагаў каштоўныя паперы, акцыі мінскіх, віленскіх і варшаўскіх банкаў, быў акцыянерам лодзьскай бойні^[36]. Пасля 1909 г. у сваім палацы ў Савічах Эдвард Вайніловіч зрабіў новы рамонт, давёўшы сваю рэзідэнцыю да патрабаванняў тагачаснага камфорту: пабудаваў ванны пакой з бягучай вадой, правёў тэлефонную сувязь, электрычнае святло і г.д.^[37]

Пачатак рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расійскай імперыі прывёў да ўвядзення ў краіне многіх ліберальных свабод, што ў літоўска-беларускіх губернях адразу праявілася ў заснаванні мноства яўных і тайных польскамоўных школ як рэакцыі на паўстагоддзя русіфікацыі. У 1906 г. у маёнтку Боркі Алімпія Вайніловіч адкрыла школку, дзе вучыліся дзяўчыны з сялянскіх каталіцкіх і праваслаўных сямей і дзе выкладалі польскую, рускую і беларускую мовы і рэлігію. Пазней, калі расійскія ўлады менш прыхільна сталі глядзець на польскамоўную адукацыю, Алімпія замест старой стварыла новую ўстанову, якой сама шмат год кіравала, — школу ахмістрынь для дарослых дзяўчын, дзе яны маглі атрымаць пісьменнасць і веды, як весці хатнюю гаспадарку. У Борках Эдвард Вайніловіч для гэтага спецыяльна пабудаваў за свае грошы невялікі інтэрнат, дзе жылі навучэнкі школы ахмістрынь, а таксама неабходныя практычныя «пляцоўкі» для засваення вед гаспадарання — курнікі, хлявы і іншыя пабудовы. Алімпіі дапамагала сястра Эдварда Вайніловіча Ядвіга Кастравіцкая. Ядвіга, з’яўляючыся «польскай патрыёткай» і актыўным дзеячам таварыства «Асвета» і Мінскага таварыства дабрачыннасці, адкрыла ў Савічах тайныя летнікі для адпачынку і развіцця дзяцей бедных сялян; а таксама ахвотна арганізоўвала ў Мінску балі, «кірмашы» з фантавымі латарэямі і вечарыны для збору грошай на дабрачынныя патрэбы^[38].

• 
  Двор у маёнтку Савічы. Малюнак Напалеона Орды, 1870-ыя гг.
• 
  Палац у Савічах, фота раней 1914 г.
• 
  Палац у Савічах, фота раней 1914 г.
• 
  Парк і палац у Савічах (від ззаду), фота раней 1914 г.
• 
  Эдвард Вайніловіч сядзіць на гармаце каля палаца ў Савічах
• 
  Гармата часоў вайны 1812 года і крэсла перад палацам у Савічах, фота раней 1914 г.
• 
  Салон у палацы ў Савічах, фота раней 1914 г.
• 
  Кабінет^{[заўв 6]} у палацы ў Савічах, фота да 1914 г.

Апека над маяратамі князя Радзівіла[правіць | правіць зыходнік]

У 1903 г. Эдвард Вайніловіч, які меў вялікі давер і вопыт у справах апекі над маёнткамі, атрымаў ад князя Антонія Радзівіла (1833—1904) прапанову ўзяць апеку над радзівілаўскімі Нясвіжскім і Клецкім маяратамі (каля 135 тысяч дзесяцін), якія размяшчаліся на тэрыторыі Слуцкага павета^[39]. Сын князя Ежы Радзівіл (1860—1914) быў прызнаны псіхічна хворым, яму не дапамагала лячэнне і ў яго хутка развіваўся параліч, а сам ардынат Антоній Радзівіл быў нямецкім генералам ад артылерыі, флігель-ад'ютантам германскіх імператараў Вільгельма I, Фрыдрыха III і Вільгельма II і пастаянна пражываў у Берліне. Вайніловіч згадзіўся^[40].

Спачатку (з 20 ліпеня 1903 г.) апека была намінальнай, бо тычылася толькі асобы і інтарэсаў князя Ежы Радзівіла^[39]. Антоній Радзівіл са сваёй жонкай Марыяй (з роду графаў дэ Кастэлян) на летні перыяд прыязджаў у Нясвіж і заўсёды наведваў Эдварда Вайніловіча. А пасля, у сувязі са смерцю князя Антонія Радзівіла, з 11 снежня 1905 г. пад апеку Вайніловіча пераходзіў і ўвесь зямельны фонд (Нясвіжскі, Клецкі і Давід-Гарадоцкі маяраты — цалкам каля 400 тысяч дзесяцін). Ён добрасумленна трымаў апеку над маяратамі ў поўнай згодзе з жонкай князя Ежы Радзівіла Марыяй з Браніцкіх Радзівіл (1863—1941). У 1906 г., калі самы старшы сын князя Ежы Радзівіла Альбрэхт (1885—1935) дасягнуў 21-гадовага ўзросту, Вайніловіч адразу падключыў князя да кіравання ўсімі справамі па маяратах, а 28 снежня 1914 г. поўнасцю склаў паўнамоцтвы апекі^[41].

Антоній Радзівіл (1833—1904)	Ежы Радзівіл (1860—1914)	Марыя Радзівіл (1863—1941)	Альбрэхт Радзівіл (1885—1935)

Дзейнасць у Мінскім таварыстве сельскай гаспадаркі (МТСГ)[правіць | правіць зыходнік]

Стварэнне Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі[правіць | правіць зыходнік]

Першым нефіліяльным сельскагаспадарчым таварыствам у літоўска-беларускіх губернях было створанае 28 ліпеня (8 жніўня) 1876 г. Віцебскае таварыства сельскай гаспадаркі^[42]. Неўзабаве 20 жніўня (1 верасня) 1876 г. было створана Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі (1876—1921) па ініцыятыве рускага землеўласніка Ігуменскага павета, атрымаўшага пасля паўстання 1863—1864 гадоў маёнтак, канфіскаваны ўладамі ў паўстанца^[43]. Галоўнай задачай таварыства ставілася павелічэнне колькасці рускіх маянткоўцаў у Мінскай губерні і падтрымка развіцця іх гаспадаркі, каб супольнымі сіламі падарваць эканамічнае і колькаснае дамінаванне карэнных землеўласнікаў-каталікоў, аслабленых разбуральнымі вынікамі паўстання, увядзеннем «выключнага заканадаўства» і кантрыбуцыямі. Першапачаткова яго ўзначаліў мінскі губернскі маршалак (1877—1897) Васіль Іванавіч Паўлаў, які быў рускім. І паводле статута членамі таварыства маглі быць толькі «асобы рускага паходжання»: імі сталі пераважна чыноўнікі губернскай канцылярыі. Аднак дыскрымінацыя мясцовых маянткоўцаў-каталікоў («палякаў») не спрыяла эфектыўнасці працы таварыства і праяўленню гаспадарчых альбо прадпрымальніцкіх ініцыятыў^[44].

Пашырэнне складу і новыя задачы таварыства сельскай гаспадаркі[правіць | правіць зыходнік]

У 1878 г. губернскі маршалак Паўлаў быў вымушаны прыцягнуць да працы таварыства і мясцовых дваран каталіцкага паходжання («палякаў»). Так, у 1878 г. аднымі з першых запрашэнні да членства ў арганізацыі атрымалі былы мінскі павятовы маршалак (1863—1872) Леў Апалінарыевіч Ваньковіч (1831—?) і землеўладальнікі Аляксандр Аляксандравіч Скірмунт (1830—1909), Аляксандр Ігнатавіч Горват (каля 1796—1888), Эдвард Фартунатавіч Здзяхоўскі (1836—1900), Мельхіёр Каралевіч Ваньковіч (1843—1892), Віктар Фларыянавіч Свіда, Зыгмунт Свянціцкі, Стэфан Верашчака, Віктар Цюндзявіцкі, Ян Кукевіч і малады Эдвард Адамавіч Вайніловіч^[45]. Хутка на пасяджэннях МТСГ пачалі пераважаць мясцовыя землеўласнікі^[46][47]. З самага пачатку, як адзначыў Вайніловіч у мемуарах, «раз і назаўсёды было сказана, <…> што рэпутацыя сельскагаспадарчага таварыства павінна быць без дакору і заганы», на першае месца ставілася добрасумленнае выкананне кантрактаў^[48]. Узорам шляхціца, гаспадара і грамадзяніна Эдвард Вайніловіч для сябе прызнаваў Аляксандра Скірмунта (1830—1909) з Парэчча (Пінскі павет), з якім пасябраваў і ў якога вучыўся вядзенню гаспадарчых спраў. Называў Скірмунта «светачам» сваёй краіны. Пазней сын Аляксандра Раман Скірмунт (1868—1939) стане верным сябрам, паплечнікам і, паводле слоў графа Іпаліта Корвін-Мілеўскага, «любімым вучнем» Эдварда Вайніловіча па гаспадарчай працы ў МТСГ і палітычнай дзейнасці^[49][50].

Пасля Віцебскага і Мінскага таварыстваў пачалі ўзнікаць аналагічныя сельскагаспадарчыя таварыствы і ў іншых літоўска-беларускіх губернях (Магілёўскае (1879), Віленскае (1899), Ковенскае (1900) і Гродзенскае таварыствы сельскай гаспадаркі (1901)). Цікавасць карэнных землеўласнікаў да таварыстваў трымалася не толькі з мэтай павелічэння прыбытковасці маёнткаў, але і на жаданні да аб’яднання і камунікацыі ў рамках адной арганізацыі. Яны сталі адзінымі легальнымі арганізацыямі ў краі, дзе ў іх складзе пачалі пераважаць мясцовыя дваране-каталікі. Хутка ў дзейнасці МТСГ пачала праяўляцца і публічная дзейнасць мясцовага грамадства літоўска-беларускіх губерняў, якое было пазбаўлена земстваў, што меліся пасля земскай рэформы ў іншых губернях Расійскай імперыі.

