Θεός

Με τον γενικό όρο Θεός (πληθ. θεοί, θεές) εννοείται η υπέρτατη οντότητα, το υπερφυσικό ον ή γενικότερα μία οντότητα με υπερφυσικές δυνατότητες. Στις μονοθεϊστικές θρησκείες, ο Θεός φέρεται ως ο δημιουργός όλου του Κόσμου.

Στην αρχαιότητα, στη βοιωτική διάλεκτο, σύμφωνα με το λεξικό Liddell-Scott, η λέξη απαντούσε ως θιός ή σιός, στη Λακωνική σιός, στη Δωρική θεύς, στη μετάφραση των Εβδομήκοντα και στην Καινή Διαθήκη, ως Θεός. Η έκταση της δικαιοδοσίας της έννοιας του θεού ή των Θεών στην Ελληνική Μυθολογία ποικίλλει από μυθολογία σε μυθολογία. Ως Θέαινα ή Θεά απαντάται η θηλυκή θεότητα, παρούσα κυρίως στις πολυθεϊστικές θρησκείες.^[1]

Η έννοια του Θεού για τον άνθρωπο, είναι απόλυτα συνδεδεμένη και συνυφασμένη με το υπερφυσικό, το μεταφυσικό, το υπέρτατο και το υπερβάλλον. Οι άνθρωποι που πίστευαν ή πιστεύουν σε θεό, ουσιαστικά ομολογούν την πίστη τους για την ύπαρξη ενός υπέρτατου ή υπερφυσικού ή ανώτερου όντος.^[2]

Αρχικά η έννοια δημιουργήθηκε σχεδόν από την εμφάνιση του ανθρώπου και αποδιδόταν κυρίως σε φυσικά φαινόμενα τα οποία δεν μπορούσε να κατανοήσει ο άνθρωπος π.χ. τον κεραυνό και τη βροντή, θεωρώντας ότι αυτά προέρχονται ή δημιουργούνται από μία υπέρτατη οντότητα, τον οποίο ονόμασε θεό.^[3] Όσο η ανθρωπότητα εξελισσόταν και δημιουργήθηκαν οι πρώτες κοινωνίες, οι οικισμοί και κατόπιν οι πόλεις-κράτη στην αρχαιότητα, οι θεοί και κατ επέκταση οι θρησκείες, αποτελούσαν βασικό στοιχείο της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου. Στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας, συχνά παρατηρείται η λατρεία αντικειμένων και υλικών αγαθών (ειδωλολατρία), καθώς και η τάση θεοποίησης αυτών (φετιχισμός).^[4]

Από την αρχαιότητα ως και σήμερα οι άνθρωποι είτε για λόγους λατρείας, είτε για καλλιτεχνικές εκφράσεις, δημιούργησαν ομοιώματα των θεών που λάτρευαν, όπως τα αγάλματα θεών σε τόπους λατρείας, αλλά και πίνακες ζωγραφικής για εικαστικούς λόγους. Οι άνθρωποι λάτρευαν και λατρεύουν μέχρι σήμερα, θεούς όπως ιερά ζώα, ανθρώπους, βασιλείς, καλά ή κακά πνεύματα κ.λ.π., στα οποία αποδίδονταν υπερφυσικές ιδιότητες.^[4]

Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος αναφέρει σχετικά με τη θρησκευτικότητα των αρχαιότερων κατ' αυτόν φύλων: «Η συγκριτική θεολογία απέδειξεν ότι αι θρησκευτικαί δοξασίαι των Σημιτών και των Αρίων, εν αρχή απεκορυφούντο εις θεόν έναν. Ο θεός ούτος ήτο εις κατ' ουσίαν, αλλά αι πολλαπλαί αυτού ενέργειαι, αντί να υποτάσσωνται αείποτε εις την υπερτάτην αυτού βούλησιν, έλαβον βαθμηδόν την τάξιν και το αξίωμα ιδίας βουλήσεως. ... Εκάστη αυτού δύναμις και έκαστον προσόν έλαβε κατά μικρόν ιδίαν υπόστασιν. Εν μόνον των εθνών εκείνων», το έθνος Ισραήλ, «σαφέστερον αντιληφθέν της του Υπερτάτου Όντος εννοίας, διέσωσε την ενότητα της θείας δυνάμεως. ... Ενώ όμως βραδύτερον αι ελληνικαί πόλεις έβριθον ναών και αγαλμάτων αυτού, πολλά είναι τα τεκμήρια ότι κατά χρόνους παναρχαίους ούτος», ο Ζευς, «ελατρεύετο ως θεός ανείδεος επί της κορυφής των ορέων, όπως και ο Θεός τού Ισραήλ».^[5]

Αν και ο Ινδουισμός είναι κατ' ουσίαν πολυθεϊστική θρησκεία, εντούτοις διακατέχεται από έναν ιδιότυπο μονισμό. Σύμφωνα με τη Βεδάντα (το τέλος των Βεδών) ο Βράχμα είναι ο απρόσωπος Θεός, η Υπέρτατη Ύπαρξη και η Απόλυτη Αλήθεια. Η φιλοσοφία της Αντβάιτα Βεδάντα (μονισμός ή μάλλον μη δυϊσμός) εκφράζει την ιδέα του Μπράχμαν με τρεις σύντομες προτάσεις:

"Brahma Satyam, Jagan Mithya, Jivo Brahmaiva Na Parah".^[6]

Δηλαδή, "Ο θεός μόνον είναι πραγματικός, ο κόσμος είναι μη πραγματικός, το άτομο δεν είναι τίποτε άλλο παρά Θεός".

Σύμφωνα με τις παραπάνω προτάσεις υπάρχει μόνον μία υπέρτατη πραγματικότητα, αυτή που αποκαλείται Μπράχμαν. ο Μπράχμαν είναι άπειρος και πανταχού παρών και συνεπώς τίποτα δεν μπορεί να προστεθεί σε αυτόν. Μη δυαδικός στη φύση του εμπεριέχει κάθε δημιούργημα που είναι αποτέλεσμα του προδημιουργικού του ονείρου. Τούτη η υπέρτατη ύπαρξη υπερβαίνει όλα τα ζεύγη των αντιθέτων και κάθε είδους περιγραφή για τη φύση του. Η πραγματικότητα του κόσμου είναι συνεπώς σχετική, συγκρινόμενη με την απόλυτη φύση του Μπράχμαν. Ο κόσμος είναι μη πραγματικός, κάτι που στον Ινδουισμό σημαίνει ψευδαισθητικός, ονειρικός. Είναι πραγματικός μέσα στο πλαίσιο της υποκειμενικής του πραγματικότητας, αλλά ψευδαισθητικός, αν συγκριθεί με την αφυπνισμένη κατάσταση της φώτισης.^[7]

Ο Ιουδαϊσμός σε όλες τις παραλλαγές του παρέμεινε προσδεδεμένος σε έναν αριθμό θρησκευτικών αρχών, η σημαντικότερη εκ των οποίων είναι η πίστη ότι υπάρχει ένας μοναδικός, παντογνώστης, παντοδύναμος, πανάγαθος, υπερβατικός Θεός, יהוה (ΓΧΒΧ), που αποδίδεται στα ελληνικά ως Ιεχωβά ή Γιαχβέ, ο οποίος δημιούργησε το σύμπαν και συνεχίζει να το κυβερνά.^[8]

Σύμφωνα με την παραδοσιακή εβραϊκή πίστη, ο Θεός που δημιούργησε τον κόσμο, εγκαθίδρυσε μια διαθήκη με τον εβραϊκό λαό, και τού αποκάλυψε τους νόμους του και τις εντολές του με τη μορφή της Τορά (συνήθως αναφέρεται και ως «Μωσαϊκός Νόμος»).^[9]

