Հասան-Ջալալյաններ

Հասան-Ջալալյաններ
Տեսակնախարար
Մասն էՀայ ազնվականություն
ԵրկիրՄեծ Հայք, Արցախ նահանգ
ՏիրույթներԽաչեն, Վարանդա, Դիզակ, Գյուլիստան, Ջրաբերդ
ԾագումԱռանշահիկներ
ՏիտղոսներԳանձասարի կաթողիկոս, Արցախի իշխան
ՀիմնադիրՀասան-Ջալալ Դոլա
Հիմնում1214
Ազգային
պատկանելիություն		Հայեր
ԴավանանքՀայ Առաքելական եկեղեցի Հայ Առաքելական եկեղեցի

Հասան-Ջալալյաններ, հայկական իշխանական տոհմ պատմական Հայաստանի Արցախ նահանգում։ Տոհմի գլխավոր կալվածքը եղել է Խաչեն գավառը, որի անունով էլ կոչվել է իշխանությունը։

Զարգացած միջնադարում՝ 10-14-րդ դարերում, Խաչենի իշխանությունն ընդգրկում էր ներկայիս Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը (Արցախ), մասամբ նաև՝ Սյունիքի մարզը[1]։ 13-րդ դարի հայ ավատական իշխան Հասան-Ջալալի տիրապետությունից հետո Խաչենի իշխանական տան ներկայացուցիչերը սկսել են կրել «Հասան-Ջալալյան» ազգանունը։

Մինչև 19-րդ դարի սկիզբը Հասան-Ջալայանները ժառանգաբար տիրել են նաև Գանձասարի կաթողիկոսությանը[2]։

Եկեղեցական և աշխարհիկ հուշարձանների կառուցմամբ և վերանորոգմամբ Հասան-Ջալալյանները մեծ ներդրում են ունեցել հայ մշակույթի պահպանման և զարգացման գործում։ 14-րդ դարի վերջերին Հասան-Ջալալյանների իշխանությունը ընդարձակվել է Գյուլիստանում և Ջրաբերդում։ Սրանք, Խաչենի, Վարանդայի և Դիզակի հետ ճանաչվել են իբրև Խամսայի իշխանություն[3]։

Ծագում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հասան-Ջալալյանների տոհմը ծագում է հին հայկական[4][5][6] ազնվական Առանշահիկ[7] (կամ Եռանշահիկ տոհմից[8]), ովքեր իշխում էին «Հայոց արևելից կողմանց»՝ Կուր գետից արևելք ընկած տարածքներում (Արցախ և Ուտիք)։ Մովսես Խորենացու հաղորդած տեղեկությունների համաձայն[9] և ըստ Մովսես Կաղանկատվացու «Աղվանից աշխարհի պատմություն» աշխատության[10]՝ Առանշահիկները եղել են Հայկ նահապետի սերունդներից Առանի ժառանգները։ Այս տոհմի նոր վերածնունդը սկսում է զարգացած միջնադարում՝ 820-ական թվականներից։ Այդ ժամանակ Արմինիա կուսակալության տարածքում հայ իշխանները՝ Բագրատունիները, Արծրունիները և Սյունիները, հասել էին բարձր ինքնավարության։ Աղվանից թագավորության Միհրանյան արքայատոհմի վերջին[4][11] ներկայացուցիչ Վարազ-Տրդատ Բ-ն սպանվում է[12] և Առանշահիկների տոհմը վերականգնում է իր պատմական իրավունքները Հայկական լեռնաշխարհի արևելյան հատվածում։ Միհրանյանները ունեին իրանական ծագում[4] և Աղվանքում իշխում էին 6-րդ դարի վերջից սկսած, երբ այնտեղից վտարում էին Առանշահիկ իշխաններին[5], բայց հայկական միջավայրում հայանում են[5][4]։ Կաղանկատվացին հայտնում է, որ «…Միհրանի տոհմը խնամիանում է հայ իշխանների հետ, որպեսզի բարեկամության արդյունքում համատեղ իշխեն արևելյան կողմում»[13]։ 821 թվականից սկսած, երբ Միհրանյանները վերջնական անկում են ապրում[11], Առանշահիկների տան նոր ներկայացուցիչ Սահլ Սմբատյանը վերականգնում է տոհմի իշխանությունը։ Նա արաբական աղբյուրներում հիշատակվում է որպես «Սահլ իբն Սունբատ ալ-Առմանի» (արաբ․՝ ساحل بن سنباد الأرمني‎‎)[14], այսինքն՝ Սմբատի որդի Սահլ, իսկ Կաղանկատվացին իրեն կոչում է «Սահլ՝ Հայկի սերնդից»[13]։ Այդպիսով Սահլ Սմբատյանը՝ Հասան-Ջալալյանների հեռավոր նախնին, չէր կարող ծագել[8] Միհրանյանների տոհմից։ Իր հաջորդները հայտնի էին նաև որպես «Հայկյաններ»[15]։ Սահլը արաբական անվանում է, ըստ Մաքվարտի՝ անվանումը եղել է Սահակ[11]։