Так, напачатку 1880-х прадстаўнікі сельскагаспадарчых таварыстваў літоўска-беларускіх губерняў прынялі ўдзел у спробе палітычнага рэфармавання Расійскай імперыі пры правядзенні т.зв. «акруговых з’ездаў», скліканых па ініцыятыве расійскага міністра ўнутраных спраў Міхаіла Лорыс-Мелікава (1825—1888) для абмеркавання землеўласнікамі дзяржаўных праблем (галоўным чынам, развіцця сельскай гаспадаркі). Ад рускіх губерняў дэлегаты выбіраліся земствамі, а ад літоўска-беларускіх (з-за адсутнасці там земстваў) — сельскагаспадарчымі таварыствамі. Акруговыя з’езды павінны былі абраць дэпутатаў на Усерасійскі з’езд, які многія лічылі пачаткам расійскага парламента. Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі накіравала ў Смаленск на з’езд V акругі, у якую размеркавалі Мінскую, Магілёўскую, Смаленскую і Калужскую губерні, Віктара Свіду і Эдварда Вайніловіча^[51]. Са з’езду ў Смаленску, які не меў працягу, Эдвард Вайніловіч, тым не менш, прывёз узор статута пазыкова-ашчаднага таварыства і дазвол на яго адкрыццё ў 1881 г. у Клецку (Слуцкі павет). Таварыства займалася крэдытаваннем землеўладальнікаў і сялян і атрымала ў народзе неафіцыйную назву «Клецкі банк». У асобныя гады яго капітал дасягаў 800 тыс. рублёў, прычым дваране болей бралі крэдыты, а сяляне болей рабілі дэпазіты. Эдвард Вайніловіч стаў ганаровым старшынёй наглядальнай рады «банка»^[52].

Вялікім захапленнем Эдварда Вайніловіча былі коні і конегадоўля, што было тыповым для тагачасных маянткоўцаў: у эпоху слабага распаўсюджання паравых машын і аўтамабіляў, коні былі ўсім — і цяглавай сілай, і транспартным сродкам, і прадметам эстэтыкі, і гонарам гаспадара. З самага пачатку сваёй гаспадарчай дзейнасці ён часта прымаў актыўны ўдзел у якасці эксперта ў розных выстаўках коней, як сялянскіх, так і дваранскіх. Так, 1 кастрычніка 1881 гг. ён быў экспертам камісіі на выстаўцы сялянскіх коней у Цімкавічах (Слуцкі павет), куды сяляне з суседніх вёсак прывялі сваю жывёлу, і быў адзіным прадстаўніком ад маянткоўцаў Слуцкага павета (у адрозненне ад іншых экспертаў, прызначаных мінскім губернатарам ці Галоўным упраўленнем дзяржаўнай конегадоўлі Расійскай імперыі).

У 1883 г. МТСГ арганізавала ў Мінску сельскагаспадарчую выстаўку, якая мела поспех і паспрыяла росту колькасці членаў таварыства, набыўшага з таго часу выразныя рысы арганізацыі з карэнных каталіцкіх дваран Мінскай губерні^[53].

Вайніловіч на чале Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі[правіць | правіць зыходнік]

У 1888 г. Эдвард Вайніловіч быў аднагалосна абраны віцэ-старшынёй Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі (МТСГ) і стаў яго фактычным кіраўніком, бо пасаду старшыні, якая мела выключна ганаровы характар, звычайна займаў мінскі губернатар (у 1888 г. ім быў генерал-лейтэнант князь Мікалай Мікалаевіч Трубяцкі)^[53]. З гэтага часу пачаўся сапраўдны ўзлёт дзейнасці сельскагаспадарчага таварыства ў Мінскай губерні. Справы заўсёды паспяхова вырашаліся дзякуючы таленту, актыўнасці і кемлівасці яго членаў, у першую чаргу — Эдварда Вайніловіча. Хутка склад таварыства станавіўся болей прадстаўнічым, бо далучаліся людзі справы, якія праяўлялі зацікаўлены клопат аб росквіце і дабрабыце гаспадаркі маёнткаў як спадчынных, так і набытых.

Сфера гаспадарчай дзейнасці таварыства ў 1880—1890-я пастаянна пашыралася: у 1891 г. таварыства набыло бойню ў Мінску; у 1893 г. створана Таварыства ўзаемнага крэдыту; у 1896 г. быў заснаваны Гандлёвы аддзел таварыства, які прыносіў велізарныя прыбыткі; у 1901 г. пачало дзейнічаць Таварыства ўзаемнага сельскагаспадарчага страхавання (ад агню), якое мела свае філіялы ва ўсіх літоўска-беларускіх губернях^[54]. Хутка вырасталі бюджэт і дывідэнды арганізацыі, былі створаны і значныя фонды грамадскага прызначэння, ствараліся філіялы МТСГ у многіх павятовых цэнтрах Мінскай губерні і новыя рабочыя месцы, што было актуальным ва ўмовах дыскрымінацыі католікаў на дзяржаўнай службе ў «заходніх губернях». Прадукцыя мясцовых маёнткаў (каровы, свінні) выціскала з рынку прывозную (стэпавую рагатую жывёлу, авечкі) і сваёй канкурэнцыяй зніжала цэны для пакупнікоў^[55][53].

Ва ўмовах дзеяння ў «заходніх губернях» абмежавальных, дыскрымінацыйных законаў у адносінах да «польскага» (польскамоўнага і каталіцкага) дваранства пасля паўстання 1863—1864 гадоў, МТСГ выступала абаронцам інтарэсаў мясцовых землеўласнікаў (у тым ліку праз дзейнасць сваіх юрыстаў) перад расійскай уладай, «заўсёды і ў кожнай акалічнасці лічыла сябе прадстаўніком класа землеўласнікаў у Заходнім краі і мела абавязкам не давесці да страты годнасці і гонару гэтага саслоўя»^[56]. Аднак у члены Рады МТСГ запрашаліся і рускія ўладальнікі маёнткаў Мінскай губерні, каб запэўніць афіцыйныя ўлады, што таварыства не ствараецца выключна па нацыянальным прынцыпе і не займаецца змоўніцкай антыўрадавай дзейнасцю. Акрамя таго, Вайніловіч і іншыя кіраўнікі таварыства імкнуліся наладзіць і замацаваць добрыя адносіны з рускімі ўласнікамі ў губерні, супрацоўніцтва з якімі ў земстве ўжо тады бралася пад увагу. У склад таварыства ўвайшло шмат высокапастаўленых асоб, бо ўрэшце стала гонарам быць членам МТСГ^[57]. Эдвард Вайніловіч як старшыня МТСГ здолеў займець кантакт з усімі прадстаўнікамі афіцыйнай расійскай улады ў губерні і змог дабіцца іх павагі ў адносінах да сябе і сваёй арганізацыі. У Мінску на адным з прыёмаў у мінскага губернатара князя Трубяцкога ён выпадкова пазнаёміўся з яшчэ мала вядомым Пятром Сталыпіным (1862—1911), які тады назваў Вайніловіча «мінскім Бісмаркам» за ўпартасць у адстойванні інтарэсаў таварыства^[58]. Членамі МТСГ былі прадстаўнікі і іншых літоўска-беларускіх губерняў, дзе спачатку не было сельскагаспадарчых таварыстваў. Калі мясцовыя ўмовы дазвалялі ім стварыць свае губернскія аграрныя таварыствы, яны выходзілі са складу МТСГ і лічылі МСТГ сваёй «калыскай»^[59].

Юбілейная сельскагаспадарчая выстаўка (1901), што па даручэнні Вайніловіча была арганізавана членам МТСГ графам Ежы Чапскім (1861—1930) і праходзіла ў Мінску з 26 жніўня па 4 верасня 1901 г., была прымеркавана да 25-гадовага юбілея дзейнасці МТСГ, стала трыумфальнай дэманстрацыяй высокага развіцця сельскай гаспадаркі Мінскай губерні і ўсяго літоўска-беларускага краю. На юбілей з’ехалася шмат гасцей з літоўска-беларускіх, польскіх і ўкраінскіх губерняў (напрыклад, Ковенскае таварыства сельскай гаспадаркі прадстаўляў асабіста яго старшыня Пётр Аркадзевіч Сталыпін), са сталічнага Санкт-Пецярбурга, былі зачытаны і прывітальныя тэлеграмы ад высокіх чыноўнікаў Расійскай імперыі.

У гэты час членамі Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі былі 675 чалавек^[53] — галоўным чынам, прадстаўнікі карэннага каталіцкага дваранства (Абрампальскія, Аскеркі, Багдашэўскія, Вайніловічы, Валадковічы, Ваньковічы, Горваты, Друцкія-Любецкія, Ельскія, Здзяхоўскія, Кастравіцкія, Кеневічы, Любанскія, Свіды, Скірмунты, Чапскія, Яленскія і інш.), якія менаваліся і як «літоўцы» (ці па-польску — «літвіны»), і як «палякі» (у палітанімічным значэнні), лічачы сябе прамымі спадкаемцамі шляхецкай эліты Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. Мінская выстаўка (1901) паспрыяла актывізацыі дзейнасці іншых губернскіх сельскагаспадарчых таварыстваў, а наступная выстаўка, арганізаваная ў 1903 г.^[60] у Дынабургу Віцебскім таварыствам сельскай гаспадаркі, па сутнасці ператварылася ў значны з’езд літоўска-беларускага дваранства^[61]. Ад самага пачатку свайго існавання, акрамя гаспадарчай функцыі, МТСГ пачало займацца (з-за адсутнасці земстваў у «заходніх губернях») вырашэннем многіх мясцовых праблем, стаўшы самай уплывовай грамадскай арганізацыяй Мінскай губерні^[62]. Эдвард Вайніловіч так падсумаваў вынікі дзейнасці сваёй арганізацыі: «Зерні дабра і праўды, кінутыя нашымі продкамі ў зямлю, узышлі і далі выдатны плён — усеагульны дабрабыт. Зараз здаецца гэта ўсё ясным і простым. Не, панове. Не з лёгкасцю стаў дасягнуты такі вынік»^[56]. Матэрыяльны дабрабыт дваран Мінскай губерні стаў значным рэсурсам для іх будучай палітычнай актыўнасці.

