Teleskop

Teleskop je optička sprava koja uz pomoć leća i/ili ogledala omogućava posmatranje i oslikavanje udaljenih astronomskih objekata.^[1] Riječ teleskop ima svoje porijeklo u grčkoj riječi telesko'pos što znači gledanje u daljinu.

Prvi teleskop je napravio Galileo Galilej 1609. godine,^[2] pošto je došao na ideju da bi se novi holandski izum – dvogled mogao koristiti za posmatranje nebeskih tijela. Sam Galileo je koristio isprva riječ "perspicillum" da bi kasnije počeo koristiti termine "telescopium" na latinskom i "telescopio" na italijanskom. Bosanska riječ za ovaj izum vuče svoje porijeklo iz Galileovih gore navedenih riječi.

Kasnije Johannes Kepler poboljšava Galileov teleskop korištenjem duplih leća. On također objašnjava principe na kojima teleskop radi u svojoj knjizi "Astronomiae Pars Optica and Dioptrice"

Montiranje teleskopa na postolje se vrši na dva osnovna načina – ekvatorijalno i azimutalno. Većina jednostavnijih teleskopa se montira ekvatorijalno zbog lakšeg kompenziranja zemljine rotacije pri opservacijama.

Postoje dvije glavne vrste optičkih teleskopa – refraktori i reflektori. U refraktorima slika nastaje refrakcijom svjetlosti na površinama leći dok kod reflektora slika nastaje odbijanjem od ogledala unutar teleskopa.

Prvi teleskopi su bili refraktori - poput Galileovog. Njihova prednost je u tome što su kompaktni, daju oštru sliku sa visokim kontrastom, jednostavni su za upotrebu i pouzdani.

Čitava konstrukcija refraktora je zatvorena u teleskopskoj cjevi i stoga njena unutrašnjost nije izložena prašini. Refraktori su međutim skuplji za izradu od reflektora zbog same pridode proizvodnje leća, posebno pri otvorima ciji je diametar veći od oko 120 mm. To ograničenje u veličini otvora pravi refraktore manje pogodnim za proučavanje manje svjetlih objekata kao što su galaksije i nebule. Za posmatranje svjetlijih objekata kao što su mjesec i planete su refraktori dobar izbor. Refraktori su pogodni i za posmatranje objekata na zemlji jer je slika koju oni daju normalno okrenuta uz korištenje korekcione prizme (za razliku od reflektora čija je slika naopako okrenuta).

Ahromatizam (neželjeni efekat prelamanja svjetla u leći gdje se svjetlost razlaže u svoje komponente što rezultira utome da sve boje nisu u fokusu istovremeno tako da svjetli objekti dobiaju auru lila boje) je mana gotovo svih refraktora, osim onih najskupljih tipa apochromat.

Reflektori^[3] generalno daju najviše skupljene svjetlosti za uloženi novac i stoga su danas svi veći teleskopi ovog tipa. Zbog te svoje osobine su reflektori pogodni za posmatranje manje svjetlih objekata. Njihova je slika međutim naopako okrenuta i amateru-početniku to može komplicirati opservacije.

Optika reflektora se povremeno mora kolimirati, to jeste ose primarnog ogledala i okulara se moraju preusmjeriti tako da podudaraju. Ogledala su osjetljiva na temperaturne promjene tako da se reflektori, specialno oni sa većim diametrima primarnih ogledala, moraju aklimatizovati prije no što opservacije počnu da bi se dobio zadovoljavajući kvalitet slike.

Katadiopteri su hibridi reflektora i refraktora. Skupljaju svjetlost pomoću leća i ogledala a glavna prednost im je kompaktnost. Većina katadioptera su tipa Schmidt-Cassegrain ili Maksutov-Cassegrain.

Radio teleskop je znatno kasniji izum od optičkog teleskopa. Namjenjen je za promatranje elektromagnetnog zračenja dužih talasnih dužina. Umjesto optike koriste se antene - obično vrlo velike parabolične antene - za primanje radio talasa.

Najveći radio-teleskop na svijetu - ALMA (skraćenica od The Atacama Large Milimeter/Submilimeter Array) nalazi se na jednoj visoravni visoko iznad pustinje Atacama u Čileu, čiji je zadatak da traga za rješenjem tajne nastanka svemira. Teleskop sačinjava mreža od 66 antena i u stanju je da dopre u svemir dalje od bilo kojeg drugog radio-teleskopa.^[4]

Aktivna optika je tehnologija za automatsko, računarski upravljno, prilagođavanje forme primarnog te položaja sekundarnog ogledala u jednom reflektor-teleskopu. Tehnika kompenzira za mehaničke deformacije uzrokovane vjetrom i rotacijom teleskopa.

Adaptivna optika je jedna tehnička konstrukcija koja mjeri i brzo koriguje različita optička izobličenja kao aberaciju u jednom optičkom sistemu za vrijeme operacije. Tehnika se može koristiti za redukciju atmosferske distorzije u teleskopu.

Teleskopi na zemlji čiji je promjer veći od nekoliko metara su ograničeni u svojoj rezoluciji zbog atmosferske turbulencije. Oštrina slike se može popraviti sa adaptivnom optikom, što znači da računarski upravljani regulatori brzo prilagođavaju teleskop atmosferskoj turbulenciji. Ova tehnologija se danas koristi u mnogim velikim teleskopima u svjetu.

• Svemirski teleskop Hubble^[5] je teleskop koji se nalazi u orbiti oko Zemlje. Plasiranjem ovog teleskopa van zemljine atmosfere izbjegnute su atmosferske smetnje koje stvaraju velike neprilike za sve teleskope koji se nalaze na površini naše planete. Hubble se primarno koristi za posmatranje nebeskih objekata u infra-crvenom i ultra-ljubičastom spektru.
• VLT (Very Large Telescope) ili prevedeno na bosanski Veoma Veliki Teleskop je teleskop Evropske Južne Observatorije (European Southern Observatory, ESO), koji je smješten u pustinji Atacama u Čileu. Razlog za ovakvu lokaciju su izvrsne vremenske prilike. Teleskop se sastoji od četiri ogledala promjera 8 metara koja su uvezana uz pomoć računara i mogu se koristiti zajedno za posmatranje istih nebeskih objekata.
• Keck teleskopi na ugašenom vulkanu Mauna Kai na Havajima su jedni od najvećih teleskopa na svijetu. Prvi je počeo sa svojim radom 1993. godine, a drugi 1996. godine.

• Karoo Array teleskop
• Dvogled
• Lupa
• Mikroskop

• Kolimiranje Newtonian optike Arhivirano 23. 2. 2009. na Wayback Machine
• Evropska stranica NASA/ESA Hubble svemirskog teleskopa Arhivirano 13. 1. 2007. na Wayback Machine

Telescope na Wikimedia Commonsu.