Արևելյան Հայաստանը շահական Պարսկաստանի կազմում

Այն ժամանակաշրջանի համար, երբ վաղ միջնադարում հայկական պետականությունը գտնվում էր սասանյան իրանական անմիջական տիրապետության տակ, տե՛ս Հայկական մարզպանություն։

Արևելյան Հայաստանը շահական Պարսկաստանի կազմում

←  1502 - 1828  →
Քարտեզ
(1736)
Ընդհանուր տեղեկանք
Լեզու	Հայերեն (հայրենի) Պարսկերեն Ազարերեն (Ադրբեջաներեն)
Կրոն	Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի, Շիա իսլամ

Արևելյան Հայաստանը շահական Պարսկաստանի կազմում եղել է ավելի քան երեք հարյուր տարի՝ 1502 թվականից մինչև 1828 թվականները։ Այդ ընթացքում շահական Պարստակաստանում տեղի են ունեցել դինաստիական փոփոխություններ. եթե ուշ միջնադարում Սեֆյանների (1502-1722) իշխանության տակ գտնվող կայսրությունում Արևելյան Հայաստանում ձևավորվել էր երեք կուսակալություն՝ Երևանի, Ղարաբաղի և Թավրիզի, ապա նոր շրջանում Աֆշարների (1747-1796) ու Ղաջարիների (1796-1925) իշխանության տակ գտնվող կայսրությունում ստեղծվել էին խանություններ։

Նախքան այդ, Հայկական լեռնաշխարհը Բյուզանդական կայսրության և Սասանյան կայսրության ժամանակներից՝ 5-րդ դարի սկզբից բաժանված լինելու պատմություն ունի։ Արաբների և սելջուկների կողմից Հայաստանը գրավելուց հետո արևմտյան մասը, որն ի սկզբանե Բյուզանդական կայսրության մաս էր կազմում, ի վերջո դարձավ Օսմանյան կայսրության մաս, այլ կերպ հայտնի որպես օսմանահպատակ Հայաստան, մինչդեռ արևելյան մասը դարձավ, և հետագայում մասնակիորեն մինչև այսօր մնաց Իրանական Սեֆյան կայսրության, Աֆշարյան կայսրության և Ղաջարական կայսրության մաս^[1]։ Արևելյան Հայաստանի մեծ մասը 19-րդ դարում՝ 1828 թվականին Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո դարձավ Ռուսական կայսրության մաս։

Նոր ժամանակներում «Պարսկահայաստան» անվանումով հայագիտական գրականության մեջ այսպես է կոչվել Մեծ Հայքի Վասպուրական աշխարհի հյուսիսային ու հյուսիս-արևելյան, Փայտակարան աշխարհի հարավ-արևմտյան մի քանի գավառները և Պարսկահայք աշխարհն ամբողջությամբ^[2]: Դրա տարածքում կազմավորվել էին մի շարք անություններ՝ Մակուի, Ուրմիայի, Խոյի և այլն^[2]: Իսկ ամբողջ երկրամասը Ատրպատականի հետ միասին կուսակալություն էր, որը սովորաբար կառավարում էր պարսից թագաժառանգը^[2]:

Իր ռազմավարական նշանակության պատճառով Հայաստանը մշտապես եղել է պատերազմների թիրախ և ետ ու առաջ էր անցնում Իրանի և Օսմանյան կայսրության միջև։ Օսմանա-պարսկական պատերազմների ամենաթեժ պահերին՝ 1514-1736 թվականներին, Երևանը տասնչորս անգամ ձեռքից ձեռք է անցել։

1604 թվականին Շահ Աբբաս I-ը Արարատյան դաշտում այրված հողի մարտավարություն իրականացրեց օսմանցիների դեմ։ Արշավանքի սկզբում գրավվել է Նախիջևանի շրջանի հին հայկական Ջուղա քաղաքը։ Այնտեղից Աբբասի բանակը հարձակվեց Արարատյան դաշտի վրայով: Շահը վարեց զգույշ ռազմավարություն՝ առաջ շարժվելով և նահանջելով, ինչպես պահանջում էր առիթը, վճռականորեն չվտանգել իր ձեռնարկությունը թշնամու ավելի ուժեղ ուժերի հետ ուղիղ առճակատման ժամանակ:

Կարսը պաշարելիս նա իմացավ օսմանյան մեծ բանակի մոտենալու մասին, որը ղեկավարում էր Ջղազադե Սինան փաշան։ Նահանջի հրաման է տրվել. բայց թշնամուն ցամաքային պաշարները համալրելու հնարավորությունից զրկելու համար հրամայեց իսպառ ոչնչացնել հարթավայրի հայկական քաղաքներն ու ագարակները։ Դրա շրջանակներում ամբողջ բնակչությանը հրամայվել է ուղեկցել իրանական բանակին նրա դուրսբերման ժամանակ։ Մոտ 300,000 մարդ պատշաճ կերպով տարվել է դեպի Արաքս գետի ափերը։ Ջուղան դիտարկվել է որպես հատուկ դեպք. նա դրա տարհանումը վստահել է վրացի ուրացող իշխան Հանիս Թահմազ-Ղուլի Բեկին։ Նա Ջուղայի բնակիչներին հայտնում է, որ երեք օր ժամանակ ունեն Իրան արտաքսմանը պատրաստվելու համար. ով դեռ քաղաքում էր այդ երեք օրից հետո, կսպանվեր: Նրանք, ովքեր փորձեցին դիմակայել զանգվածային տեղահանությանը, անմիջապես սպանվեցին: Շահը նախկինում հրամայել էր կործանել միակ կամուրջը, և թեև իրանցի զինվորներն օգնեցին ջուղացիներին ձիերով և ուղտերով անցնել, մնացած տարագիրները պետք է ինքնուրույն անցնեին, ուստի մարդկանց ստիպեցին մտնել ջրերը, որտեղ շատերը խեղդվեցին հոսանքներից տարված՝ չհասնելով հակառակ ափ։ Սա նրանց փորձությունների միայն սկիզբն էր։ Ականատեսներից մեկը՝ հայր դե Գյույանը, այսպես է նկարագրում փախստականների վիճակը.