Κατά την κλασική εποχή της Αρχαίας Ελλάδας, οι μυστηριακές λατρείες και ορισμένες φιλοσοφικές σχολές, όπως ο πυθαγορισμός και ο πλατωνισμός, προσφέρουν ένα πλήρες μεταφυσικό και ηθικό σύστημα καλυμμένο με τους κατάλληλα προσαρμοσμένους μύθους της αρχαϊκής εποχής. Αυτά τα συστήματα ήταν αντιληπτά ως προαιρετικά, ιδιωτικά συμπληρώματα της κρατικής, κοινοτικής αστικής λατρείας και επομένως, όσον αφορά τους πολίτες που ήταν μυημένοι σε αυτά, θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μία πλήρη θρησκεία. Συνέχιζαν όμως να βρίσκονται στο περιθώριο και να αφορούν περιορισμένες ομάδες του πληθυσμού, προερχόμενες περισσότερο από τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις.^[10]

Ανάμεσα στ' άλλα ριζοσπαστικά στοιχεία, ο Πλάτων στρέφει την προσοχή σε έναν ανώτατο υπερβατικό, άρρητο και άφατο Θεό ο οποίος αποτελεί αιτία της ύπαρξης και λειτουργίας του κόσμου και η διάνοιά του εκδηλώνεται στο ορατό πεδίο μόνο μέσω των ουρανίων σωμάτων, η τέλεια περιοδική και αιώνια κίνηση των οποίων παραπέμπει ταυτόχρονα σε θεότητες αλλά και στις πλατωνικές ιδέες.^[11] Αυτός ο Ένας Θεός αποτελεί το έσχατο θεμέλιο της μεταφυσικής και ηθικής κοσμικής τάξης στη σκέψη των περισσότερων φιλοσόφων της περιόδου. Η κοινοτική αστική λατρεία φτάνει σε μία ασταθή ισορροπία με αυτές τις νέες, πιο ιδιωτικές θρησκευτικές τάσεις της κλασικής εποχής χωρίς να λείψουν οι συγκρούσεις (π.χ. η διδασκαλία των σοφιστών και η εκτέλεση του Σωκράτη από το αθηναϊκό κράτος).^[12]

Κατά την Ελληνική Εθνική Θρησκεία, οι Θεοί είναι εσωκοσμικά μη προσωπικά όντα που εγγυώνται την "παλίντονο αρμονία" του Κόσμου, ο οποίος αποτελεί το αιώνιο και αδημιούργητο Όντως Ον. Αυτονόητο είναι ότι κανείς Θεός ή Θεά του Ελληνικού Πανθέου δεν υπήρξε δημιουργός του Σύμπαντος, εν αντιθέσει με την έννοια του εξωκοσμικού και προϋπάρξαντος του Κόσμου Θεού των μονοθεϊστικών θρησκειών. Στο περιοδικό "Scroll Of Oplontis" είχε δοθεί το έτος 1991 μία περιγραφή των Θεών:

"Ο όρος "Πολυθεϊσμός" προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις "πολύς" και "Θεός" και σημαίνει λατρεία πολλών θεοτήτων. Ως "Πολυθεϊσμός" λοιπόν ορίζεται η αντίληψη περί υπάρξεως περισσοτέρων του ενός Θεών. Είναι η αντίληψη μίας πολλαπλότητος των θείων δυνάμεων. Είναι επίσης η αντίληψη ότι το Θείον ενυπάρχει σε πολλές και διαφορετικές οντότητες και υπάρξεις".^[13]

