Republikanska narodna stranka (Turska)
Republikanska narodna stranka Cumhuriyet Halk Partisi | |
|---|---|
.svg){kind=logo} | |
| Predsjednik | Özgür Özel |
| Generalni sekretar | Selin Sayek Böke |
| Glasnogovornik | Deniz Yücel |
| Osnivač(i) | Mustafa Kemal Atatürk |
| Osnovana | 7. septembar 1919. (kao savez oružanih grupa) 9. septembar 1923. (kao politička stranka) 9. septembar 1992. (obnavljanje nakon gašenja od strane vojne hunte 1980) |
| Sjedište | Çankaya, Ankara |
| Broj članova | 1.257.753[1] (2020) |
| Ideologija | Kemalizam[2] Sekularizam[3] Građanski nacionalizam Ljevičarski nacionalizam[4] Socijaldemokratija Evropeizam[5] |
| Velika narodna skupština | 139 / 600 |
| Metropolitanske općine | 11 / 30 |
| Distriktne općine | 241 / 1.351 |
| Pokrajinska vijeća | 184 / 1.251 |
| Općinske skupštine | 4.613 / 20.498 |
| Veb-sajt | |
| [1] | |
Republikanska narodna stranka (turski: Cumhuriyet Halk Partisi, skraćeno CHP) kemalistička[6] je i socijaldemokratska[6] stranka u Turskoj. Najstarija je turska politička stranka i trenutno je najveća opoziciona stranka u Velikoj narodnoj skupštini. CHP sebe naziva "savremenom socijaldemokratskom strankom, odanoj osnivačkim principima i vrijednostima Republike Turske". Smatra se "osnivačkom strankom savremene Turske".[7] Na grbu stranke nalazi se šest strijela koje predstavljaju osnovne principe kemalizma: republikanizam, nacionalizam, etatizam, populizam, sekularizam i reformizam.
Stranka je osnovana tokom Sivaskog kongresa, održanog u septembru 1919, kao savez oružanih grupa koje su pružale otpor grčkoj invaziji Anadolije. Savez je u obliku ujedinjenog fronta predstavljao turski narod tokom Rata za nezavisnost. Narodna stranka proglašena je političkom organizacijom 9. septembra 1923, a 29. oktobra iste godine uspostavljena je Republika Turska. Sadašnje ime stranka je dobila 10. novembra 1924. čime je u Turskoj nastupio jednopartijski period.
Tokom jednopartijskog perioda, CHP je postao vodeća politička organizacija jednopartijske države. U ovom su periodu, zahtjevom Mustafe Kemala Atatürka, vođe CHP-a i osnivača Republike, osnovane dvije opozicione stranke u cilju uspostave višestranačke demokratije. To su bile Napredna republikanska stranka, osnovana 1924. od strane grupe generala iz Rata za nezavisnost, i Liberalna republikanska stranka koju je 1930. osnovao Fethi Okyar. Međutim, obje stranke su ugašene svega nekoliko mjeseci nakon svoga osnivanja zbog navodnih veza s islamizmom.
Trenutna struktura stranke uspostavljena je pri tranziciji u višestranački sistem. Prvi demokratski izbori održani su 1946. Prvi poraz stranka je doživjela već na izborima 1950. Nakon toga uslijedio je period državnih udara, koji su izvršeni 1960, 1971. i 1980.
Vojna hunta je nakon državnog udara 1980. ugasila sve političke stranke, uključujući i CHP. Bülent Ecevit, bivši vođa CHP-a, uspostavio je 1985. Demokratsku ljevičarsku stranku koja i danas postoji. CHP je ponovo formiran 9. septembra 1992. uz učešće većine članova stranke iz perioda prije državnog udara.
