Γλώσσες Κέτσουα

Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές. Βοηθήστε συνδέοντας το κείμενο με τις πηγές χρησιμοποιώντας παραπομπές, ώστε να είναι επαληθεύσιμο. Το πρότυπο τοποθετήθηκε χωρίς ημερομηνία. Για τη σημερινή ημερομηνία χρησιμοποιήστε: {{χωρίς παραπομπές|10|11|2024}}

Η Κέτσουα (Runa Simi, Qhichwa simi, Qichwa simi, Kichwa shimi) ή και Ρούνασίμι είναι ιθαγενής γλωσσική οικογένεια της Νότιας Αμερικής. Ήταν η γλώσσα της Αυτοκρατορίας των Ίνκα, και ομιλείται σήμερα σε διάφορες διαλέκτους από τουλάχιστον 10 εκατομμύρια ανθρώπους στη Νότια Αμερική και κυρίως στο Περού και στις γύρω χώρες. Είναι η πιο διαδεδομένη από όλες τις ιθαγενείς γλώσσες της αμερικανικής ηπείρου ενώ παραμένει επίσημη γλώσσα στο Περού και στη Βολιβία.

Τη γλώσσα των απογόνων του παν-ανδικού πολιτισμού των Ίνκας, την μιλούν σήμερα σε έξι χώρες της νότιας Αμερικής: στη νοτιοδυτική Κολομβία, στον Ισημερινό, κυρίως στο Περού, σε ορισμένες περιοχές της Βολιβίας, στη βόρεια Αργεντινή και στη Χιλή (βόρεια του Σαντιάγο), ενώ μεγάλος αριθμός κατοίκων αυτών των χωρών την μιλούν ως δεύτερη γλώσσα, παράλληλα με την ισπανική.

Πρόδρομός της θεωρείται η Χακάρου, η αρχαϊκή γλώσσα των Αϊμάρα της Βολιβίας.

Η Κέτσουα χωρίζεται σε δύο κύριες διαλέκτους: την quechua I waywash και την quechua II wampu. Αυτή, διακρίνεται επίσης σε τρία ιδιώματα, το Α, το Β και το C. Μεταξύ αυτών, η quechua wampu chínchay sureño II C cusqueño-boliviano, ήταν η επίσημη αυτοκρατορική γλώσσα του Κούζκο, στο νότιο Περού, από τον 6ο έως τον 15ο αι. μ.Χ., στην οποία δημιουργήθηκε η κλασική ποίηση των Ίνκας. Ανάμεσα στις διαλέκτους του βορρά (Εκουαδόρ) και του νότου (Χιλή), υπάρχει μία χρονική και γλωσσική διαφορά δέκα αιώνων. Στην εποχή μας, οι γλωσσολόγοι έχουν προσαρμόσει τα διεθνή σύμβολα της φωνητικής στους ήχους αυτής της γλώσσας, έτσι ώστε να διευκολυνθεί η μελέτη της λογοτεχνίας της.

Ανήκει στην ομάδα των συμφυρματικών ή συγκολλητικών γλωσσών και λειτουργεί –όπως και οι Ουρο - αλταϊκές (Ιαπωνική, Τουρκική, Φινλανδική και Ουγγρική)- με προσφύματα, επιθήματα και μεσαίες συλλαβές που επικολλώνται στις ρίζες των λέξεων και ολοκληρώνουν το νόημά τους ως προς τον χρόνο, την εξέλιξη και την ταχύτητά της, τον τόπο και την απόσταση, (σε κίνηση ή στάση), το υποκείμενο, το άμεσο ή έμμεσο αντικείμενο ή κατηγορούμενο και τον αριθμό ή την ποσότητά τους, την κτήση, την άρνηση ή αντίθεση, την κατάφαση ή την αποδοχή, την απορία και την αίτηση άδειας, την βεβαιότητα ή την ανασφάλεια, την ολότητα ή τον επιμερισμό, την πτώση, τον τρόπο, το μέσον, την εμπειρία και τη συνειδητότητα, την υποχρέωση, την τιμή και το συναίσθημα, το σκοπό ή και τη συνέργια και την αιτία της πράξης, ή της έννοιας –συγκεκριμένης ή αφηρημένης- που δηλώνεται, ή άλλες γραμματικές και συντακτικές σχέσεις. Μέχρι και τα βοηθητικά ρήματα, δηλώνονται με συλλαβές στη μέση των λέξεων. Κύριο μέλημα, λοιπόν, αυτής της γλώσσας είναι η ακρίβεια στη δήλωση. Γι' αυτό και η μετάφρασή της είναι δύσκολη, και ορισμένες στιγμές ακατόρθωτη.