"Υπάρχουν πολλοί Θεοί και Θεές. Είναι οι ανώτατες και ισχυρότατες όλων των υπάρξεων. Είναι πάνσοφες και δίκαιες. Οι Θεοί και οι Θεές είναι αθάνατοι και άξιοι κάθε σεβασμού και τιμής. Οι Θεοί έχουν πολλές μορφές και μπορούν να επιφαίνονται με πολλούς τρόπους. Είναι τόσο έμφυτοι όσο και ένδημοι. Είναι παρόντες στα στοιχεία και τις μορφές της Υπάρξεως. Εκδηλώνονται μέσα από τις φυσικές δυνάμεις, ως ύλη και ενέργεια, αλλά είναι συνάμα και ανώτατες οντότητες που δεν δεσμεύονται από καμία υλική μορφή. Μπορούν ωστόσο να φανούν μέσα από ανθρώπινες ή άλλες υπάρξεις, όπως λ.χ. ζώα ή φυτά, ή μέσα από υλικά αντικείμενα. Δεν υπάρχουν ζωικά ή μορφικά όρια για τους Θεούς και τις Θεές. Είναι ό,τι επιθυμούν να είναι".^[14]

"Το Θείον είναι πολύμορφο και πολύτροπο, τόσο από πλευράς εμφανίσεως όσο και από πλευράς πραγματικότητος. Κανένας μοναδικός Θεός ή Θεά δεν κρύβεται πίσω από την πολλαπλότητα των θείων μορφών. Οι Θεοί και οι Θεές είναι αντικειμενικά υπαρκτές οντότητες των οποίων η ύπαρξη δεν εξαρτάται από τις πεποιθήσεις ή τις πράξεις κατωτέρων όντων. Δεν είναι αρχέτυπα. Δεν είναι φανταστικά σύμβολα των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων ή της ανθρωπίνης διανοίας. Ούτε είναι αλληγορικές αναπαραστάσεις φυσικών συμβάντων και διαδικασιών".^[13]

"Οι Θεοί και οι Θεές είναι πραγματικοί. Υπάρχουν. Η σοφία και η δύναμή τους δίνουν μορφή σε αυτό το Σύμπαν, σε αυτή την συγκεκριμένη μορφή του Κόσμου. Η ομορφιά και η χάρις τους θα διαρκέσουν αιώνια. Οι Θεοί και οι Θεές είναι ελεύθερες και ανεξάρτητες υπάρξεις. Είναι όλοι τους εξίσου θείοι. Δεν εξουσιάζονται από καμία άλλη οντότητα ή δύναμη. Οι παντοδύναμοι Θεοί και Θεές δεν χρειάζονται τίποτε. Απλώς σχηματίζουν ό,τι επιθυμούν".^[13]

Η δογματική χριστιανική θεολογία αποδίδει σε αυτό το Ον συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Ο Θεός βρίσκεται πέρα από τον χώρο και τον χρόνο, είναι άπειρος και αιώνιος. Βρίσκεται πέρα και πάνω από τα δημιουργημένα όντα, παντοδύναμος και αναλλοίωτος, πανάγαθος και τέλειος». Βεβαίως, επειδή η σχέση Θεού και κόσμου είναι ενεργειακή και όχι ηθική, τα ονόματα αυτά έχουν σχέση προς τις φανερώσεις του Θεού στην ιστορία και αυτή η κάθοδος των θείων ενεργειών, κατά τα πατερικά κείμενα, είναι πηγή ονοματοδοσίας.

Κανενός είδους άνοδος οποιασδήποτε νοούσας ψυχής ή ύπαρξης δεν είναι δυνατό να παράγει θεωνυμίες σύμφωνα με τους Πατέρες της εκκλησίας και για το λόγο αυτό ο Θεός παραμένει "άλεκτος και ανωνόμαστος" (Ευσεβίου, Εις Κωνσταντίνον βασιλέα τριακονταετηρικός 12, PG 20, 1385Β). Στην Αγία Γραφή, ο αληθινός Θεός αυτοπροσδιορίζεται με το τετραγράμματο όνομά του, ΓΧΒΧ, το οποίο αποδίδεται συνήθως Γιαχβέ ή Ιεχωβά.^[8]