Սմբատ՝ Ներքին Խաչենի իշխան
Վասակ՝ Վերին Խաչենի իշխան
Սահակ Սևադա[11]՝ Գարդմանի իշխան

Սևադայի որդի[11] և Գրիգոր որդի Հովհաննես-Սենեքերիմ (հինգերորդ սերունդ[11]) մոտ 953 թվականին[11] Արցախի հյուսիսում հիմնադրում է Փառիսոսի թագավորությունը, որը 1003 թվականին[15] միանում է Անիի Բագրատունյաց թագավորությանը

Տիրույթներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հասան-Ջալալյանների տոհմական տիրույթներն ընդգրկել են Խաչեն գավառը՝ Թարթառ ու Խաչեն գետերի միջին հոսանքը։

Իշխանների հայտնի ամրություններից էին Խոխանաբերդը, Դարպասները, Կաչաղակաբերդը, Վանքաշենը։ Հոգևոր կառույցներից հայտնի էին Գանձասարը, Մեծառանից Սուրբ Հակոբավանքը, Հուրեկը (Հոռեկ), Ջրվշտիկը (Եղիշե առաքյալի վանքը), ուշ միջնադարում՝ նաև Երիցմանկունքը։

Հասան-Ջալալյանների իշխանությունը 13-րդ դարի սկզբին ընդգրկվում է Վրաց թագավորության սահմաններում՝ որպես Զաքարյան իշխանապետության արևելյան սահմանագավառ։ Տոհմի հիմնադիր Հասան-Ջալալ Դոլան «Հայոց Արևելից Կողմանց» (Արցախ, Ուտիք) գահերեց իշխանն էր՝ Խաչենի մեծ իշխան Վախթանգ Բ Տանգիկի և Սարգիս Զաքարյանի դուստր Խորիշահի որդին։ 1214 թվականից նա ժառանգում է Ներքին Խաչենի իշխանությունը, դարձել է Արցախի ու հարակից հայկական մյուս շրջանների գահերեցը։

Հասան-Ջալալը Կիլիկյան Հայաստանի թագավոր Հեթում Ա-ի (1226-1270) հետ 2 անգամ մեկնել է Մոնղոլական կայսրության մայրաքաղաք Կարակորում՝ մեծ խանի մոտ և Հայաստանի համար ձեռք բերել արտոնություններ։ Սակայն 1260 թվականին միացել է մոնղոլների դեմ Վրաց թագավորությունում բռնկված ապստամբությանը, որի ճնշումից հետո Արղուն խանի հրամանով սպանվել է[16]։

Ավելի ուշ Հասան-Ջալալյանների տիրույթներին են միացել Դոփյանների կալվածքները՝ Ծար գավառը, որը հայտնի է դարձել որպես «Վերին Խաչեն»։