Η Κέτσουα έχει πάντα τον τονισμό στην προτελευταία συλλαβή της λέξης. π. χ.:

• Κέτσουα: Pacha Kamaq (ο θεός της γης), ισπ. Pachacámac, κατά προσέγγιση προφορά στα ελληνικά Πατσακάμακ
• Κέτσουα: Wayna Qhapaq (ένας αυτοκράτορας των Ίνκας), ισπ. Huayna Cápac, προφορά στα ελληνικά Ουάινα Κάπακ
• Κέτσουα: Tupaq Amaru (ένας αυτοκράτορας των Ίνκας), ισπ. Túpac Amaru, προφορά στα ελληνικά Τούπακ Αμάρου

Η ακουστική της κέτσουα / ρουνασίμι βασίζεται σε ήχους ουρανικούς, και λαρυγγικούς: έχει, για παράδειγμα, έξι τύπους του φθόγγου «κ»: k, k’, kh, q, q’, qh, ανάλογα με την ένταση του ήχου και το σημείο της στοματικής κοιλότητας ή του λάρυγγα που τον δημιουργεί.

Τα ρήματα έχουν τύπο στιγμιαίο αλλά και διαρκείας, μόνο στην καταφατική τους μορφή, ενώ στην αρνητική περιορίζονται στο στιγμιαίο. Π.χ.: takini = τραγουδώ γενικά, yo canto (στα ισπανικά), I sing (στα αγγλικά). Takishani = τραγουδώ τώρα, yo estoy cantando (στα ισπανικά) και I am singing (στα αγγλικά). Manan takinichu = δεν τραγουδώ, είτε γενικά, είτε τώρα, yo no canto, yo no estoy cantando (στα ισπανικά), I do not sing, I am not singing (στα αγγλικά). Όλα μαζί σε έναν αρνητικό τύπο. Κι αυτό βασίζεται στη νοοτροπία αυτού του λαού (κάθε γλώσσα, αποτελεί την έκφραση μίας πολιτισμικής νοοτροπίας), στη φιλοσοφία τους, η οποία συνάδει με την αριστοτελική, και υπαγορεύει ότι το μη ον δεν υφίσταται, ούτε ως προς τον τόπο ούτε ως προς το χρόνο˙ είναι απουσία κυριότητας ή πράξης. Εάν υπάρξει άρνηση, τότε παύει να υφίσταται η πραγματικότητα ή η αλήθεια. Και επειδή το ρήμα ειμί (είμαι, υπάρχω, γίνομαι, είμαι παρών, υφίσταμαι), estar στα ισπανικά, to be στα αγγλικά, και kay ή και –sha- στη γλώσσα των Quechua, σχηματίζει τον ενεστώτα διαρκείας, εκλείπει από την άρνηση.

Παράδειγμα δημιουργίας ρηματικού τύπου

• tapu = ρίζα της έννοιας «ρωτώ»
• tapuy = απαρέμφατο του ρήματος ρωτώ
• tapuni = πρώτο πρόσωπο ενεστώτα οριστικής (εγώ ρωτώ)
• tapuykuni = εγώ ρωτώ συνειδητά και λαμβάνοντας την τιμή
• tapu(y)kushani = εγώ λαμβάνω ΤΩΡΑ την τιμή να ρωτήσω συνειδητά
• tapu(y)kuspa kani = εγώ βρίσκομαι ΤΩΡΑ στην τιμητική θέση να σε ρωτήσω συνειδητά
• tapuyuni = εγώ ρωτώ με τελετουργικό τρόπο
• tapuyku = εγώ σε ρωτώ
• tapuyukusayki = εγώ λαμβάνω την τελετουργική τιμή να σε ρωτήσω
• tapuyuykimanchu = μπορώ εγώ να σε ρωτήσω μία φορά;