Ο Θεός στη συντριπτική πλειοψηφία των χριστιανικών δογμάτων περιγράφεται ως η τρισυπόστατη μονάδα, ο τρισυπόστατος, τριαδικός Θεός ή Αγία Τριάδα. Η δογματική αυτή αντίληψη του τριαδικού θεού διαμορφώθηκε στο αρχαιό χριστιανικό δόγμα κατά το χρονικό διάστημα από την Α' οικουμενική σύνοδο (325 μ.Χ.) έως την Β' οικουμενική σύνοδο (381 μ.Χ.).^[15]

Συγκεκριμένα στην Ορθόδοξη πίστη, ο Θεός αποτελεί προσωπικό Θεό με τον οποίο ο άνθρωπος καλείται να επικοινωνήσει διά της πίστης και ο οποίος αναμεσά στις άλλες ιδιότητές του είναι:

• Ώς προς τη φύση του

άπειρος, αυθύπαρκτος, αυτάρκης, αιώνιος, αναλλοίωτος, πανταχού παρών, αόρατος, ακατάληπτος.^[16]

• Ώς προς τις ενέργειές του με τις οποίες αποκαλύπτεται στον κόσμο

παγγνώστης, πάνσοφος, αυτεξούσιος, ελεύθερος, παντοδύναμος, άγιος, αγαθός, δίκαιος, αγαπητικός, αληθής.^[16]

Κατά τον κλασικό δογματικό πατέρα της ορθοδοξίας Ιωάννη Δαμασκηνό, ο Θεός είναι "ακατάληπτος και μόνο ένα μπορούμε να καταλάβουμε γι' αυτόν, την ακαταληψία του".^[17]

Στην ορθόδοξη θεολογία, η ενανθρώπηση του Θεανθρώπου Χριστού με τη Γέννησή του στη γη, προκαλείται από τον άπειρο έρωτα του Θεού Λόγου προς τον εκπεσόντα άνθρωπο, που ο Ίδιος έπλασε, για να τον λυτρώσει^[18].Σχετικός είναι και ο "ορισμός" του τι είναι ο Θεός από τον Ευαγγελιστή Ιωάννη: "Ο Θεός αγάπη εστἰ" (Α Ιω, 4.8). Στο ερώτημα αν ο Θεός χαίρεται ή όχι, η ορθόδοξη θεολογία δίνει καταφατική απάντηση (Ησ. ΞΒ´, 5).^[19]

Το Ισλάμ εν γένει βασίζεται στον μονοθεϊσμό. Η Ταουχίντ (Tawhid), η μοναδικότητα του Αλλάχ, είναι θεμελιώδης πίστη στον Ισλαμισμό. Ο Αλλάχ, ο ένας θεός, κατέχει 99 ιδιότητες. Αν και μπορούμε να κατανοήσουμε ορισμένες από τις ιδιότητές του, η ουσία του δεν είναι κατανοήσιμη από την περιορισμένη αντιληπτική ικανότητα του ανθρώπινου νου. Ο Αλλάχ δημιούργησε αρχικά το ανθρώπινο γένος, έτσι ώστε οι άνθρωποι να γνωρίσουν τα δημιουργήματά του. Η συνειδητοποίηση της υπέρτατης δύναμης του Αλλάχ είναι αναγκαία για τη ζωή στο επέκεινα, αν και δεν επιβάλλεται στον άνθρωπο, ο οποίος δρα σύμφωνα με την ελεύθερη θέλησή του. Ωστόσο, η ελεύθερη θέληση του ανθρώπου στην ισλαμική θεολογία είναι περιορισμένη, καθώς δεν μπορεί να αλλάξει τμήματα του πεπρωμένου του, εκείνα που έχει προκαθορίσει ο Αλλάχ.^[20][21]

Η μοναδικότητα του Αλλάχ είναι η σημαντικότερη θεολογική αρχή του Ισλάμ. Η πρώτη από τις πέντε στήλες της μουσουλμανικής θρησκείας, η ομολογία της πίστης είναι η πρώτη πράξη, προκειμένου να ασπαστεί κανείς τον Μωαμεθανισμό. Εκεί ακριβώς επιδεικνύεται η ανάγκη της πίστης στη μοναδικότητα του Αλλάχ:

"Επιβεβαιώνω ότι δεν υπάρχει άλλος θεός παρά μόνον ο Αλλάχ και ότι ο Μωάμεθ είναι ο προφήτης του".