Trenutno stanje
[uredi | uredi izvor]
.jpg)
CHP je stranka lijevog centra s tradicionalnim vezama sa srednjim i višim slojevima srednje klase poput radnika bijelog ovratnika, penzioniranih generala, državnih službenika, akademika, studenata, ljevičarskih intelektualaca i sindikata poput DİSK-a.[8] Distanca između stranačke uprave i glasača, posebno lijevo orijentiranih Kurda, doprinijela je pomjeranju stranke od ljevice.[9]
CHP je član Socijalističke internacionale i Progresivnog saveza, kao i saradnik Partije evropskih socijalista. Stranka je 2014. urgirala Socijalističkoj internacionali da prihvati sjevernokiparsku Republikansku tursku stranku (turski: Cumhuriyetçi Türk Partisi) kao punopravnog člana.[10]
Na općim izborima 2007. CHP je nastupio u koaliciji s Demokratskom ljevičarskom strankom (turski: Demokratik Sol Parti), te je doživjeo težak poraz, dobivši 7.300.234 glasa (20,85%). Stranka je pobijedila samo u trima tračkim (Edirne, Tekirdağ i Kırklareli) i dvjema egejskim pokrajinama (İzmir i Muğla). Svega 112 kandidata sa CHP-ove liste ušlo je u Skupštinu (od toga 13 iz DSP-a), u poređenju sa 178 osvojenih mandata 2002. kada je koalicija CHP–DSP–YTP dobila 21,77% glasova.
Na lokalnim izborima 2009. CHP je dobio 23,1% glasova, pobijedivši u Antaliji, Giresunu, Zonguldaku, Sinopu, Tekirdağu i Aydınu. Ipak, u čak 20 pokrajina stranka je dobila manje od 3% glasova, a poražena je i u Trabzonu.
Na općim izborima održanim u junu 2011, CHP je dobio 11.155.972 glasa (25,98%). Na lokalnim izborima 2014, broj glasova CHP-a pao je na 10.835.876, ali se procenat povećao na 26,34%. Pet mjeseci kasnije, Ekmeleddin İhsanoğlu, zajednički kandidat CHP-a i Stranke nacionalističkog pokreta (turski: Milliyetçi Hareket Partisi) na predsjedničkim izborima, dobio je samo 38,44% glasova, te je poražen od Recepa Tayyipa Erdoğana, kandidata Stranke pravde i razvoja (turski: Adalet ve Kalkınma Partisi). Na općim izborima u junu 2015, AKP je po prvi put izgubila parlamentarnu većinu, a CHP je dobio 11.518.139 glasova (24,95%). Kako koaliciona vlada nije formirana, u novembru 2015. održani su prijevremeni izbori na kojima je CHP dobio 12.111.812 glasova (25,32%).[11]
Historija
[uredi | uredi izvor]Atatürkov period (1923–1938)
[uredi | uredi izvor]Tokom Rata za nezavisnost, u sastav parlamenta u Ankari ulazili su zastupnici raznih političkih uvjerenja. Mustafa Kemal je sa saradnicima formirao Grupu za odbranu prava (turski: Müdafaa-ı Hukuk grubu), dok se opozicija ujedinila u "drugu grupu" (sljedbenici Mustafe Kemala nazivani su "prvom grupom"). U januaru 1923. Mustafa Kemal je saopćio da će se "prva grupa" transformisati u Narodnu stranku (turski: Halk Fırkası). U maju 1923. parlament je sazvao izbore, vjerovatno zbog želje Mustafe Kemala i saradnika da garantiraju podršku Lozanskom sporazumu od strane jednodušnog parlamenta. Izbori su okončani potpunom pobjedom Kemalove grupe, prije svega zbog njegovog ugleda nakon ratnih pobjeda, koja je dobila sva 333 mandata. Ubrzo je proglašena Republika, Lozanski sporazum je ratificiran, a hilafet je ukinut.[12]