Միայն ձմեռային ցուրտը չէր, որ տանջանքներ ու մահ էր պատճառում տեղահանվածներին։ Ամենամեծ տառապանքը գալիս էր սովից։ Պաշարները, որոնք տարագրվածներն իրենց հետ բերել էին, շուտով սպառվեցին... Երեխաները լաց էին լինում ուտելիքի կամ կաթի համար, որոնցից ոչ մեկը չկար, քանի որ կանանց կուրծքը քաղցից չորացել էր... Շատ կանայք, սոված ու ուժասպառ, իրենց քաղցած երեխաներին թողնում էին ճանապարհի եզրին և շարունակում էին իրենց ոլորապտույտ ճանապարհը։ Ոմանք գնում էին մոտակա անտառներ՝ ուտելու ինչ-որ բան փնտրելու։ Սովորաբար նրանք հետ չէին գալիս։ Հաճախ նրանք, ովքեր մահանում էին, ծառայում էին որպես սնունդ ողջերի համար։

Սինան փաշան, չկարողանալով իր բանակը պահել ամայի դաշտում, ստիպված ձմեռեց Վանում։ 1605 թվականին շահին հետապնդելու համար ուղարկված բանակները պարտություն կրեցին, իսկ 1606 թվականին Աբբասը վերադարձրեց իր թագավորության սկզբում թուրքերին կորցրած ողջ տարածքը։ Այրված հողի մարտավարությունը գործել էր, թեև հայ ժողովրդի համար սարսափելի գնով: 300,000 տեղահանվածներից, ըստ հաշվարկների, կեսից ավելին ողջ է մնացել դեպի Սպահան երթից: Նվաճված տարածքներում Աբբասը հիմնեց Երևանի խանությունը, որը մուսուլմանական իշխանություն էր Սեֆյան կայսրության տիրապետության տակ։ Տարածաշրջանում շարունակվող պատերազմների և Շահ Աբբաս I-ի կողմից Արարատյան դաշտավայրից և շրջակայքից հայ բնակչության զգալի մասի արտաքսման հետևանքով 1605 թվականին հայերը կազմում էին նրա բնակչության 20%-ից քիչը^[3][4]։

• Դիվ Սուլթան Ռումլու (1516-1527)^[5]
• Շահղուլի Սոլթան Ուստաջլու
• Թոխմաք խան Ուստաջլու (1568-1575) - 1-ին կառավարում
• Աբու Թորաբ Սոլթան
• Խալիլ խան Աֆշար
• Թոխմաք խան Ուստաջլու (1578-1583) - 2-րդ կառավարում
• Աբբասղուլի խան Ղաջար
• Սաֆի խան Լեզգի (1666-1674)
• Սարու Բեգ
• Սաֆիղուլի խան (1674-1679)
• Զալ Խան
• Աբդ ալ-Մասուդ Խան
• Մոհամմադ-Ալի Խան (?-1716)^[6]
• Մոհամմադ-Ալի Խանի որդին (1716-?)^[6]
• Կայ Խոսրով Խան Չերքես
• Մոհամմադ-Ղուլի խան (1654-1656)^[7]
• Նաջաֆղուլի խան Չերքես (1656-1663)
• Աբբասղուլի խան
• Կոնստանտին II (1722-?)

• Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում
• Կապույտ մզկիթ (Երևան)
• Աբբաս Միրզայի մզկիթ
• Արևմտյան Հայաստանն Օսմանյան կայսրության կազմում
• Հայկական մարզպանություն

• Bournoutian, George A. (1980). «The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following Its Annexation to the Russian Empire, 1826-1832». Wilson Center, Kennan Institute for Advanced Russian Studies: 1–16.
• Olson; և այլք: (1994). An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwood Publishing Group. էջեր 44–45. ISBN 978-0313274978.
• Nasiri, Ali Naqi; Floor, Willem M. (2008). Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration. Mage Publishers. ISBN 978-1933823232.
• Matthee, Rudi (2012). Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. I.B.Tauris. ISBN 978-1845117450.
• Floor, Willem M. (2008). Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Washington, DC: Mage Publishers. ISBN 978-1933823232.
• Bournoutian, George A. (2016). The 1820 Russian Survey of the Khanate of Shirvan: A Primary Source on the Demography and Economy of an Iranian Province prior to its Annexation by Russia. Gibb Memorial Trust. էջ xvii. ISBN 978-1909724808. «Serious historians and geographers agree that after the fall of the Safavids, and especially from the mid-eighteenth century, the territory of the South Caucasus was composed of the khanates of Ganja, Kuba, Shirvan, Baku, Talesh, Sheki, Karabagh, Nakhichivan and Yerevan, all of which were under Iranian suzerainty.»
• Hewsen, Robert H. (2001). Armenia: A Historical Atlas. The University of Chicago Press. էջ 168. ISBN 0-226-33228-4.
• von Haxthausen, Baron (2000). Transcaucasia: Sketches of the Nations and Races between the Black Sea and the Caspian. Adamant Media Corporation. էջ 252. ISBN 1-4021-8367-4.