Պարսիկ պատմիչ, 13-րդ դար[17]

«Խաչենը դժվարամատչելի երկիր է, անտառներով ու լեռներով պարփակված։ Դա Առանի մարզեից մեկն է, որտեղ հայեր են ապրում։ Նրանց փադիշահին (ղեկավարին) «թագավեր» են կոչում

1603 թվականին Խաչենի իշխանության տարածքում ձևավորվում են մի քանի իշխանություններ

Զինանշան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայումս գոյություն ունի Հասան-Ջալալյանների իշխանական տան զինանշանի երկու վերակազմություն։

Առաջին տարբերակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հասան-Ջալալյանների իշխանական տան զինանշանն ունի հետևյալ կառուցվածքը․ հայկական վահանը աջ և ձախ եզրերի միջնակետերը միացնող հորիզոնական գծով բաժանված է երկու մասի։ Վերևի մեծ կարմիր դաշտում պատկերված է դեպքով դեպի ձախ, չորս թաթերի վրա կանգնած ոսկեգույն առյուծ՝ պատրաստ պաշտպանության և հարձակման, հերալդիկայում՝ ընձառյուծակերպ։ Առյուծի առջևում բեթղեհեմյան ոսկեշող աստղն է։ Սույն պատկերը քանդակված է Գանձասարի եկեղեցու գավթի հյուսիսային մուտքի վերևում, աջակողմյան հատվածում։ Վահանը ստորին ուղղահայաց գծով բաժանված է երկու հավասար մասի։ Ձախ մասի լազուր կապույտ դաշտում պատկերված են ոսկեգույն արևելյան սուր և հոգևոր իշխանության խորհրդանիշ հանդիսացող հովվապետական ոսկեգույն գավազան։ Սուրը և գավազանը տեղադրված են խաչաձև դիրքով․ սուրը՝ ձախից, գավազանը՝ աջից։ Վահանի աջ ոսկեգույն դաշտում պատկերված է ոսկեգույն շրջան, մեջտեղում, կարմիր փոքր դաշտում՝ վեցաթև աստղ, կենտրոնում՝ դեպի աջ պտտվող հավերժության նշան։ Վահանը հետնամասից ծածկված է հայկական նիշագիտական համակարգում ընդունված արքայական կզաքիսե թիկնոցով (մանտիա), որն էլ պսակված է ոսկեգույն տեղային թագավորական թագով[18]։

Հասան-Ջալալ Դոլայի տապանաքարը Գանձասարի վանքում՝ «Այս է հանգիստ մեծին Ջալալին։ Աղաիթս յիշեցեք։ ԹՎ։ ՊՁ» գրությամբ։
Գանձասարի եկեղեցու գավթի հյուսիսային մուտքի վերևի, աջակողմյան հատվածի առյուծը և վեցաթև աստղը։

Առյուծը խորհրդանշում է տոհմի քաջությունը, մեծահոգությունը և պաշտպանության պատրաստակամությունը։ Բեթղեհեմյան ոսկեշող վեցաթև աստղը խորհրդանշում է աստվածային նախախնամությունը, նաև՝ համբերություն և ողորմածություն։ Վեցաթև աստղը շրջանի մեջ, որի կենտրոնում պատկերված է արև, հանդիսանում է քրիստոնեական հնագույն խորհրդանիշներից, շրջանը համարվում է երկրագունդը, միջի վեցաթև աստղը խորհրդանշում է աշխարհի արարման վեց օրերը, իսկ կենտրոնում արևապտույնտը խորհրդանշում է լույսն ու արևը։ Արևելյան սուրը խորհրդանշում է տոհմի ազնվականությունը, քրիստոնեական բարեպաշտությունը, մեծատոհմիկությունը, իմաստությունը, ձգտումը բարոյական կատարելության[18]։