Međutim, nakon kratkog perioda jednopartijske vlasti, grupa bivših Kemalovih saradnika, objedinjena raznim motivima (gubitak moći, protivljenje revolucionarnim aktivnostima vlasti i slično), uključujući Raufa Orbaya, Kâzıma Karabekira i Alija Fuata Cebesoya, osnovala je 1924. opozicionu Naprednu republikansku stranku (turski: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası). Nakon osnivanja opozicione stranke, Narodna stranka promijenila je ime u Republikanska narodna stranka. Postojanje Napredne republikanske stranke bilo je kratkog vijeka. Početkom 1925. na istoku Turske došlo je do pobune pod vodstvom šejha Saida. Stranka se suočila s optužbama za umiješanost u pobuni i neuspješnim atentatima na Mustafu Kemala, te je 5. juna ugašena od strane vlasti. Karabekir i brojni drugi članovi stranke pohapšeni su i izvedeni pred vojni sud. Karabekir je ubrzo pušten na slobodu. Od 1925. do 1946. Turskom je vladao jednopartijski sistem, izuzev kratkog perioda postojanja Liberalne republikanske stranke (turski: Serbest Cumhuriyet Fırkası) koju je 1930. na Atatürkov zahtjev osnovao i predvodio Fethi Okyar, jedan od njegovih najbližih prijatelja. Stranka je ugašena od strane svojih osnivača nakon sastanka u Izmiru koji se pretvorio u demonstraciju protiv CHP-a. Od 1925. do 1930. CHP je uveo mjere s ciljem transformacije Turske u savremenu državu. Period od 1930. do 1939. obilježili su još jedna transformacija stranke i pokušaji proširenja ideologije,[13] a došle su do izražaja i antikomunističke tendencije.[14]
Mustafa Kemal Atatürk umro je 10. novembra 1938. Dan nakon njegove smrti, za vođu CHP-a izabran je njegov saveznik İsmet İnönü. Na kongresu stranke, održanom 26. decembra 1938, İnönü je proglašen doživotnim vođom CHP-a,[15] a Atatürku je data titula vječnog vođe.
İnönüjev period (1938–1972)
[uredi | uredi izvor]
Ubrzo nakon što je izabran za predsjednika, İnönü je usvojio politiku neutralnosti uprkos pokušajima Saveznika i Sila Osovine da Tursku uvuku u Drugi svjetski rat. Prvi višestranački izbori u historiji Turske održani su 21. jula 1946. Okončani su pobjedom CHP-a koji je osvojio 395 od 465 mandata, mada je bilo kritika da izbori nisu ispunili demokratske standarde. Četiri godine kasnije, pobjedu na izborima ostvarila je Demokratska stranka (turski: Demokrat Parti) Celâla Bayara. İnönü je predsjedavao miroljubivom tranzicijom nakon koje je Bayar preuzeo funkciju predsjednika, a Adnan Menderes funkciju premijera. Izbori iz 1950. označili su kraj posljednje većinske vlade CHP-a, koji od tada nije uspio zadobiti parlamentarnu većinu.[16]
Tokom 1940-ih, CHP-ova vlada uspostavila je seoske institute s ciljem smanjivanja razlika između urbanih i ruralnih područja. Taj program ugasila je Menderesova vlada.
26. novembra 1951, na 9. kongresu CHP-a, formirani su omladinski i ženski ogranci stranke. Na izborima 1954, CHP je doživjeo drugi uzastopni poraz dobivši samo 35,4% glasova i 31 mandat u Skupštini. DP je sa samo 57,6% glasova dobila 505 mandata zahvaljujući izbornom sistemu. Nakon ovog poraza, CHP je intenzivirao opozicionu djelatnost, te je na izborima 1957. ostvario znatno bolji rezultat dobivši 41% glasova i 178 mandata. Usljed rastuće zabrinutosti zbog autoritarnih tendencija DP-ove vlasti, ta stranka je dobila 47,9% glasova i 424 mandata.