Значна дапамагала Эдварду яго сястра Ядвіга Кастравіцкая, салон якой у яе кватэры ў доме Яніцкага на вуліцы Захараўскай (№ 20) у Мінску быў важным цэнтрам грамадскага жыцця Літвы і Беларусі. У салоне Кастравіцкай часта арганізоўваліся т.зв. «палітычныя абеды» — неафіцыйныя сходы членаў МТСГ і іншых асоб, якія ў нефармальным парадку вузкім колам вырашалі гаспадарчыя і палітычныя пытанні, што пазней атрымоўвалі фармальнае зацвярджэнне на агульным сходзе МТСГ^[63].

Эдвард Вайніловіч таксама быў выбраны ганаровым членам Віцебскага і Віленскага таварыства сельскай гаспадаркі^[64].

Праект музея Адама Міцкевіча[правіць | правіць зыходнік]

Юзэфа Туганоўская, уладальніца маёнтка Туганавічы (Навагрудскі павет), якая захоўвала ў сядзібе ўсё, што было звязана там з памяццю Адама Міцкевіча, у 1901 г. пажадала, каб пасля яе смерці ў Туганавічах быў зроблены музей вялікага паэта. Пасля перамоў з Эдвардам Вайніловічам яна вырашыла перапісаць Туганавічы на карысць Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі, захаваўшы за сабой права пажыццёвага валодання. «Але тады былі часы, калі нават і добрае зрабіць не было лёгка», — адзначыў у сваіх мемуарах Вайніловіч, бо паводле карніцкага ўказу ад 10 снежня 1865 г. каталікам не дазвалялася купляць ці атрымліваць ад другіх землі ў «заходніх губернях». Той факт, што ў МТСГ членамі былі не толькі землеўласнікі-каталікі, але і праваслаўныя, і добрыя адносіны з мінскім губернатарам (і адначасова старшынёй МТСГ) князем Трубяцкім дазволілі Вайніловічу атрымаць дазвол на набыццё Туганавічаў (праз фіктыўны акт куплі) на баланс МТСГ, якое ў Туганавічах стварыла сваю эксперыментальную станцыю. Аднак падзеі Першай сусветнай вайны зраўнялі сядзібу і парк з альтанкай у Туганавічах з зямлёй, а сама Туганоўская ледзь ацалела і стала жабрачкай^[65].

Асобная нарада аб патрэбах сельскагаспадарчай прамысловасці[правіць | правіць зыходнік]

У 1902—1903 гг. губернскія сельскагаспадарчыя таварыствы прынялі актыўны ўдзел у працы мясцовых камітэтаў Асобнай нарады аб патрэбах сельскагаспадарчай прамысловасці. Нарада была арганізавана расійскім міністрам фінансаў Сяргеем Вітэ (1849—1915) для абмеркавання поглядаў на становішча сельскай гаспадаркі. Тым не менш у мінскім камітэце, куды быў выбраны і Эдвард Вайніловіч, была разгорнута дыскусія і пра палітычнае і культурнае становішча мясцовых дваран літоўска-беларускіх губерняў. Члены МТСГ падкрэслілі, што абавязковай умовай развіцця сельскай гаспадаркі і прамысловасці з’яўляецца свабода і роўнасць у палітычнай, эканамічнай і культурнай галінах жыцця, а таксама адхіленне ідэі нацыяналізацыі зямлі, бо нацыяналізацыя прывядзе толькі да эканамічнай адсталасці і беднасці^[61][66].

Лідарства МТСГ у краі[правіць | правіць зыходнік]

Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі (МТСГ) было найбуйнейшай і наймацнейшай арганізацыяй падобнага тыпу ў краі і Расійскай імперыі, адной з перадавых у тэхналагічным плане, што ў многім было заслугай выдатнай асобы яе віцэ-старшыні (а пасля і старшыні) — Эдварда Вайніловіча. Сход таварыства ў адзін голас прызнаваў за Эдвардам кіраўніцтва арганізацыяй, меўшага вялікую павагу і папулярнасць як у Мінскай губерні, так і за яе межамі. Аб яго неверагодным аўтарытэце і вядомасці ў грамадстве сведчыў такі факт, што калі землеўласнікі дакладна не ведалі адрас Вайніловіча, то пісалі на канверце проста «Пан Эдвард. Мінск», і лісты даходзілі да адрасата ў 90-тысячным горадзе^[67]. Камунікабельнасць, здольнасць адразу арыентавацца ў розных прафесійных і сацыяльных абставінах, вялікі жыццёвы вопыт, хрысціянская набожнасць, рэалізм, лаяльнасць у адносінах да апанентаў дазвалялі Вайніловічу ўмела кіраваць таварыствам, пазбягаць вострых момантаў, якія б маглі пашкодзіць людзям і арганізацыі^[68]. Ацэньваючы ўплыў Эдварда Вайніловіча на дваран Мінскай губерні, граф Іпаліт Корвін-Мілеўскі ў сваіх мемуарах паважліва напісаў, што Вайніловіч стварыў самым шляхетным кіраўніцтвам сваю «Мінскую дзяржаўку»^[69].

Створаныя раней Віцебскае (1876) і пазней Магілёўскае (1879), Віленскае (1899), Ковенскае (1900) і Гродзенскае сельскагаспадарчыя таварыствы (1901) налічвалі меней членаў, чым Мінскае, — прыблізна 300—400 чалавек, галоўным чынам мясцовых дваран-каталікоў (да 90 %). На чале Гродзенскага таварыства стаялі князь Станіслаў Святаполк-Чацвярцінскі (1838—1916) і Канстанцін Скірмунт (1866—1949), Віленскага — Іпаліт Гечэвіч (1854—1935), Ковенскага — Аляксандр Мяйштовіч (1864—1943), Магілёўскага — Станіслаў Венцлавовіч, Віцебскага — Станіслаў Лапацінскі (1851—?)^[53]. Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі фактычна стала цэнтральным у Паўночна-Заходнім краі, на якое аглядаліся сельскагаспадарчыя таварыствы астатніх літоўска-беларускіх губерняў, а Эдвард Вайніловіч — неафіцыйным лідарам карэнных дваран Паўночна-Заходняга краю, згрупаваных у сельскагаспадарчыя таварыствы.

Захаванне своеасаблівасці краіны[правіць | правіць зыходнік]

Пасля падаўлення паўстання 1863—1864 гадоў ва ўмовах палітыкі працяглага і моцнага ідэалагічнага, асіміляцыйнага і эканамічнага націску з боку расійскага царызму на мясцовых дваран (галоўным чынам, польскамоўных і каталікоў, якія называлі сябе і «літоўцамі» («літвінамі»), і «палякамі») апошнія здолелі ўсё ж захаваць сваю этнічную самасць і значны працэнт у агульнай структуры землеўладання ў Паўночна-Заходнім краі. Немалая роля ў гэтым належала дзейнасці мясцовых таварыстваў сельскай гаспадаркі, што дазваляла мясцовым дваранам каардынаваць працу па ўдасканаленні кіравання гаспадаркай сваіх маёнткаў (для павышэння эфектыўнасці) і займацца ўзаемнай фінансавай дапамогай, каб утрымліваць свой эканамічны ўплыў у губернях Паўночна-Заходняга краю. Дзейнасць МТСГ і іншых падобных таварыстваў у апошняй трэці XIX — пачатку XX ст. была прамой рэалізацыяй прынцыпаў «арганічнай працы» і не выходзіла за межы т.зв. «згодніцтва» (польск. «ugoda») — імкнення да канкрэтнага паразумення з расійскім урадам і атрымання пэўных магчымасцей захавання своеасаблівасці сваёй краіны ў моўнай, рэлігійнай і адміністрацыйнай сферах як умовы такога паразумення^[61].

Смерць дзяцей і будаўніцтва Чырвонага касцёла ў Мінску[правіць | правіць зыходнік]

10 чэрвеня 1897 г. у прыватным жыцці Эдварда Вайніловіча здарылася трагедыя — памёр яго дванаццацігадовы сын Сямён, які пасля зробленай аперацыі па выдаленню міндалін заразіўся скарлацінай, эпідэміяй, што бушавала ў Еўропе. А 12 лютага г. 1903 г., не дажыўшы аднаго дня да свайго 19-годдзя, памерла іх дачка Гелена, верагодна, ад запалення лёгкіх^[70]. Гэтая смерць вельмі моцна ўдарыла па Эдвардзе Вайніловічу і яго жонцы Алімпіі; толькі вера была той сілай, якая дазволіла перажыць гора^[71]. Жадаючы захаваць памяць аб сваіх дзецях, Эдвард Вайніловіч вырашыў пабудаваць касцёл у гонар Святога Сымона і Святой Алены, якія былі святымі заступнікамі яго дзяцей:

«... і выбраў для гэтага Мінск — горад, у якім я зрабіў найбольшую частку маёй грамадскай працы і ў якім будаўніцтва другой святыні было найбольш патрэбна. Пры тым хацеў, каб Мінск меў святыню, якая б мела пэўную своеасаблівасць»[72].

Эдвард Вайніловіч абраў раманскі стыль для новага касцёла, бо, як сам адзначаў, у часы росквіту раманскага стылю ў Еўропе хрысціянства яшчэ не было падзелена на каталіцтва і праваслаўе:

«Я не жадаў спыняцца на гатычным стылі, па-першае, таму, што ён стаў вельмі распаўсюджаны на той час пры будаўніцтве каталіцкіх святынь у Расіі, па-другое, таму, што ён вельмі адрозніваўся ад стылю праваслаўных храмаў, якія існавалі ў нашым краі, і гэтым як бы падкрэсліваў падзел па веравызнанні класаў нашага грамадства, бо пераважная частка сялянства была праваслаўная, а землеўласнікі — каталікамі, і я спыніўся на раманскім стылі, росквіт якога прыпадае на час, калі ўсходняя Царква існавала ў еднасці з Рымам»[72].