(Οι δύο τελευταίοι τύποι χρησιμοποιούνται στην καθημερινή γλώσσα.) ^[1]

Η κλασική γλώσσα των Ίνκας, η οποία, όπως και η ιαπωνική και η τουρκική, θέτουν το ρήμα στο τέλος. Δημιουργούν, δηλαδή, ένα φαινόμενο ανάλογο της γερμανικής Endstellung:

• Noqa wayñuta Qosqopi páywan takishani.
• Εγώ «γουάϋνιου» το, Κούσκο στο, εκείνη με, χορεύω είμαι.
• Δηλαδή: Εγώ τώρα χορεύω «γουάϋνιου» με εκείνη στο Κούσκο.

Σήμερα πλέον, η νέα υβριδική quechua ακολουθεί την ισπανική σύνταξη: υποκείμενο –ρήμα – αντικείμενο. ^[2]

Πριν την άφιξη των Ισπανών και την εισαγωγή του λατινικού αλφαβήτου η Κέτσουα δεν είχε σύστημα γραφής - ήταν προφορική γλώσσα.

Η Κέτσουα απέκτησε γραφή με τη χρήση του λατινικού αλφαβήτου από την ισπανική κατάκτηση του Περού μέχρι τον 20ο αιώνα, ενώ η ορθογραφία της βασίστηκε στα ισπανικά. Παραδείγματα: Inca (Ίνκα), Huayna Cápac (Ουάινα Κάπακ), Collasuyo (Κογιασούγιο), Mama Ocllo (Μάμα Όκλιο ή Μάμα Όκγιο), Viracocha (Βιρακότσα), quipu (κίπου), tambo (τάμπο), cóndor, (κόνδωρ). Αυτή η ορθογραφία είναι το πιο γνωστή στους ισπανόφωνους και έχει χρησιμοποιηθεί για τους περισσότερους δανεισμούς σε άλλες γλώσσες.

• χρησιμοποιεί w αντί του hu για τον ήχο /w/
• διακρίνει το υπερωικό k από το σταφυλικό q
• χρησιμοποιεί το ισπανικό σύστημα πέντε φωνηέντων

Οι διαφορετικές ορθογραφίες είναι ακόμα ιδιαίτερα αμφισβητούμενες στο Περού. Οι υπερασπιστές του παραδοσιακού συστήματος θεωρούν ότι οι νέες ορθογραφίες φαίνονται πάρα πολύ ξένες.

Απόσπασμα: Το Πάτερ Ημών

Yayayku hanaq pachapi kaq,
sutiyki yupaychasqa kachun.
Kamachikuq-kayniyki takyachisqa kachun,
munayniyki kay pachapi ruwakuchum,
Imaynan hanaq pachapipas ruwakun hinata.
Sapa p'unchay mikhunaykuta quwayku.
Huchaykutapas pampachawayku,
imaynan ñuqaykupas contraykupi huchallikuqniykuta panpachayku hinata.
Amataq watiqasqa kanaykuta munaychu,
aswanpas saqramanta qispichiwayku.
Qanpan kamachikuq-kaypas, atiypas,
wiñaypaqmi yupaychasqa kanki.

Έκδοση της Βικιπαίδειας στην Γλώσσες Κέτσουα

• http://runasimiquechua.weebly.com/ Μέθοδος εκμάθησης Κέτσουα για ελληνόφωνους.
• El Quechua de Santiago del Estero, Γραμματική της Αργεντίνικης Κέτσουα (στα Ισπανικά)
• runasimi.de Δικτυακός τόπος για την Κέτσουα. Περιλαμβάνει και λεξικό.
• Quechua Language and Linguistics
  • The Sounds of the Andean Languages Προφορά της Κέτσουα.
• Λεξικό σε διάφορες γλώσσες
• Quechua Network's Dictionary Λεξικό Κέτσουα.