Nakon državnog udara 1960, grupa visokorangiranih oficira, predvođena generalom Cemalom Gürselom, formirala je Komitet nacionalnog jedinstva (turski: Milli Birlik Komitesi). Komitet je obustavio rad DP-a, a vođe stranke poslate su na suđenje zbog navodnog diktatorskog režima. Premijer Menderes, ministar spoljašnjih poslova Fatin Rüştü Zorlu i ministar finansija Hasan Polatkan pogubljeni su vješanjem u zatvoru na İmralıju 16. i 17. septembra 1961. Bayar je zbog starosti osuđen samo na kaznu doživotnog zatvora. İnönü je poslao pismo Gürselu u kojem je izrazio zabrinutost u vezi pravnog procesa, te je pozvao na poništavanje smrtnih kazni kako bi se smirile društvene tenzije nastale nakon državnog udara. I pored toga, desničarske stranke od tada konstantno prozivaju CHP zbog percipirane umiješanosti u Menderesovu likvidaciju.[17]
Stranka pravde (turski: Adalet Partisi) nastala je 1961. kao nasljednik DP-a. U međuvremenu, Komitet je formirao privremeni Zastupnički dom (umjesto skupštine) radi donošenja novog ustava. Donošenjem novog ustava nastao je Ustavni sud čija je svrha sprečavanje kršenja ustava od strane vlasti. Ustav iz 1961. smatra se najliberalnijim i najdemokratskijim ustavom u turskoj historiji. Njime je uveden izborni sistem proporcionalne zastupljenosti, a parlament je dobio dvodomni oblik, sa Senatom Republike kao gornjim domom i Narodnom skupštinom kao donjim. Četvrtim predsjednikom Republike postao je Cemal Gürsel.
CHP je postao najvećom strankom nakon izbora 1961, dobivši 36,7% glasova i 173 mandata. Nešto slabiji rezultat imao je AP sa 34,8% glasova i 158 mandata. Između ove dvije stranke formirana je koalicija, čime je İnönü postao premijer po treći i posljednji put. To je bila prva koaliciona vlada u historiji Turske i trajala je do 1962. kada se raspala usljed nesuglasica CHP-a i AP-a po pitanju amnestije za bivše članove DP-a. Novu vladu İnönü je formirao sa Strankom nove Turske (turski: Yeni Türkiye Partisi) i Republikanskom seljačkom nacionalnom strankom (turski: Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi), ali se i ona raspala poslije lokalnih izbora 1963. İnönü je potom bio prisiljen formirati fragilnu manjinsku vladu uz podršku nezavisnih zastupnika. Ta se vlada raspala u februaru 1965. kada su se opozicione stranke ujedinile u blokiranju CHP-ovog budžeta, što je primoralo İnönüja na ostavku. Novu vladu formirao je nezavisni zastupnik Suat Hayri Ürgüplü uz podršku AP-a, YTP-a, CKMP-a i Nacionalne stranke (turski: Millet Partisi). Na općim izborima 1965. parlamentarnu većinu dobio je AP. Od 1965. CHP djeluje s pozicija lijevog centra.
İnönü je ostao vođa opozicije i CHP-a sve do 8. maja 1972. i pored poraza od AP-a i na općim izborima 1969. Tada ga je na mjestu vođe stranke zamijenio Bülent Ecevit. İnönü je umro 25. decembra 1973. i do danas je posljednji političar iz redova CHP-a koji je obnašao funkciju predsjednika.
Ecevitov period (1972–1980)
[uredi | uredi izvor]
U martu 1971. vojska je izvršila državni udar i oborila AP-ovu vladu Süleymana Demirela. Ecevit je, kao generalni sekretar CHP-a, protestirao protiv vojne intervencije i dao je ostavku na svoju funkciju u stranci. Također je kritizirao İnönüja koji nije osudio državni udar. Zahvaljujući brzoj i energetičnoj reakciji, Ecevit je zadobio podršku intelektualaca, te je 1972. naslijedio İnönüja kao novi vođa CHP-a. Na izborima 1973. CHP je osvojio 33% glasova i formirao je koalicionu vladu sa Strankom nacionalnog spasa (turski: Millî Selâmet Partisi) Necmettina Erbakana. U ovom je periodu Ecevit zauzeo izrazito ljevičarski stav, pokušavši implementirati socijalizam u ideologiju CHP-a. Popularnost CHP-a porasla je nakon vojne intervencije na Kipru.