Երկրորդ տարբերակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առյուծները՝ Գանձասարի պատին

Հասան-Ջալալ Դոլայի հոր՝ Վախթանգ Տանգիկի և մոր՝ Խորիշահ Բագրատունու կտակի համաձայն կառուցված Գանձասարի եկեղեցու հյուսիսային մուտքի վրա քանդակված են իրար դեմ-հանդիման քայլող երկու առյուծներ։ Աջակողմյան առյուծի ոտքերի մոտ ուղեցույց-լուսատու վեցաթև աստղ է՝ հավերժության խորհրդանշանով։ Առյուծն ու արծիվը հաճախ են պատահում ինչպես այս, այնպես էլ միջնադարի հայկական այլ իշխանական ու թագավորական տների (Բագրատունիներ, Սյունիներ, Մամիկոնյաններ, Պահլավունիներ, Վաչուտյաններ, Դոփյաններ և ուրիշներ) զինանշաններին ու դրոշներին։

Առյուծների պատկերներով է զարդարված նաև Հասան-Ջալալյանների տոհմական պատկանելության գորգերը, որոնք հայտնի են որպես «Առյուծագորգ»։ Դրանցից որոշները մինչ այժմ պահպանվում են։

Հասան-Ջալալյանների զինանշանի վերակազմություն

Տոհմի զինանշանի պատկերներն ընտրվել են Գանձասարի քանդակ-պատկերներից[19]՝

  1. Առյուծներ՝ հյուսիսային կողմի մուտքի դռան վերևում
  2. Խաչ՝ հարավային կողմում
  3. Աղավնաբազե (արծիվ)՝ հյուսիսարևելյան կողմ
  4. Վեցաթև աստղ՝ առյուծների մոտ, Ջալալ Ա-ի գերեզմանաքարի վրա և արևմտյան կողմում
  5. Չորս անվանատառեր (Հասան - Ջալալ - Իշխան - Խաչենի)՝ Հասան Ջալալ Դոլայի անձնական օգտագործման սուրի երախակալի վրա (Ռուսական թանգարան, Սանկտ Պետերբուրգ)
  6. Արև՝ Ջալալ Դոլայի գերեզմանաքարին

Դրոշ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայումս գոյություն ունի Հասան-Ջալալյանների իշխանական տան դրոշի երեք վերակազմություն։

Առաջին տարբերակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հասան-Ջալալյանների իշխանական տան դրոշը պատկերված է զինանշանում գերիշխող գույներով, այն է՝ կարմիր և ոսկեգույն։ Կարմիր գունի վրա ձախից աջ, հորիզոնական դիրքով պատկերված է ոսկեգույն խաչ՝ դրոշը բաժանելով չորս մասի։ Դրոշի վերևի աջ մասում պատկերված է պաշտպանության և հարձակման պատրաստ, վեր ցցված պոչով, դեմքով դեպի ձախ, չորս թաթերի վրա կանգնած ոսկեգույն առյուծ՝ դիմացը բեթղեհեմյան ոսկեշող վեցաթև աստղ[18]։

Կարմիր գույնը խորհրդանշում է տոհմի իշխանությունը, անկախությունը, ուժը։ Այն նաև խորհդրանշում է Հասան-Ջալալյանների թափած արյունը հանուն Արցախի ու նրա ժողովրդի։ Ոսկեգույնը խորհրդանշում է տոհմի ազնվականությունը, քրիստոնեական բարեպաշտությունը, մեծատոհմիկությունը, իմաստությունը, ձգտումը կատարելության։ Առյուծը խորհրդանշում է Հասան-Ջալալյանների հզորությունը, ուժը, խիզախությունը, բեթղեհեմյան ոսկեշող վեցաթև աստղը՝ աստվածային նախախնամությունը, նաև՝ համբերություն ու ողորմածություն, իսկ խաչը՝ Հասան-Ջալալյանների աստվածապաշտությունը։ Առջևում վեցաթև աստղով առյուծի և խաչի համադրությունը արտահայտում է Հասան-Ջալալյանների ունեցած աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների զուգակցման իմաստը[18]։