У гэтым яшчэ раз праявілася вялікая талерантнасць Вайніловіча да розных канфесій і імкненне да еднасці грамадства, а не падзелу яго на варагуючыя лагеры.

Будаўніцтва касцёла Святога Сымона і Святой Алены ў неараманскім стылі пачалося ў маі 1905 г., восенню 1908 г. было скончана, а 21 лістапада 1910 г. адбылося яго ўрачыстае асвячэнне. Касцёл стаў самым вялікім у Мінску і атрымаў неафіцыйную назву «Чырвоны касцёл» з-за колеру цэглы, з якой быў пабудаваны^[73].

• 
  Сямён Адамавіч Вайніловіч
• 
  Гелена Адамаўна Вайніловіч
• 
  Касцёл Святога Сымона і Святой Алены (Чырвоны касцёл) у Мінску, фота раней 1917 г.
• 
  Касцёл Святога Сымона і Святой Алены (Чырвоны касцёл) у Мінску, фота 2013 г.

У пачатку рэвалюцыі 1905—1907 гадоў[правіць | правіць зыходнік]

Стрымліванне хваляванняў[правіць | правіць зыходнік]

У 1905 г. Эдвард Вайніловіч як аўтарытэтны кіраўнік уплывовай арганізацыі, лаяльнай да ўлад, не раз запрашаўся на надзвычайныя сходы мясцовай расійскай адміністрацыі на чале з мінскім губернатарам (1905—1906) Паўлам Курловым (1860—1923) для абмеркавання дзеянняў па спыненні хваляванняў у Мінску і Мінскай губерні падчас рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расіі^[74]. Новай праблемай для Эдварда Вайніловіча стала прыбыццё ў 1905 г. мноства палякаў (галоўным чынам інтэлігенцыі) з Варшаўскага генерал-губернатарства, якія былі выселены царскім урадам у Мінск за вольналюбівыя настроі і хваляванні і якія з невялікім жаданнем былі сустрэты ў горадзе мясцовым польскамоўным каталіцкім дваранствам: «Яны з уласцівай „караняжам“^{[заўв 7]} прэзумпцыяй лічылі сябе прызначанымі кіраваць жыццём нашай старонкі, нягледзячы на тое, што не ведалі яе ўмоў быту і не разумелі пэўных асаблівасцей грамадскага ладу, такога рознага ў Каралеўстве і Міншчыне, дзе вёска звычайна была іншай мовы і іншай веры, чым панскі двор»^[75]. Акрамя таго, гэтыя высяленцы з Польшчы пачалі прапагандаваць сацыялістычныя ідэі і ўступаць у шэрагі МТСГ, не заплаціўшы ўступныя ўзносы, але Вайніловічу ўдалося трымаць сітуацыю пад кантролем^[75].

Указ аб верацярпімасці (1905)[правіць | правіць зыходнік]

Самае вялікае ўражанне на Эдварда Вайніловіча і мясцовых дваран, акрамя іншых пераўтварэнняў падчас рэвалюцыі, зрабіла выданне царскага ўказу аб верацярпімасці ад 17 красавіка 1905 г., бо ён «закранаў самыя патаемныя струны душы чалавека, а менавіта яго сумленне». Паведамленне Вайніловіча аб новым царскім указе ў касцёле ў Цімкавічах выклікала вялікую радасць парафіян і жаданне вярнуцца ў каталіцызм у многіх людзей Слуцкага павета, якія прымусова ў свой час былі пераведзены ў праваслаўе^[76].

Указ аб верацярпімасці дазволіў аднавіць дзейнасць Мінскай каталіцкай дыяцэзіі (епархіі), скасаванай расійскімі ўладамі ў 1869 г. з-за паўстання 1863—1864 гадоў. У 1905 г. у Мінск прыехаў прызначаны Рымам новы магілёўскі архібіскуп і мінскі біскуп граф Ежы-Юзаф Шэмбек (1851—1905), што стала знамянальнай падзеяй у жыцці горада і губерні. На Віленскім вакзале горада новага архібіскупа Эдвард Вайніловіч на чале дэлегацыі сустрэў прывітальнай прамовай, а пасля ў сваім ландо павёз у Марыінскі кафедральны сабор. Пазней, летам 1905 г., Эдварду Вайніловічу таксама было даверана сустрэць прывітальнай прамовай Шэмбека ў Нясвіжы, калі архібіскуп прыехаў на цырымонію перапахавання ў крыпце Фарнага касцёла Найсвяцейшага Божага Цела князя Антонія Радзівіла (1833—1904), памерлага ў Берліне^[77].

Краёвасць і ідэя стварэння Краёвай партыі[правіць | правіць зыходнік]

Пасля выдання царскага маніфеста ад 6 жніўня 1905 г. аб увядзенні законадарадчай Дзяржаўнай Думы, Эдвард Вайніловіч у лісце 16 жніўня 1905 г. да Марыяна Здзяхоўскага выказаўся, што дэпутаты, выбраныя з ліку карэнных дваран Заходняга края, павінны іграць адметную ролю ў Думе, бо Заходні край («Літва і Русь») мае свае інтарэсы; і сцвярджаў, што яны могуць быць пасрэднікамі паміж групай дэпутатаў ад польскіх губерняў («Польскае Кола») і іншымі дэпутатамі заходніх губерняў^[78]. Выступаючы за падтрымку старой «ягелонскай ідэі» (злучнасці зямель Польскага Каралеўства і Вялікага Княства Літоўскага) і салідарнасць з дваранамі польскіх губерняў, дваране Паўночна-Заходняга края натуральна адчувалі, што ў Расійскай імперыі ў іх больш падобнага па юрыдычным статусе існавання (галоўным чынам, абмежавальнага і дыскрымінацыйнага па сваім характару) з польскімі дваранамі Паўднёва-Заходняга края (Кіеўская, Валынская і Падольская губерні). Лідары МТСГ (Эдвард Вайніловіч, Аляксандр Аляксандравіч Скірмунт, граф Ежы Эмерыкавіч Чапскі, князь Геранім Эдвінавіч Друцкі-Любецкі, Раман Аляксандравіч Скірмунт і інш.), першымі сярод іншых сельскагаспадарчых таварыстваў сфармулявалі для выбараў ліберальна-кансерватыўную палітычную праграму, апублікаваную 7(20) кастрычніка 1905 г. на старонках газеты «Kurier Litewski» (№ 31, 1905 г.)^[79][80].

Пасля выдання царом Маніфеста 17 (30) кастрычніка 1905 г., які надаваў аб’яўленай раней законадарадчай Дзяржаўнай Думе (у якую яшчэ не прайшлі выбары дэпутатаў) заканадаўчы характар і ўводзіў ліберальныя свабоды, лідарамі МТСГ было прапанавана стварыць «краёвую» партыю ліберальна-кансерватыўнага кірунку для стварэння ў Думе дэпутацкага «Краёвага кола Літвы і Русі». Па сутнасці гэта было прыхаваным першым кансалідацыйным крокам на шляху да паступовага аднаўлення былой Рэчы Паспалітай^[81][82].

У адрозненне ад украінскіх зямель, «краёвая ідэя» атрымала ў 1905—1906 гг. вялікі водгук і аказалася вельмі запатрабаванай у літоўска-беларускіх губернях, чаму паспрыяла фарміраванне побач з ліберальна-кансерватыўным ліберальна-дэмакратычнага кірунку «краёвасці», і стала патрыятычным памкненнем зламаць правінцыялізацыю літоўска-беларускіх губерняў у Расійскай імперыі^[83][84].

Тым не менш, ідэя стварэння «краёвай» партыі, якая б ахоплівала тэрыторыю ўсяго Заходняга краю, не была адхілена цалкам: было вырашана паспрабаваць арганізаваць два сходы — у Вільні і Кіеве для стварэння дзвюх асобных «краёвых» партый, а пасля дзейнічаць кансалідавана^[85]. 11 красавіка 1906 г. Эдвард Вайніловіч у артыкуле «Польскае кола» («Kurier Litewski» № 80, 1906 г.) зноў выказваўся, што не варта «польскім» дэпутатам заходніх губерняў у Дзяржаўнай Думе і Дзяржаўным Савеце Расійскай імперыі ўваходзіць у фракцыю дэпутатаў ад польскіх губерняў («Каралеўства Польскага»), а трэба стварыць самастойную фракцыю, падкрэсліўшы неабходнасць салідарнасці ўсіх дэпутатаў з зямель былой Рэчы Паспалітай («Польшчы»). Задачай «краёвай партыі» Вайніловіч лічыў аб’яднанне ў яе шэрагах усіх іншых партый, якія ўзніклі на глебе «мясцовых патрэб», у т.л. Канстытуцыйна-Каталіцкай партыі Літвы і Беларусі і нават губернскіх сельскагаспадарчых таварыстваў, «бо ўсе яны хочуць працаваць для дабра Літвы і Русі і імкнуцца да роўнасці народаў, што спрадвеку насяляюць гэты Край»^[86]. Гэта рабіла Вайніловіча адным з ідэолагаў і галоўным лідарам краёўцаў-кансерватараў.

У той час «краёвая партыя» не была створана, бо ў I і II Дзяржаўных Думах дэпутаты-краёўцы вырашылі абмежавацца ўваходам у шырокія парламенцкія кааліцыі («колы»).