Međutim, ideološke razlike između CHP-a i MSP-a bile su nepremostive, tako da je 1975. Demirel formirao novu vladu uz podršku četiriju stranaka. Na izborima 1977. CHP je ostao najveća stranka, osvojivši 41% glasova što predstavlja rekord za stranku i do današnjih dana. U narednim godinama CHP je bio vodeća stranka u dvjema kratkotrajnim koalicionim vladama, ali se 1980. na vlast vratio Demirelov AP. U septembru 1980. vojska je izvršila novi državni udar. Rad svih političkih stranaka obustavljen je nedugo nakon toga.
Glasačko tijelo
[uredi | uredi izvor]Stabilno glasačko tijelo CHP-a prisutno je u većim gradovima, obalskim područjima, srednjoj klasi i manjinama, poput alevija. Većina zastupnika u skupštini,[3] kao i sam vođa stranke Kemal Kılıçdaroğlu,[18] porijeklom su alevije.
Uporišta stranke su Egejska regija (Izmir, Aydın i Muğla), Istočna Trakija (Edirne, Kırklareli i Tekirdağ), sjeveroistok Turske (pokrajine Ardahan i Artvin) i Eskişehir, univerzitetski centar u Anadoliji.
Vođe stranke
[uredi | uredi izvor]| # | Ime (rođen–preminuo) | Portret | Period | |
| 1. | Mustafa Kemal Atatürk (1881–1938) |  | 9. septembar 1923. | 10. novembar 1938. |
| 2. | İsmet İnönü (1884–1973) |  | 26. decembar 1938. | 8. maj 1972. |
| 3. | Bülent Ecevit (1925–2006) | .jpg) | 14. maj 1972. | 30. oktobar 1980. |
| Stranka ugašena nakon državnog udara izvršenog 12. septembra 1980. | ||||
|---|---|---|---|---|
| 4. | Deniz Baykal (1938–) |  | 9. septembar 1992. | 18. februar 1995. |
| 5. | Hikmet Çetin (1937–) |  | 18. februar 1995. | 9. septembar 1995. |
| (4) | Deniz Baykal (1938–) | | 9. septembar 1995. | 23. maj 1999. |
| 6. | Altan Öymen (1932–) | 23. maj 1999. | 30. septembar 2000. | |
| (4) | Deniz Baykal (1938–) | | 30. septembar 2000. | 10. maj 2010. |
| 7. | Kemal Kılıçdaroğlu (1948–) |  | 22. maj 2010. | 5. novembra 2023. |
| 8. | Özgür Özel (1974–) | 5. novembra 2023. | Trenutno | |
Izborni rezultati
[uredi | uredi izvor]Opći izbori
[uredi | uredi izvor]| Rezultati CHP-a na općim izborima | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Izbori | Vođa | Glasovi | Zastupnici | Razlika | Procenat glasova | Ishod | Mapa | ||||
| 1946. | İsmet İnönü | — | 395 / 465 | — | — | 1. većinska vlada | |||||
| 1950. | 3.176.561 | 69 / 492 |  326 | 39,45% | 2. vodeća opozicija | ||||||
| 1954. | 3.161.696 | 31 / 537 | 38 | 35,36% 4,09% | 2. vodeća opozicija | ||||||
| 1957. | 3.753.136 | 178 / 602 |  147 | 41,09% 4,73% | 2. vodeća opozicija | ||||||
| 1961. | 3.724.752 | 173 / 450 | 5 | 36,74% 4,35% | 1. manjinska vlada | ||||||
| 1965. | 2.675.785 | 134 / 450 | 39 | 28,75% 7,99% | 2. vodeća opozicija | ||||||
| 1969. | 2.487.163 | 143 / 450 | 9 | 27,37% 1,38% | 2. vodeća opozicija | ||||||