Το Κοράνιο, το ιερό βιβλίο του Μωαμεθανισμού είναι γεμάτο αναφορές στην ουσιαστική πίστη στον ένα θεό:

"Είναι ο Αλλάχ ο Ένας'^[22] ή Άγιος είναι, ο Αλλάχ ο Ένας, ο Υπέρτατος.^[23]

Στην πραγματικότητα, ο Αλλάχ του Κορανίου είναι πρακτικά ο ίδιος με τον Ιεχωβά της Παλαιάς Διαθήκης.^[24]

Κάτα τον ισλαμισμό, είναι αδύνατον να μάθει κανείς τη μορφή και τη φύση του Αλλάχ καθώς αυτά ξεπερνάνε κάθε φαντασία. Γι' αυτόν τον λόγο απαγορεύεται η απεικόνιση του, η οποία θα μπορούσε να δημιουργήσει ψευδαισθήσεις ως πρός τη φύση του.^[25]

Σύμφωνα με τον Π. Χρήστου (Το Μυστήριο του Θεού) οι φιλόσοφοι παριστάνουν τον Θεό ως αφηρημένη δύναμη που κατανοείται μόνον ως ασυνείδητο και χωρίς ζωή κινούν ακίνητο. Ακόμη θεωρείται η παρουσίαση του Θεού ως υπερκόσμιας κατάστασης αδιαμόρφωτης, πριν έλθη ο Δημιουργός του Πλάτωνα να τη διαμορφώση, ή με το χάος, πριν έλθει να το οργανώσει ο Νους του Αναξαγόρα.^[26]

Πάντα σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα αντιλήψεις τέτοιου είδους αποκαλύπτουν ότι ο Θεός ασκεί τέτοια επιρροή στον κόσμο μας και προβάλλει τέτοια συγκεκριμένη βούληση, ώστε η ανθρώπινη βούληση να μη μπορεί να την υπερκεράσει ή να την παραβλέψει με οποιονδήποτε τρόπο. Για αυτό η ανθρώπινη σκέψη ασχολείται με αυτόν ακόμη και αρνητικά. Καθίσταται, λοιπόν, σαφές ότι ο Θεός είναι το Ον.^[26]

Ο Θεός για τον Θ. Πελεγρίνη αποτελεί τη συστατική έννοια, την αναγκαία προϋπόθεση κάθε θρησκείας, χωρίς την οποία η ίδια η θρησκεία δεν είναι δυνατόν να υπάρξει. Σε όλων των ειδών τις θρησκείες, είτε αυτές εντάσσονται στον μονοθεϊσμό, ανήκουν στον πολυθεϊσμό ή τον πανθεϊσμό, ο Θεός θεωρείται οντότητα που ξεπερνά τα ανθρώπινα όρια και κάθε άλλου εγκόσμιου όντος. Όσον αφορά τώρα στην ύπαρξή του -για το αν πραγματικά υπάρχει ή όχι- οι αποδείξεις που διατυπώνονται ταξινομούνται γενικά σε τέσσερις κατηγορίες: λογικές, κοσμολογικές, τελεολογικές και ηθικές.^[27]