Уплыў на выбары ў Дзяржаўную Думу[правіць | правіць зыходнік]

Меркаванні кіраўнікоў Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі, якое аб’ядноўвала амаль усіх заможных і сярэднезаможных землеўласнікаў, у 1906 г., натуральна, мелі вырашальны ўплыў на выбары дэпутатаў ад Мінскай губерні з ліку дваран у I Дзяржаўную Думу, бо выбары ішлі па курыях і адзін голас маянткоўца быў роўны 15 галасам сялян і 45 галасам рабочых. У салоне Ядвігі Кастравіцкай на «палітычным абедзе» Эдвард Вайніловіч выказаўся, што патрэбна адно дэпутацкае месца прадставіць землеўласніку рускага паходжання, бо неталерантна ігнараваць права значнай колькасці рускіх землеўласнікаў у губерні. Гэтую прапанову падтрымаў і член МТСГ Аляксандр Аляксандравіч Скірмунт (1830—1909), чый голас вызначыў вырашальную перавагу. Аднак у канечным выніку замест рускага маянткоўца была падтрымана кампрамісная фігура — дэпутатам быў абраны адвакат Аляксандр Робертавіч Лядніцкі (1866—1934), бо з аднаго боку Лядніцкі быў членам расійскай ліберальнай Канстытуцыйна-дэмакратычнай партыі («кадэтаў»), якая ў той час мела самы вялікі ўплыў сярод агульнарасійскіх партый, а з другога — членам Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі, хоць і не маянткоўцам. Падтрымка аўтарытэтнага Эдварда Вайніловіча была вырашальнай для абрання Лядніцкага. Лядніцкі запэўніў Вайніловіча, што не будзе ніколі выступаць і галасаваць за прымусовае адабранне зямлі ў маянткоўцаў, што азначала б аслабленне пазіцый карэнных (каталіцкіх і польскамоўных) дваран, умовы існавання якіх у заходніх губернях і так былі дыскрымінацыйныя^[87].

Між тым прадвыбарчы камітэт мінскіх дваран-маянткоўцаў палову пунктаў сваёй праграмы адвёў праблемам становішча сялян: прапарцыянальнае абкладанне падаткамі ўсіх саслоўяў, увядзенне ільгот для сялян пры набыцці зямлі праз Сялянскі банк, стварэнне крэдытных кас, скідкі пры куплі насення і інвентару і г.д.^[88] Дэпутатам ад Мінскай губерні ў I Дзяржаўную Думу быў абраны і Раман Аляксандравіч Скірмунт (сын Аляксандра Скірмунта).

У складзе Дзяржаўнага Савета Расійскай імперыі (1906—1909)[правіць | правіць зыходнік]

Абранне дэпутатам у Дзяржаўны Савет ад Мінскай губерні[правіць | правіць зыходнік]

У 1906 г. Эдвард Вайніловіч быў вылучаны ў якасці кандыдата на пасаду дэпутата ў Дзяржаўны Савет Расійскай імперыі ад землеўладальніцкай курыі Мінскай губерні, бо дзейнасць на чале Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі даўно зрабіла асобу Эдварда Вайніловіча вядомай і аўтарытэтнай. Пазней у сваіх мемуарах, ён прызнаўся: «Аддаўна быў на гэтае становішча грамадскай думкай прадвызначаны, пра што не магу сказаць, што не бачыў; аднак, калі на апошнім перадвыбарчым сходзе вырашальнае слова было сказана, упала гэта на мяне як удар маланкі. Адчуваў, што, узначальваючы столькі год землеўладальнікаў, не меў права адмовіцца ад такога надта цяжкага абавязку, які на мяне ўскладалі, але адарвацца ад дому, ад сельскай гаспадаркі, ад сям’і, ад працы краёвай, так скажу, у прынцыпе было для мяне вельмі цяжка»^[89]. У прамове пасля вылучэння ён амаль што паўтарыў галоўную ідэю свайго артыкула ў газеце «Kurier Litewski» (№ 80, 1906 г.): «Буду аднолькава незалежны як ад уплываў з-над Нявы і Масквы, так і ад указанняў з-над Віслы. Ніякіх мандатаў „imperatif“^{[заўв 8]} не прымаю. Буду, як і дагэтуль, ісці ў кірунку, які падкажа ўласнае сумленне і ўласнае разуменне патрэб таго краю, які мяне пасылае. Калі такога хочаце — то гатовы»^[89].

12 красавіка 1906 г. Эдвард Вайніловіч быў абраны (ад землеўладальніцкай курыі) дэпутатам Мінскай губерні на трохгоддзе (1906—1909) у Дзяржаўны Савет Расійскай імперыі, атрымаўшы значную перавагу: «за» прагаласавала 196 выбаршчыкаў, «супраць» — толькі 5^{[заўв 9]}. Яго кандыдатуру падтрымалі таксама землеўладальнікі рускага паходжання ў губерні.

Гэтая падзея знайшла сваё адлюстраванне на старонках успамінаў і князёўны Марыі-Малгажаты Радзівіл (1875—1962), жонкі графа Францішка Патоцкага (1877—1949): «„Кола Літвы і Русі“ несумненна пойдзе пад старшынствам пана Вайніловіча, які зараз ужо мае аўтарытэт і ўплыў непараўнальны. Разумны і мужны гэта чалавек. Гэта ён рэалізаваў нашы мары, пераўзыходзячыя вынікі выбараў на Міншчыне, дзе на восем месцаў забяспечылі сем палякаў^{[заўв 10]}. Выступае ён за адасобленасць прадстаўніцтва забранага краю: „Не будзем слухаць лозунгаў ні з Масквы, ні з Варшавы“, — азнаёміў публічна. Рад бы стварыць не другое „Польскае кола“, а „Кола інтарэсаў Літвы і Русі“, толькі не збіраецца»^[91]. Аднак усё ж было створана два дэпутацкія колы.

Для Вайніловіча адкрыліся магчымасці для практычнай рэалізацыі ўласнай палітычнай пазіцыі. Ужо 25 красавіка 1906 г. Эдвард Вайніловіч сеў у цягнік у Баранавічах, які ішоў у Санкт-Пецярбург. «Замкнуўся ў сваім купэ і праз вокны развітваўся з айчыннымі краявідамі. <…> І так лёс вызначыў, што на працягу трох з лішнім год мераць мусіў тую прастору, паміж станцыяй Ляхавічы і Петраградам^{[заўв 11]}, аддаючы шмат свайго здароўя і сіл, тузаючы свае нервы і роспачна змагаючыся з процілегласцямі ў надзеі стварэння над Нявой лепшых умоў быту для краёў над Нёманам і Прыпяццю паложаных»^[92].

Выбранне Вайніловіча дэпутатам менавіта Дзяржаўнага Савета (а не Дзяржаўнай Думы) не было выпадковасцю, бо Дума была ніжняй, а Савет — больш прэстыжнай (з-за маёмаснага і адукацыйнага цэнзу для дэпутатаў) — верхняй палатай парламента Расійскай імперыі. Лідары губернскіх сельскагаспадарчых таварыстваў у Паўночна-Заходнім і Паўднёва-Заходнім краях былі неафіцыйнымі лідарамі карэнных дваран гэтых губерняў — элітай мясцовага грамадства, таму натуральна, што толькі яны балаціраваліся менавіта ў верхнюю палату і былі выбраны (Эдвард Вайніловіч, граф Іпаліт Корвін-Мілеўскі, Дзмітрый Карыбут-Дашкевіч, граф Аляксандр Тышкевіч, Густаў Выкоўскі, Станіслаў Лапацінскі і граф Ян Алізар, Вацлаў Ялавіцкі, Станіслаў Сырачынскі).

Калегі заўважалі за Вайніловічам асаблівасці, якія ім падаваліся дзіўнымі: па прычыне ранняга аблысення Вайніловіч часта насіў парыкі (кудзелі накладнога валосся); валодаючы мільённым багаццем, часам ездзіў у вагоне трэцяга класа; па землях свайго маёнтка ездзіў на звычайным возе і, паводле слоў Аляксандра Лядніцкага, «часта затрымліваўся пры кожным селяніне, якога напаткаў і доўгія праводзіў размовы, быў ім блізкі, знаў іх патрэбы, і добра адзін аднаго разумелі»^[93].

Фарміраванне «Саюза Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі» ў Дзяржаўным Савеце[правіць | правіць зыходнік]

Сярод 196 абраных у 1906 г. членаў Дзяржаўнага Савета Расійскай імперыі колькасць польскіх дэпутатаў і тых, якія вызначалі сябе як «палякі», налічвала 18 чалавек: 9 прадстаўлялі дзевяць «заходніх губерняў» (Паўночна-Заходні край і Паўднёва-Заходні край), 7 — Варшаўскае генерал-губернатарства, а 2 былі абраны ад расійскай прамысловасці (з Санкт-Пецярбургу і Урала). Яшчэ да афіцыйнага адкрыцця парламента было створана неафіцыйнае аб’яднанне дэпутатаў — т.зв. «Саюз Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі» у Дзяржаўным Савеце^[94], якое было створана з дзвюх салідарных частак: 9 прадстаўнікоў ад «заходніх губерняў» склалі «Кола Літвы і Русі»; а ўсе астатнія — «Кола Каралеўства Польскага».

