Հադիս

Հադիս (արաբ․՝ حديث‎‎), Մուհամմադ մարգարեի կյանքի տարբեր դրվագների մասին պատմող զրույցներ, արաբամուսուլմանական իրավագիտության (Ֆիկհ) 4 հիմքերից մեկը։ Որպես այդպիսին կարող են լինել նրա խոսքերը, որոնք փոխանցվել են գրավոր կամ բանավոր կերպով։ Այս իմաստով «հադիս» բառը մոտեցված է «սուննա» բառին։ Ղուրանում հադիս բառը 18։6 և 20։9 այաներում հիշատակվում է որպես պատմության, հաղորդման իմաստ։

Հադիսների նշանակությունը իսլամում շատ մեծ է, քանի որ Մուհամմադը ոչ միայն արտահայտում էր Ալլահից ստացած հայտնությունները, այլ նաև մեկնաբանում էր դրանք, ինչպես նաև սեփական օրինակով ցույց էր տալիս, թե ինչպիսին պետք է լինի մուսուլմանի ուղին։ Այս օրինակները և մեկնաբանությունները հաստատված են Ալլահի կողմից, քանի որ ղուրանական այաթում ասվում է

Եվ իր խոսքերը տանում է նա ոչ թե իր ցանկությամբ, դրանք լոկ ներշնչված հայտնությունն են - (53։ 3-4)

Աբու Դաուդի ժողովածուում բերվում է մի հադիս, որում Մուհամմադն ասում է, որ նրան Աստծո կողմից ոչ միայն Գիրքն է (Ղուրանը) տրվել, այլ նաև դրան նման մի բան (այսինքն Սուննան) (Աբու Դաուդ, Սունան, II, 505)։ Այսպիսով հադիսները, իսկ ավելի լայն իմաստով ողջ Սուննան, ինչպես և Ղուրանը, համարվում է Աստվածային հայտնություն։ Ղուրանը համարվում է անմիջականորեն Ալլահի կողմից Մուհամմադին տրված հայտնություն, իսկ Սուննան համարվում է հայտնություն, որը միջնորդված է Մուհամմադի խոսքերով և արարքներով։ Ընդ որում, հադիսները կարող են կրկնել Ղուրանի իմաստները, կամ մեկնաբանել դրանք, կամ էլ որոշակի գործողություններ վերագրել, որոնց մասին Ղուրանում ուղիղ ոչինչ չի ասվում։ Գոյություն ունեն նաև աստվածային հայտնությամբ ներշնչված հադիսներ, որոնք սովորական հադիսներից տարբերվում են նրանով, որ նրանց իմաստները ելնում էին Ալլահից, բայց փոխանցվել են Մուհամմադի կողմից։ Եթե Մուհամմադը չիմանալով ինչ-որ սխալներ էր կատարում, ապա Ալլահը ուղղում էր դրանք հայտնությամբ։ Դրա հետ կապված՝ Մուհամմադի կյանքը համարվում է այն իդեալը, որից բոլոր մուսուլմանները պետք է օրինակ վերցնեն։ «Հադիս» բառը շատ դեպքերում համընկնում է «սուննա» բառի իմաստի հետ, սակայն այս երկու բառերի միջև կա տարբերություն, քանի որ «հադիս» բառը թարգմանաբար նշանակում է «հաղորդում, որը փոխանցվել է Մուհամմադի խոսքերից», իսկ «սուննան»՝ Մուհամմադի կողմից ցույց տված ուղուն հետևելն է։

Ըստ հավաստիության աստիճանի հադիսները բաժանվում են չորս խմբերի՝ հավաստի հադիսներ (սահիհ, արաբ․՝ صحيح حديث‎‎), լավորակ հադիսներ (հասան, արաբ․՝ حسن حديث‎‎), թույլ հադիսներ (դաիֆ, արաբ․՝ ضعيف حديث‎‎), կեղծ հադիսներ (մաուդու, արաբ․՝ موضوع حديث‎‎)։

Այս տեսակի հադիսները ունեն չընդհատվող իսնադ (إسناد, փոխանցողների շղթա), որի փոխանցողներից յուրաքանչյուրը՝ սկսած առաջինից մինչև ամենավերջին փոխանցողը, աչքի է ընկնում անաչառությամբ և ճշգրտությամբ, ինչի շնորհիվ նրա իսնադում չկա որևէ շեղում կամ թերություն։ Չկա որևէ կասկած, որ նմանատիպ հադիսները հաղորդվել են Ալլահի առաքյալի կողմից։ Ինչպես երևում է վերը նշված սահմանումից հադիսը սահիհ աստիճանի բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է հաշվի առնել որոշ պայմաններ.