Πρόσφατα, δύο επιστήμονες της Πληροφορικής, ο Christoph Benzmüller του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου και ο Bruno Woltzenlogel Paleo του Τεχνικού Πανεπιστημίου της Βιέννης, απέδειξαν με τη χρήση προηγμένης τροπικής λογικής ένα θεώρημα σχετικά με την ύπαρξη του Θεού. Το θεώρημα είχε αρχικά προταθεί από τον μαθηματικό Kurt Gödel, και η απόδειξη βασίζεται στο επιχείρημα ότι, εξ ορισμού, ο ο ανθρώπινος νους δε μπορεί να συλλάβει κάτι μεγαλύτερο του Θεού. Και εφόσον ο Θεός υπάρχει εννοιολογικά, το ίδιο ανώτερο Όν θα τον θεωρούσαμε αν υπήρχε και στην πραγματικότητα. Γι'αυτό και πρέπει να υπάρχει.^[28]

Το επιχείρημα αυτό δεν ήταν και δεν είναι κάτι νέο. Πολλοί είναι εκείνοι που έχουν προσπαθήσει ανά τους αιώνες να αποδείξουν πιθανολογικά ή ντετερμινιστικά την ύπαρξη του Θεού βασιζόμενοι σ αυτού του είδους την αφηρημένη συλλογιστική. Η διαφορά με τον Kurt Gödel είναι ότι πρότεινε επιπλέον μια μαθηματικά απόδειξη της ιδέας.^[29] Οι ορισμοί και τα αξιώματα - οι αρχικές αναπόδεικτες παραδοχές της θεωρίας - και άρα και τα θεωρήματα που έπονται αυτών μπορεί να εκφραστούν ως μαθηματικές σχέσεις. Και αυτό σημαίνει ότι μπορούν να αποδειχθούν, όπως και έγινε με το άρθρο «Αυτοματοποίηση της Οντολογικής Απόδειξης του Gödel για την Ύπαρξη του Θεού με Υψηλής Τάξης Αυτοματοποιημένο Πρόγραμμα Απόδειξης Θεωρημάτων» στην 21η European Conference on Artificial Intelligence.^[30]

• Henry G. Liddell-Robert Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Σιδέρης, Αθήνα χ.χ.
• Ιωαννίδης, Γεώργιος, «Το πρόβλημα του Θεού από της φιλοσοφικής επόψεως». Ζήνων 2 (1981), 119-124
• Γεωργοπούλου-Νικολακάκου, Ν., Η φιλοσοφική κατανόηση του θείου στην Ελλάδα. Από τον Όμηρο ως το διαφωτισμό, Αθήνα, 1985.
• Παναγιώτης Χρήστου, Το Μυστήριο του Θεού, Κυρομάνος, (Θεσσαλονίκη 1991).
• Εγγλεζάκης, Βενέδικτος, «Η μεταπροβληματική της υπάρξεως του Θεού». Ζήνων 2 (1981), 111-117.
• Σαλλούστιος, *Περί των Θεών και του Κόσμου, Ανοιχτή Πόλη, Αθήνα 2002, ΙSΒΝ 960-7748-31-Χ
• Davies, P., Θεὸς καὶ μοντέρνα φυσική, Μεταφραστής: Τσουκαλίδης, Θ, Πρόλογος – Εἰσαγωγὴ: Μπιτσάκης, Εὐτύχης, εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα, 1988
• Debray, Jules Régis, «Ἡ ἰδέα τοῦ Θεοῦ», Ἐλευθεροτυπία, 22/12/2002, σσ. 24-25
• Νικόλαος Ματσούκας, «Γνώσις και αγνωσία του Θεού», Κληρονομία, τομ. 2, τ/χ.α (1970), σελ.53-87

Το Βικιλεξικό έχει σχετικό λήμμα:   θεός

Στα Βικιφθέγματα υπάρχει υλικό σχετικό με το λήμμα:    Θεός

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Θεός

• Παναγιώτης Χρήστου, Ο Τριαδικός Θεός στη Μυριόβιβλο
• Ρασσιάς Βλάσης, Περί της Φύσεως των Εθνικών Θεών