Старшынёй «Кола Каралеўства Польскага» быў абраны граф Юзаф Астроўскі, а «Кола Літвы і Русі» — Эдвард Вайніловіч. Вайніловіч жа стаў старшынёй (як тады казалі па-польску, «прэзесам») усяго «Саюза Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі» у Дзяржаўным Савеце, а Астроўскі — яго намеснікам. Абранне прадстаўніка ад «заходніх губерняў» на чале ўсяго аб’яднання не было выпадковым. У адрозненне ад дэпутатаў польскіх губерняў каталіцкія землеўласнікі «заходніх губерняў» лепей ведалі рускую мову, на якой трэба было выступаць у Дзяржаўным Савеце толькі без паперкі. У залежнасці ад сітуацыі яны маглі мовіць па-руску як з дэманстрацыйна «польскім», так і пецярбургскім акцэнтам. Аднак часцей за ўсё дэпутаты ад «заходніх губерняў» (Эдвард Вайніловіч і Іпаліт Корвін-Мілеўскі, а пазней — Аляксандр Мяйштовіч, Канстанцін Скірмунт і інш.) спецыяльна рабілі прамовы ў Савеце на чыстай літаратурнай рускай мове без акцэнту (чаго не маглі зрабіць, напрыклад, дэпутаты-немцы з прыбалтыйскіх губерняў), як бы жадаючы паказаць, якімі лаяльнымі і ўзорнымі грамадзянамі імперыі былі карэнныя каталіцкія дваране «заходніх губерняў»^[95]. Абранне Вайніловіча, не самага заможнага сярод дэпутатаў «заходніх губерняў», лідарам «Саюза Колаў» было сведчаннем яго высокага аўтарытэту і шырокай вядомасці, заробленых дзякуючы дзейнасці ў МТСГ, ацэнкі яго інтэлектуальных здольнасцей і маральнай пазіцыі.

Канцэпцыя дзейнасці «Саюза Колаў», адным з галоўных аўтараў якой быў Вайніловіч, заключалася ў дэманстрацыі выразнай лаяльнасці па агульнапалітычных пытаннях і спадзяваннях, што за лаяльнасць большасць Дзяржаўнага Савета падтрымае «Саюз Колаў» пры абмеркаванні пытанняў — скасавання абмежавальных і дыскрымінацыйных законаў у адносінах да «асоб польскага паходжання» і ўвядзення аўтаноміі «заходніх губерняў». Дэпутаты «Саюза Колаў» у Дзяржаўным Савеце разлічвалі на кампраміс з расійскай манархічнай уладай і не бачылі ніякіх перспектыў падобнага кампрамісу з сацыялістамі, якія хацелі перагляду «зямельнага пытання» на карысць сялян^[96].

Вялікую ролю ў палітычнай дзейнасці «Саюза Колаў» адыгрываў інтэлектуальны ўзровень. У прыватнасці, дэпутат ад Віленскай губерні граф Іпаліт Корвін-Мілеўскі, які быў адным з найбольш яркіх прамоўцаў, ствараў выразную канкурэнцыю Вайніловічу, прэтэндаваў на ролю лідара «Саюза Колаў Каралеўства Польскага і Краёў Літвы і Русі» і лічыўся нават (паводле меркавання князя Л. Львова) сапраўдным яго лідарам^[96]. Хоць сам Мілеўскі, як ён напісаў у сваіх мемуарах, адмаўляў сабе ў наяўнасці таленту лідарства, бо не ўмеў дараваць людзям іх недахопы, а Вайніловіча лічыў надзеленым арганізацыйнымі здольнасцямі ў поўнай меры^[97].

Далучэнне «Саюза Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі» ў Дзяржаўным Савеце да групоўкі «цэнтра»[правіць | правіць зыходнік]

27 красавіка 1906 г. у Санкт-Пецярбургу ў Зімнім палацы расійскі імператар Мікалай II урачыста адкрыў дзейнасць Дзяржаўнай Думы і рэфармаванага Дзяржаўнага Савета імперыі. Па цырымоніі Пётр Сталыпін (1862—1911) намякнуў Вайніловічу аб будучым супрацоўніцтве^[98].

На першым сходзе Савета Вайніловіч выступіў пры абмеркаванні пытання аб амністыі, прапануючы амністыю «толькі для тых, хто парушыў публічныя правы, а не правы асобы». Гэта прыцягнула ўвагу, бо пасля сходу з ім пажадалі пазнаёміцца ўплывовыя асобы імперыі — Сяргей Вітэ (1849—1915), былы старшыня Савета міністраў, што стала пачаткам іх добрых адносін, прадстаўнікі «правых» у Савеце, міністр імператарскага двара барон Уладзімір Фрыдэрыкс (1838—1927), міністр унутраных спраў Пётр Дурнаво (1845—1915), адмірал Фёдар Дубасаў (1845—1912)^[99].

У Дзяржаўным Савеце дэпутаты «Саюза Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі» у Дзяржаўным Савеце далучыліся да агульнарасійскай групоўкі дэпутатаў т.зв. «цэнтра» (прыблізна 80—100 дэпутатаў) з губернскіх маршалкаў (прадвадзіцеляў дваранства), земцаў і чыноўнікаў-лібералаў; прытрымліваліся сваёй стратэгіі; падтрымлівалі рэформы ўрада і хутка атрымалі аўтарытэт^[100].

Вайніловіч так ахарактарызаваў стаўленне рускіх калег па Савеце да дэпутатаў «Саюза Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі» у Дзяржаўным Савеце: «Увогуле, трэба прызнаць, што іх адносіны да нас, шчырыя ці няшчырыя, былі заўсёды амаль карэктнымі, і мы, калі не сваім лікам, то салідарнасцю, а таксама культурнасцю поглядаў выклікалі да сябе павагу»^[101].

Сам Вайніловіч у Дзяржаўным Савеце стаў членам аграрнай камісіі, а таксама фінансавай, дзе належаў да групы, якая займалася бюджэтам дзяржавы, што было вельмі адказным.

«Саюз аўтанамістаў» у I Дзяржаўнай Думе[правіць | правіць зыходнік]

У I Дзяржаўнай Думе дэпутаты з ліку мясцовых (каталіцкіх і польскамоўных) дваран (т.зв. «палякаў») Заходняга краю стварылі групоўку (20 чалавек — у тым ліку Раман Скірмунт) пад назвай «Краёвае кола Літвы і Русі» (ці «Дэпутацкае кола Літвы і Русі»), якая аб’ядналася з дэпутатамі ад польскіх губерняў (т.зв. «Польскім колам з Каралеўства Польскага») і склалі ядро парламенцкай групы «Саюза аўтанамістаў», у якую яшчэ ўвайшлі ўсе нацыянальныя групы дэпутатаў (63 дэпутата — татары, грузіны і інш.)^[102]. Цалкам гэтая вялікая парламенцкая кааліцыя («Саюз аўтанамістаў») налічвала ў I Дзяржаўнай Думе да 120 чалавек і была моцным аб’яднаннем сіл для дасягнення дэцэнтралізацыі кіравання нацыянальнымі рэгіёнамі Расійскай імперыі і нацыянальнага раўнапраўя. «Саюз аўтанамістаў» узначаліў дэпутат Аляксандр Лядніцкі (1866—1934), выбраны ад Мінскай губерні, як вядома, па пратэкцыі Эдварда Вайніловіча. Само існаванне і дзейнасць Саюза аўтанамістаў поўнасцю адпавядала інтарэсам краёўцаў-кансерватараў, на чале якіх стаяў старшыня «Саюза Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі ў Дзяржаўным Савеце» Расійскай імперыі Эдвард Вайніловіч^[103][104].

Прапанова пасады намесніка міністра земляробства (1906)[правіць | правіць зыходнік]

Новапрызначаны Старшыня Савета міністраў Расійскай імперыі (1906—1911) Пётр Сталыпін пачаў прыхільна выказвацца адносна фарміравання т.зв. «парламенцкага ўрада», з прадстаўнікоў ліберальных партый. Цвёрдыя пазіцыі супраць сацыялізма і радыкальных аграрных рэформ, на якіх стаялі дэпутаты «Саюза Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі» у Дзяржаўным Савеце, хутка ацаніла імператарская ўлада. Іпаліт Корвін-Мілеўскі, апісваючы ў мемуарах перыяд паміж дзеяннямі I і II Дзяржаўнай Думы, адзначыў: «Гэта быў момант, калі наш Саюз Польскіх Кол у Дзяржаўным Савеце карыстаўся найвялікшым уплывам; паважана нас (і не без прычыны) у хвіліну, калі ў большасці нашых калег-рускіх галовы круціліся на шыі як сцягі на даху, распазнаючы, адкуль „вецер дзьме“, як свайго роду кансерваторыя палітычнай раўнавагі»^[105].

Летам 1906 г. Сталыпін прапанаваў Вайніловічу пасаду «таварыша» (г.зн. намесніка) кіраўніка «Галоўнага ўпраўлення землеўладкавання і земляробства» (як у 1905—1915 г. афіцыйна называлася міністэрства земляробства), бо Вайніловіч меў належны вопыт для рашэння аграрнага пытання ў імперыі. Сталыпін папрасіў прабачэння, што не можа адразу прапанаваць партфель міністра земляробства (які адводзіць князю Барысу Васільчыкаву), хоць плануе гэта ў будучым; і паведаміў Вайніловічу, што яго кандыдатура была абмеркавана з імператарам і атрымала самую высокую ўхвалу^[106].

Дэпутаты «Саюз Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі» у Дзяржаўным Савеце станоўча аднесліся да прапановы Сталыпіна даць Вайніловічу пасаду ва ўрадзе, бо лічылі, што добра мець там свайго чалавека, але паставілі Сталыпіну шмат абмежавальных умоў: урад павінен складацца толькі з дэпутатаў «цэнтра» Дзяржаўнага Савета і «правых» дэпутатаў Дзяржаўнай Думы, а ў якасці праграмы павінна быць прынята праграма лібералаў «Асноўныя прапановы». Вайніловіч палічыў заўчасным увайсці ў склад урада пры такіх супярэчнасцях і абмежаваннях у свабодзе ўласнай дзейнасці^[107]. Хутка і сама ідэя ліберальнага ўрада стала міфічнай.

Іпаліт Корвін-Мілеўскі пазней так запісаў у сваіх мемуарах: «Пан Эдвард адмовіўся і меў рацыю, бо быў у ім матэрыял на шэфа, а не „таварыша“ элегантнага князя»^[105]. Эдвард Вайніловіч адзначыў, што вырас у вачах калег па Дзяржаўным Савеце, бо многія б згадзіліся і нямногія б змаглі адмовіцца ад міністэрскага партфеля, абяцаўшага шматлікія прывілеі і ўзнагароды цара. Тым не менш, добрыя адносіны паміж Сталыпіным і Вайніловічам захаваліся^[108].