Դրոշի լայնության և երկարության չափերի հարաբերությունն է՝ 1։2-ի։ Սույն չափերի պահպանմամբ կարող է օգտագործվել փոքր կամ մեծ չափի դրոշ[18]։

Երկրորդ տարբերակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հասան-Ջալալ Դոլայի դրոշի վերակազմություն

Խաչենի իշխանության (Արցախի թագավորություն) թագավորական դրոշը Մեծ իշխան Հասան-Ջալալ Դոլայի կառավարման ընթացքում (1214-1261)․ պատկերված է կարմիր, խաչաձև դրոշ, որի չորս կողմերում գրված է՝ «ՏՐ (Տեր) ԱԾ (Աստված) ՀՍ (Հիսուս) ՔՍ (Քրիստոս)», որը համարվում է Հասան-Ջալալ Դոլայի պետական խորհրդանիշը։ Այն նման է Վրաց թագավորության դրոշին, որի հարավ-արևելյան սահմաններում ստեղծվել էր Խաչենի իշխանությունը։

Երրորդ տարբերակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հասան-Ջալալ Դոլայի դրոշի վերակազմություն
Հասան-Ջալալ Դոլայի դրոշի վերակազմություն

Հասան-Ջալալ Դոլայի դրոշի վերակազմության այս տարբերակում՝ նարնջագույն դրոշի աջ կողմում պատկերված է խաչ։

Իշխանության մասնատում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խամսայի մելիքությունները 17-19-րդ դարերում

Ուշ միջնադարում՝ 15-17-րդ դարերում, Արևելյան Հայաստանը հայտնվում է Սեֆյան Իրանի գերիշխանության տակ։ Արցախի տարածքը բաժանվում է 5 իշխանությունների՝ Գյուլիստանի, Ջրաբերդի, Խաչենի, Վարանդայի և Դիզակի։ Իշխանությունների ղեկավարները սերում էին հիմնականում սերում էին Հասան-Ջալալյաններից և պարսիկների շրջանում հայտնի էին որպես «մելիք» (արաբ․՝ ملك թագավոր‎‎)։ Արցախի մելիքությունները մտնում են Ղարաբաղի կուսակալության մեջ։

Նոր ժամանակներում Հասան-Ջալալյանները կարևոր դեր են խաղում հայ ազգային-ազատագրական շարժման մեջ։ Մասնավորապես 1724-1731 թվականներին նրանք ղեկավարում են Արցախի ազատագրական պայքարը օսմանյան զորքերի դեմ, և 1736 թվականին Իրանի նոր ղեկավար Նադիր շահը ճանաչում է նրանց իշխանությունը հինգ մելիքությունների վրա։ 1747 թվականին Վարանդայի ներսում առաջացած գահակալական կռիվների արդյունքում մելիքության գլխավոր բերդը՝ Շուշին, հանձնվում է ինքնակոչ իշխանին օգնության հասած Փանահ խանին[20]։ Վերջինս թյուրքական ծագում ունեցող քոչվորական ցեղի առաջնորդ էր, որի որդու՝ Իբրահիմ խանի ղեկավարությամբ երկրամասը ենթարկվում է ռազմական հարձակման։ Ամբողջ Արցախ նահանգը, ինչպես նաև՝ Սյունիքի հարավային հատվածը՝ Զանգեզուրը և հարավային Ուտիքը մտնում են վարչաքաղաքական նոր միավորի՝ Ղարաբաղի խանության մեջ[21]։