| 1973. | Bülent Ecevit | 3.570.583 | 185 / 450 | 42 | 33,30% 5,93% | 1. manjinska vlada | |||||
| 1977. |  6.136.171 | 213 / 450 | 28 | 41,38% 8,09% | 1. manjinska vlada |  | |||||
| 1983. | Stranka je ugašena nakon državnog udara 1980. Naslijedile su je Populistička stranka (turski: Halkçı Parti, 1983–1985) i Socijaldemokratska partija (turski: Sosyal Demokrasi Partisi, 1983–1985). Ove dvije stranke ujedinile su se 1985. u Socijaldemokratsku populističku partiju (turski: Sosyaldemokrat Halkçı Parti). Rad CHP-a obnovljen je 1992. od strane disidenata iz SHP-a, koji se i sam spojio s CHP-om 1995. | ||||||||||
| 1987. | |||||||||||
| 1991. | |||||||||||
| 1995. | Deniz Baykal |  3.011.076 | 49 / 550 | 49 | 10,71% 10,71% | 5. opozicija |  | ||||
| 1999. |  2.716.094 | 0 / 550 | 49 | 8,71% 2,00% | 6. neparlamentarna stranka |  | |||||
| 2002. |  6.113.352 | 178 / 550 | 178 | 19,39% 10,68% | 2. vodeća opozicija |  | |||||
| 2007. |  7.317.808 | 112 / 550 | 66 | 20,88% 1,50% | 2. vodeća opozicija |  | |||||
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ "Cumhuriyet Halk Partisi". yargitaycb.org.tr.
- ^ Mügge, Liza (2013). "Brussels Calling: The European organisation of migrants from Turkey". Migration and Organized Civil Society: Rethinking National Policy. Routledge, str. 167.
- ^ a b "Proud to be a Turk". The Economist. 4. 2. 2016.
- ^ "CHP'deki 'ulusalcı yapılar'". Aydınlık. 3. 8. 2019.
- ^ Stepan, Alfred; Kuru, Ahmet T. (2012). "The European Union and the Justice and Development Party". Democracy, Islam, and Secularism in Turkey. Columbia University Press, str. 184.
- ^ a b "Turkey". Parties and Elections in Europe.
- ^ Ciddi, Sinan (2009). Kemalism in Turkish Politics: The Republican People's Party, Secularism and Nationalism. Taylor & Francis.
- ^ "CHP'li Kani Beko: Grevin kazananı olmaz". T24. 3. 3. 2019.
- ^ Ayata, Güneş (1992). CHP (örgüt ve ideoloji). Gündoğan Yayınları, str. 320.
- ^ "Parti Tüzüğü". Republikanska turska stranka. Arhivirano s originala, 10. 6. 2020. Pristupljeno 26. 5. 2020.
- ^ "Turkey election: Ruling AKP regains majority". BBC. 2. 11. 2015.
- ^ "Turks still debate whether Treaty of Lausanne was fair to Turkey". TRT World. 26. 1. 2018.
- ^ Mufti, Malik (2009). Daring and Caution in Turkish Strategic Culture: Republic at Sea. Palgrave Macmillan UK, str. 233.
- ^ Demirci, Fatih (2006). Kadro Hareketi ve Kadrocular. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, str. 15.
- ^ "İsmet İNÖNÜ". Predsjedništvo Republike Turske.[mrtav link]
- ^ "Election Resources on the Internet: Elections to the Turkish Grand National Assembly". electionresources.org.
- ^ "İnönü'nün MBK'ye gönderdiği Menderes mektubu". En Son Haber. 24. 9. 2012.
- ^ "Kılıçdaroğlu Alevi olduğu için Erdoğan yüzde 67 oy alacak". OdaTV. 9. 2. 2018.