Аўдыенцыя ў цара Мікалая II (1907)[правіць | правіць зыходнік]

У 1907 г. Вайніловіч з групай асобных членаў Дзяржаўнага Савета быў запрошаны на аўдыенцыю з расійскім імператарам Мікалаем II, якому адважна сказаў, выходзячы за рамкі пратакола сустрэчы, што мясцовыя дваране лаяльныя цару, а для спынення сялянскіх аграрных хваляванняў у Заходнім краі трэба ўстанавіць мяжу з карэннымі рускімі губернямі, бо ўся сацыялістычная «зараза» прыходзіць адтуль^[109]. Ён алегарычна намякаў цару на ўвядзенне аўтаноміі кіравання краем.

Стварэнне Краёвай партыі Літвы і Беларусі[правіць | правіць зыходнік]

Выбары ў II Дзяржаўную Думу з-за актыўнага ўмяшальніцтва расійскага ўрада зменшылі колькасць «польскіх» дэпутатаў-дваран з Заходняга края да 11 асоб, якія далучыліся ў Думе да «Польскага кола» (групоўкі дэпутатаў ад польскіх губерняў) на чале з Раманам Дмоўскім, кіраўніком Польскай нацыянальна-дэмакратычнай партыі (т.зв. «эндэкаў», «усепалякаў»).

Лідары МТСГ вырашылі заснаваць у 1907 г. даўно аб’яўленую ў прэсе «краёвую партыю», якая б процістаяла «эндэкам» (у першую чаргу — у Дзяржаўнай Думе)^[110][111]. На сходзе МТСГ было заснавана і Польскае таварыства «Асвета» у Мінску.

Партыя змагла правесці ў III Дзяржаўную Думу толькі аднаго дэпутата (Станіслава Ваньковіча). Партыя праіснавала нядоўга (да 1908 г.).

III і IV сесіі Дзяржаўнага Савета[правіць | правіць зыходнік]

У 1908 г., калі напал агульнарасійскай рэвалюцыі 1905—1907 гадоў ужо спаў, у «Саюзе Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі» у Дзяржаўным Савеце пачала ўзнікаць альтэрнатыўная лаялізму Вайніловіча канцэпцыя дзейнасці. Дэпутат ад Віленскай губерні граф Іпаліт Корвін-Мілеўскі пачаў заяўляць, што ў сітуацыі дэманстрацыі лаяльнасці царскім урадам прымаюцца ўсё новыя і новыя меры па «нацыянальным знішчэнні» «асоб польскага паходжання»^[112]. Эдвард Вайніловіч, не бачачы для сябе магчымасці змянення курсу лаялізму да ўрада, пакінуў пасаду старшыні «Саюза Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі». На ролю лідара вылучыўся Мілеўскі, які неафіцыйна прапанаваў ураду Пятра Сталыпіна падтрымку «Саюзам Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі» новага закона аб аграрнай рэформе, калі ўрад не будзе прапаноўваць законапраекты, якія пагаршаюць становішча «дваран польскага паходжання». Аднак тут ужо дэпутаты «Кола Літвы і Русі» не пажадалі, непакоячыся пра маёнткі — галоўны падмурак свайго ўплыву ў «заходніх губернях», ісці на падобны кампраміс. Гэта вымусіла Мілеўскага 11 мая 1909 г. скласці свае паўнамоцтвы дэпутата Савета^[113].

Далейшая жа дзейнасць Вайніловіча адзначылася тым, што ён упершыню выступіў з крытыкай рашэння ўрада адносна ўхвалы дыскрымінацыйнага думскага законапраекта ад 31 мая 1909 г. пра скарачэнне да аднаго года тэрміну дзейнасці ў Дзяржаўным Савеце дэпутатаў «заходніх губерняў». Ад імя «Саюза Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі» Вайніловіч выступіў з пратэстам і нават абмяркоўваў ідэю калектыўнай адстаўкі ўсіх дэпутатаў «кола».

Малая колькасць дэпутатаў «Саюза Колаў Каралеўства Польскага і краёў Літвы і Русі» ў Савеце не дазваляла разлічваць на вялікі ўплыў як пры выкарыстанні лаялісцкай (Вайніловіча), так і актыўнай і канфліктнай (Мілеўскага) стратэгіі, таму закон быў прыняты. Аднак Сталыпін паабяцаў Вайніловічу, што ў 1909 г. ён прадставіць урадавы праект закона аб увядзенні земстваў у дзевяці «заходніх губернях». Пасля завяршэння ў верасні 1909 г. працы IV сесіі Дзяржаўнага Савета скончыўся тэрмін паўнамоцтваў дэпутатаў^[113].

Адмова Вайніловіча ад новай кадэнцыі ў Дзяржаўным Савеце[правіць | правіць зыходнік]

У чэрвені 1909 г. дэпутаты «Кола Літвы і Русі» ў Дзяржаўным Савеце на сваім сходзе прынялі прынцыповае рашэнне аб прадастаўленні аднаго з дэпутацкіх мандатаў прадстаўніку ліберальнай часткі рускіх дваран у літоўска-беларускіх губернях. Эдвард Вайніловіч разлічваў, што гэты ўчынак дэманстрацыі лаяльнасці зменшыць нападкі фракцыі «правых» у Дзяржаўным Савеце Расійскай імперыі, вырашыў ахвяраваць сабой і 28 жніўня 1909 г. на чарговым сходзе зняў сваю кандыдатуру ад Мінскай губерні на карысць адстаўнога гвардыі палкоўніка, рускага двараніна, маянткоўца Слуцкага павета Мінскай губерні, члена земскай управы Міхаіла Кір’якова^{[заўв 12]}, які быў сябрам Вайніловіча і з сімпатыяй адносіўся да мясцовых карэнных (польскамоўных і каталіцкіх) дваран у краі^[114]. Аднак Кір’якоў не быў абраны, бо большая частка карэнных дваран Мінскай губерні не пагадзіліся з меркаваннем Вайніловіча (і Рамана Скірмунта) і прагаласавала на выбарах 10 верасня 1909 г. за былога дэпутата I Дзяржаўнай Думы князя Гераніма Друцкага-Любецкага (1861—1919), якога расійскія ўлады недалюблівалі^{[заўв 13]}. Вайніловіч толькі са шкадаваннем сказаў мінскаму дваранству, што такім нелаяльным крокам (неабраннем рускага прадстаўніка) будзе згублена ўся праца па ўвядзенні земстваў, што ў хуткім часе і пацвердзілася, бо расійская ўлада ўвяла абмежаваныя па характару земствы ў «заходніх губернях»^[114].

Вынік дзейнасці ў Дзяржаўным Савеце Расійскай імперыі[правіць | правіць зыходнік]

Спыненне ў 1909 г. палітычнай дзейнасці Эдварда Вайніловіча ў Дзяржаўным Савеце Расійскай імперыі не было трагедыяй, бо завяршэнне рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расійскай імперыі прывяло да росту ў органах кіравання і прэсе рускага вялікадзяржаўнага шавінізму як рэакцыі на актывізацыю этнакультурных і этнапалітычных рухаў самых розных народаў, а таксама да адкату многіх саступак царызму, звужэння некаторых ліберальных праў, у тым ліку — прыняцця законаў, якія змяншалі палітычную ролю як Дзяржаўнай Думы, так і Дзяржаўнага Савета^[116][117].

Між тым за час сваёй дзейнасці ў Дзяржаўным Савеце Расійскай імперыі Эдварду Вайніловічу ўдалося наладзіць добрыя адносіны з прэм’ер-міністрам Сталыпіным і гарантаваць увядзенне земстваў у Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай, Кіеўскай, Валынскай і Падольскай губернях, што было зроблена расійскімі ўладамі ў 1911 г. Гэта было вялікім дасягненнем персанальна Вайніловіча^{[заўв 14]}, а таксама частковай рэалізацыяй ідэй краёўцаў-кансерватараў аб пэўнай аўтаноміі кіравання свайго краю: земствы, хоць і з непрапарцыянальнай каталіцкай («польскай») і праваслаўнай («рускай») курыямі, паспрыялі эканамічнаму і культурнаму развіццю гэтых губерняў, а таксама сталі пляцоўкай для адшукання паразумення паміж землеўласнікамі, інтэлігенцыяй і сялянамі, чаго ўжо не магла даць III Дзяржаўная Дума, палітычнае значэнне якой было мізэрным. Калі ў 1909 і 1910 г. дэпутатамі ў Дзяржаўны Савет ад дзевяці губерняў Заходняга краю было абрана 8 чалавек, то ў 1913 г. — толькі 3 асобы (ад няземскіх Ковенскай, Віленскай і Гродзенскай губерняў)^[120][121]. У той жа час нават у абмежаваных па характару земствах наяўнасць дзвюх курый (каталіцкай і праваслаўнай) аўтаматычна гарантавала каталікам абранне сваіх прадстаўнікоў ад «польскай» курыі, што дазваляла хоць неяк уплываць на вырашэнне мясцовых задач.

Вяртанне да працы ў краі і дзейнасць у земстве[правіць | правіць зыходнік]

Пасля адмаўлення ў 1909 г. ад новай кадэнцыі ў Дзяржаўным Савеце Эдвард Вайніловіч стаў праводзіць шмат часу ў Мінску і Савічах, дзе на свята Новага года і сямейныя ўрачыстасці збіраліся ўсе сваякі. Ён прымаў у Савічах і шмат сяброў, сярод якіх — Марыяна Здзяхоўскага, арцыбіскупа Яна Цепляка, Аляксандра Лядніцкага^[122].