Հասան-Ջալալյան իշխանական տան վերջին կալվածատեր ներկայացուցիչ մելիքները 1813 թվականի հոկտեմբերի 12-ին մասնակցում են Գյուլիստանի պայմանագրի կնքմանը, որով Արցախը, Զանգեզուրը, Ղազախ-Շամշադինը, Լոռի-Փամբակը ու Շիրակը հանձնվում էին Ռուսական կայսրությանը։ Դրանով նրանք դասվում են ռուսահպատակ կալվածազուրկ իշխանների շարքին։ Նրանց սերունդների բազմաթիվ ներկայացուցիչներ տեղ են գտնում կայսրության վարչաքաղաքական ու ռազմական կառույցներում։

Հայտնի Հասան-Ջալալյաններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատկերասրահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Ուլուբաբյան, Բագրատ Ա. "Հասան-Ջալալյաններ": Հայկական սովետական հանրագիտարան. հատոր VI. Երևան, Խորհրդային Հայաստան։ Հայաստանի Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա. 1980, էջ 246.
  2. ↑ (անգլերեն) Hewsen, Robert H. "The Kingdom of Arc'ax" in Medieval Armenian Culture (University of Pennsylvania Armenian Texts and Studies). Thomas J. Samuelian and Michael E. Stone (eds.) Chico, California: Scholars Press, 1984, pp. 52-53. ISBN 0-89130-642-0
  3. ↑ (անգլերեն) Hewsen, Robert H. "The Meliks of Eastern Armenia: A Preliminary Study." Revue des études Arméniennes. NS: IX, 1972, pp. 299-301.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Շնիրելման, Войны памяти 197, էջեր 197 — 197 էջ։

    В VII-IX вв. в Карабахе правила Михранидская династия, персидская по происхождению, но быстро арменизировавшаяся. После гибели его последнего представителя в 821 г. власть перешла к старой армянской династии Араншахиков
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Կամիլա Տրևեր, Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э. (источники и литература), Մոսկվա-Լենինգրադ, 1959 — 232, էջեր 232 — 232 էջ։:

    : Не имеем ли мы тут дело с захватом власти местным гардманским владетелем (может быть, с помощью персов), уничтожившим представителей армянских княжеских родов, владевших землями в этой области. Историк в рассказе своем говорит о враждебности Михрана к древнему армянскому роду Ераншахиков (владетели Арцаха), членов которого он почти поголовно истребляет. Все это дает основание думать, что в сохраненном у автора предании мы имеем дело с отзвуками борьбы между арменизированными албанскими и армянскими феодальными родами за захват сюзеренных прав над феодальной Албанией.
  6. ↑ The History of Al-Tabari. Storm and stress along the northern frontiers of the ʻAbbāsid Caliphate, հ. 33 (SUNY Press), 1991 — 76-77, էջեր 76-77 — 76-77 էջ։:

    Sahl b. Sunbat (Armenian Smbat), from a local Armenian family of eastern Transcaucasia, lord of Shakki (Shak’e) to the north of the upper reaches of the Kur River
  7. ↑ Վլադիմիր Մինորսկի Caucasia IV // Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. — Т. 15. — № 3.:

    Which must be understood only as a sublimation of the more modest local title Aran-shahik.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Վլադիմիր Մինորսկի Caucasia IV // Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. — Т. 15. — № 3.:

    The title Eranshahik, under which the historian of Albania presents him in this passage, is probably given him in anticipation, for immediately after, and under the same year, Moses speaks of the murder of the last Mihranid Varaz-Trdad by a certain Ter-Nerseh P’ilippean. We do not know whether the latter acted on behalf of Sahl, but Sahl surely profited by the crime, as he assumed the title of the victim. As Varaz-Trdad is called the last Mihranid, it is clear that Sahl did not belong to that house.