1. Հադիսը փոխանցողի բարեխղճությունը (عدالة). Բարեխղճություն բառի տակ նկատի է առնվում հադիսը փոխանցողների մոտ անհավատության, նորարարությունների և մյուս բոլոր մեծ ու փոքր մեղքերի դրսևորման բացակայությունը, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ վերջիններս լինեն աստվածավախ և անկեղծ մուսուլմաններ։ Նման հատկանիշներ ունեցող փոխանցողներին հադիսագիտության մեջ անվանում են «ա’դիլ» (عادل), այսինքն՝ վստահության արժանի, բարեխիղճ։
2. Փոխանցողների ճշգրտությունը. Հադիսներ փոխանցողները պետք է ունենան հադիսները ճշգրտորեն հիշելու ունակություն և կարողանան դրանք պատմել միևնույն ձևով, եթե անգամ անցնեն երկար տարիներ։ Հադիսները, որոնք փոխանցվել են այնպիսի փոխանցողների կողմից, ովքեր չունեն հադիսները հիշելու և դրանք պահպանելու ունակություն, չեն ընդունվում որպես հավաստի հադիսներ։
3. Իսնադի շարունակականությունը. Սա նշանակում է, որ տվյալ հադիսը փոխանցողներից յուրաքանչյուրը՝ առաջինից մինչև վերջինը, լսել է այն անմիջապես նախորդ փոխանցողից։
4. Շեղումների բացակայությունը. Խոսքը վերաբերում է այն դեպքերին, երբ վստահության արժանի փոխանցողը հաղորդում է հադիս, որի մաթնը (متن, հադիսի տեքստը՝ բառերը և իմաստը) տարբերվում է հադիսից, որը հաղորդվել է առավել վստահելի անձի կողմից։
5. Հադիսի մաթնում և իսնադում (փոխանցողների շղթայում) թերությունների և այնպիսի պատճառների բացակայությունը, որոնք առիթ են հանդիսանում հադիսի հավաստիությունը կասկածի ենթարկելու համար, թեև արտաքուստ այն կարծես թե կատարյալ է։

Վերը նշված բոլոր պայմաններին համապատասխանող հադիսները կարող են դիտարկվել որպես հավաստի հադիսներ։

Լավ (հասան) անվանվում են այն հադիսները, որոնք միջանկյալ դիրք են գրավում հավաստի և թույլ հադիսների միջև և առավել մոտ են հավաստի հադիսներին։ Այս հադիսների միջև տարբերությունը կայանում է փոխանցողների ճշգրիտ դիրքորոշման վերաբերյալ անորոշության մեջ, սակայն միևնույն ժամանակ փոխանցողներից ոչ ոք չպետք է մեղադրվի խաբեության մեջ և պետք է առանձնանա իր բարեխղճությամբ։ Այս տիպի հադիսներ փոխանցողների հիշողության աստիճանը գտնվում է սահիհ տիպի հադիսներ փոխանցողների հիշողությունից ցածր մակարդակում։ Այս երկու առանձնահատկություններից բացի գոյություն ունեն նաև հասան տիպի հադիսների այլ առանձնահատկություններ։

Սրանք այն հադիսներն են, որոնց մոտ բացակայում են սահիհ կամ հասան լինելու համար անհրաժեշտ մեկ կամ մի քնի պայմաններ։ Հադիսը համարվում է թույլ, եթե այն փոխանցողը պակաս բարեխիղճ է իր թույլ հիշողության կամ փոխանցողների շղթայի ընդհատման պատճառով։ Գիտնական-մուհադիսները (محدّث) առաջ են քաշել երեք տեսակետներ թույլ հադիսների հիման վրա գործողություն կատարելու կամ չկատարելու համար.

1. Թույլ հադիսի հիման վրա չկատարել որևէ գործողություն։ Այս տեսակետը ընդունվել է ալ-Բուխարիի և Մուսլիմի կողմից։
2. Կարելի է կատարել ցանկացած գործողություն՝ հիմնվելով թույլ հադիսների վրա։ Այս տեսակետին կողմնակից էին Աբու Դաուդը և Ահմադ իբն Հանբալը և ասում էին. «ավելի լավ է թույլ հադիսը, քան համանմանության (կիյաս) հիման վրա կայացված որոշումը»։
3. Թույլ հադիսի հիման վրա որոշ պայմանների առկայության դեպքում կարելի է կատարել գործողություն, երբ խոսքը վերաբերում է կամավոր, արժանի գործերի կատարմանը։

Իբն Հաջար ալ-Ասկալանին թվարկում է հետևյալ պայմանները.

• հադիսը չպետք է լինի շատ թույլ
• հադիսը պետք է կապ ունենա այնպիսի հիմքի հետ, որը կրոնում ունի գործնական կիրառում
• մարդը պետք է կիրառի այն, ինչի մասին խոսվում է այդպիսի հադիսում ելնելով նախազգուշությունից, այլ ոչ թե դրա հավաստիության վերաբերյալ իր համովածությունից։

Որպես տերմին՝ «մաուդու» բառը կիրառվում է մտացածին սուտը մատնանշելու համար, որը վերագրվում է Մուհամմադին, ինչը անհիմն կերպով վերագրվում է վերջինիս։

Բոլոր ուլեմների միահամուռ կարծիքի համաձայն՝ ցանկացած մարդու, ով գիտի, թե ինչ է իրենից ներկայացնում նմանատիպ հադիսը, չի թույլատրվում փոխանցել այն ոչ մի կերպ, եթե փոխանցումը չի պարունակում դիտողություն առ այն, որ այն մտացածին է և կեղծ։

Նմանատիպ հադիսների հիման վրա պաշտամունք ձևավորելը խստիվ արգելվում է։

• Ислам, энциклопедический словарь