У 1909 г. Эдвард Вайніловіч (як блізкі сваяк Ваньковічаў) і Раман Скірмунт (як блізкі сябар Вайніловічаў і Ваньковічаў) прысутнічалі ў якасці ганаровых гасцей на гучным у краі «срэбраным вяселлі» Станіслава Аляксандравіча Ваньковіча (1860—1937) і Гелены Генрыхаўны Ваньковіч з роду Аскеркаў (1866—1947) у маёнтку Рудакоў (Рэчыцкі павет), на якое з’ехаліся многія вядомыя дваранскія сем’і — Горваты, Аскеркі, Кеневічы, Гечэвічы, Мінейкі, Раствароўскія і інш.^[123] Бацька маладога Станіслаў Аляксандравіч Ваньковіч (1860—1937) быў віцэ-старшынёй Віленскага таварыства сельскай гаспадаркі, а таксама членам-заснавальнікам Краёвай партыі Літвы і Беларусі.

30 чэрвеня 1910 г. у сядзібе Ваньковічаў у Вялікай Сляпянцы адбылося вяселле Мечыслава Баляслававіча Ялавецкага (1876—1962) і Юліі Зыгмунтаўны Ваньковіч (1883—1939). Эдвард Вайніловіч і Раман Скірмунт таксама прысутнічалі. Маладая Юлія Ваньковіч была блізкай сваячкай Эдварда Вайніловіча, а Мечыслаў Ялавецкі быў сынам Баляслава Ялавецкага, віднага ідэолага «краёвасці», які яшчэ ў 1907 г. крытыкаваў стварэнне Краёвай партыі Літвы і Беларусі на выключна кансерватыўных прынцыпах. Верагодна, за шлюбам маладых быў і пэўны крок збліжэння двух палітыкаў, бо на вяселлі гучалі не толькі маралізатарскія тосты, але і сур’ёзныя праграмна-палітычныя, патрыятычныя, а таксама традыцыйныя заклікі да захавання сямейнай зямлі^[124][125].

2 кастрычніка 1910 г. на чарговых выбарах дэпутата ад Мінскай губерні ў Дзяржаўны Савет Расійскай імперыі Вайніловіч не балаціраваўся, а толькі ўвайшоў у камісію для падліку галасоў і вылучыў кандыдатуру Рамана Скірмунта, тагачаснага віцэ-старшыні Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі, які і быў абраны. Аднак у 1911 г. дэпутацкі мандат Скірмунта быў скасаваны^[126].

Пасля ўвядзення ў 1911 г. земскага самакіравання (земства) у Мінскай губерні Эдвард Вайніловіч быў выбраны дэпутатам ад «польскай» (каталіцкай) курыі Слуцкага павета ў мінскую губернскую земскую ўправу (мінскае земства), пераабіраўся ў Слуцкім павеце і быў слуцкім дэпутатам у мінскім земстве да 24 чэрвеня 1917 г. У мінскае земства дэпутатамі былі абраны і блізкія сябры Раман Скірмунт (ад Пінскага павета) і Міхал Ястржэмбскі (ад Рэчыцкага павета). Дзейнасць у мінскім земстве была накіравана на ўвядзенне больш збалансаваных падаткаў, каб даць мажлівасць развівацца паветам, і задавальненне мясцовых патрэб. Між тым на справы ў земстве аказваў вялікі ўплыў мінскі губернатар, таму каталіцкія дваране дабіваліся плёну толькі цяжкай працай, добрым веданнем справы і агромнай непрадузятасцю і справядлівасцю поглядаў^[127]. У мінскім земстве Вайніловіч меў стасункі і з Аркадзем Смолічам.

У 1913 г. у Мінску адбылося ўрачыстае святкаванне 25-годдзя працы Эдварда Вайніловіча ў МТСГ. Удзячныя калегі для Вайніловіча замовілі ў Юзафа Вейсенгофа спецыяльны юбілейны значок^[128].

У пачатку Першай сусветнай вайны[правіць | правіць зыходнік]

З пачаткам Першай сусветнай вайны Эдвард Вайніловіч быў прызначаны расійскімі ўладамі 18 ліпеня 1914 г. на пасаду старшыні мабілізацыйнай камісіі Слуцкага павета (на 10 дзён), а пасля па загаду ўлад займаўся перасяленнем з Мінскай губерні ў цэнтральныя расійскія губерні патэнцыяльна «варожых» элементаў — немцаў і аўстрыйцаў^[129].

30 ліпеня 1914 г. (па прычыне распачатай вайны і адпаведнага занепакоення расійскіх улад) падпісаў разам з іншымі дваранамі Мінскай губерні адрас расійскаму цару Мікалаю II, дзе гаварылася аб вернасці манарху і Расійскай імперыі^[130]. У той жа час Эдвард Вайніловіч ад імя МТСГ паехаў у Варшаву, дзе імкнуўся высветліць пазіцыі польскіх палітыкаў адносна вайны і адчуў незацікаўленасць узніклага варшаўскага шматпартыйнага Нацыянальнага камітэта ў «ягелонскай ідэі» — шматнацыянальнай і федэрацыйнай Рэчы Паспалітай. Вайніловіч сустрэўся ў варшаўскай гасцініцы «Еўропа» з Раманам Дмоўскім, лідарам Польскай нацыянальна-дэмакратычнай партыі («эндэкаў»), і ў чарговы раз пачуў ад апошняга, што Польшча павінна ўключыць у свой склад толькі некаторыя беларускія паветы, дзе перавагу маюць каталікі — часткі Віленскай і Гродзенскай губерняў, а астатняе павінна адысці да паглынання Расіяй^[131]. «Эндэкі» ў пачатку вайны занялі прарасійскія пазіцыі, бо спадзяваліся, што перамога Расіі над Германіяй і Аўстрыяй прывядзе да аб’яднання ўсіх польскіх зямель, а прыхільнікам незалежнасці заставаўся Юзаф Пілсудскі, які ў жніўні 1914 г. фактычна выйшаў з ППС і займаўся толькі стварэннем польскіх легіёнаў для барацьбы супраць Расійскай імперыі і адраджэння Рэчы Паспалітай у межах 1772 года.

У 1914—1915 гг. у Мінску і Мінскай губерні рэзка ўзрастала (прыблізна на 100 тысяч чалавек^[132]) доля польскага насельніцтва. Спачатку ў 1914 г. частка палякаў (па прычыне іх апазіцыйных настрояў) была прымусова выселена расійскімі ўладамі з Варшавы і польскіх губерняў, а пасля прыйшла хваля польскіх бежанцаў, якія ратаваліся ад наступлення нямецкіх войск на Польшчу і Гродзенскую губерню. Польскія ссыльныя і бежанцы (актывісты польскіх партый, навукоўцы, дзеячы культуры, журналісты, звычайныя гараджане, сяляне і інш.) у сваёй большасці мелі альбо сацыялістычныя, альбо «эндэцкія» погляды. Яны разгарнулі ў Мінску выданне сваіх газет, стварэнне розных таварыстваў, аддзелаў партый і інш., аднак у горадзе ўсё ж галоўная роля была ў ваенных улад і ўплывовых мясцовых маянткоўцаў.

Большасць маянткоўцаў Мінскай губерні вырашылі не эвакуіравацца ў цэнтр Расіі, а застацца, бо вайна магла цалкам зруйнаваць пакінутыя маёнткі, якія з перспектывай разглядаліся як падмурак эканомікі края. У Нясвіж да князёў Радзівілаў і адначасова ў суседнія Савічы да Эдварда Вайніловіча ў той час заязджала шмат гасцей з польскіх губерняў — арыстакраты, кіраўнікі польскіх таварыстваў сельскай гаспадаркі, члены польскіх партый, а таксама члены ваеннага кіраўніцтва расійскіх войск^[133]. МТСГ актыўна займалася дапамогай бежанцам і ахвярам вайны, захоўвала эвакуіраваную пародзістую жывёлу, здолела наладзіць паразуменне з расійскімі генераламі і арганізаваць плённы догляд за прыватнымі гаспадаркамі Мінскай губерні, імкнучыся ўзяць у свае рукі пастаўкі лесу, коней і хлеба з маёнткаў для арміі, чым аддаваць гэтыя функцыі неахайным ваенным прадстаўнікам (бо па правілах ваеннага часу расійскія ваенныя ўлады без дазволу ўласнікаў маглі праводзіць рэквізіцыі). Гэта дапамагло пазбегнуць мільённых страт для гаспадаркі губерні^[134].

У 1915 г. Вайніловіч ездзіў як дэлегат Мінскай губерні ў Маскву, дзе на чале з Аляксандрам Лядніцкім (1866—1934) узнік Польскі камітэт дапамогі ахвярам вайны і паспрабаваў стаць своеасаблівым «урадам», які кіруе ўсімі польскімі арганізацыямі ў Расійскай імперыі. Вайніловіч як кіраўнік МТСГ адмовіўся далучыцца і заявіў, што гэты камітэт павінен кантраляваць толькі арганізацыі бежанцаў, а не распаўсюджваць сваю ўладу на губерні Заходняга краю, дзе мясцовыя маянткоўцы не з’яўляюцца бежанцамі і лепш спраўляюцца з мясцовымі праблемамі^[135].

У часы кіравання Часовага ўрада Расіі (1917)[правіць | правіць зыходнік]

Арыентацыя на палітычную суб’ектнасць Беларусі[правіць | правіць зыходнік]

Пасля звяржэння расійскага самаўладдзя ў ходзе Лютаўскай рэвалюцыі (1917) і ўстанаўлення Часовага ўрада ў Петраградзе новая расійская ўлада дазволіла грамадству былой Расійскай імперыі неабмежаваную грамадска-палітычную дзейнасць. Лідары Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі як самай уплывовай арганізацыі мясцовых дваран пачалі актыўна абмяркоўваць палітычную будучыню сваіх зямель і стаўленне да новай улады ў Петраградзе. Пасля няўдачы рэалізаваць ідэі «краёвасці» і забяспечыць адзінства ўсіх шасці літоўска-бел