  9. ↑ Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն. II գիրք, գլուխ 8
  10. ↑ Մովսես Կաղանկատվացի, Աղվանից աշխարհի պատմություն, I գիրք, գլուխ 15; II գիրք, գլուխ 27
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Վլադիմիր Մինորսկի Caucasia IV // Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. — Т. 15. — № 3.:

    The old pre-Islamic dynasty of Mihran which was ruling in Arran (ancient Albania, Armenian Alvank’) came to an end with prince Varaz-Trdat, who, together with his infant son, was assassinated in 822 by (his relative?) Nerseh P’ilippean. His widow took her daughter Spram to Khachen, where she married her to Atr-Narseh, son of Sahl (read: *Sahak, as suggested by Marquart, Streifzüge, p. 457). According to the local historian Moses Kalankatvats’I, the offspring of this couple took up the succession of the Mihranids. In the fifth generation, we meet Hovhannes, called Senek’erim, son of Isxan-Savada, through whom, according to Moses, God wished to restore the long extinct kingship. ‘The king of Persia conferred upon him great honours, gave him the crown of his own (?) father and his (?) steed. In the same year the Greek magistros, David, sent him the royal crown and a sumptuous purple…’ The period of 131 years (from A.D. 822 to 953) is not too short for five generations, and it looks as if the ‘king of Persia’ who honoured Sanharib, was precisely Marzuban, who used favours in exchange for tribute.

  12. ↑ C. E. Bosworth, Իրանիկա։:

    The Mihranids were extinguished through the assassination of Varaz-Trdat II by Nerseh Pʿiłippean in 207/822-23, and the Armenian prince of Šakkī to the north of Arrān, Sahl i Smbatean (Arabic, Sahl b. Sonbāṭ), extended his power over Arrān.
  13. ↑ 13,0 13,1 Մովսես Կաղանկատվացի, Աղվանից աշխարհի պատմություն գլուխ XXIII, հ. III։
  14. ↑ ալ-Մասուդի, Золотые копи и россыпи самоцветов (История Аббасидской династии 749-947 гг), Մոսկվա, 2002 — 262, էջեր 262 — 262 էջ։:

    Когда [же] понял Бабак, что случилось с ним и что угрожает ему, бежал из мест этих, бросив жилище свое. [Сам] он, брат его, дети его и родичи, и [те], кто последовал за ним из приближенных его, переоделись и облачились в платья путешественников, торговцев и караванщиков. И [Бабак] остановился в [некоем] месте во владениях Сахла б. Сунбата - из армянских вельмож - на некоем водоеме. Неподалеку от них [был] пастух овец, и они купили у него овцу и договорились о покупке кое-какой провизии. [Тогда] [пастух] немедленно отправился к Сахлу б. Сунбату ал-Армани и сообщил ему известие…
  15. ↑ 15,0 15,1 Վլադիմիր Մինորսկի, Studies in Caucasian History (CUP Archive), 1953 — 71, էջեր 71 — 71 էջ։:

    The locus classicus Asolik, III, ch. 48, which declares that in 1003-4, after the reign of Senek’erim and Grigor, the line of P’arisos issued from Hayk became extinct and its possessions were divided between Gagik of Ani and «P’atlun, amir of Gandzak».
  16. ↑ «Հասան-Ջալալյաններ, Հայկական հանրագիտարան». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 31-ին.
  17. ↑ АДЖА’ИБ АД-ДУНЙА (Чудеса мира), раздел «ха»: ЛО ИВ РАН, рукопись А-253, л. 202 б ; Ср.: Н. Д. Миклухо-Маклай. Географическое сочинение XIII в. на персидском языке. Ученые записки Института Востоковедения. Том IX. М.-Л. 1954, с. 204-205
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 «Արցախի աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդ Հասան-Ջալալյանները», Ստեփան Հասան-Ջալալյան, Երևան, 2017, էջ 569-571։
  19. ↑ «Հասան-Ջալալյան տոհմի զինանշանը». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 31-ին.
  20. ↑ Мирза Джамал Джеваншир Карабахский, История Карабага Արխիվացված 2007-01-27 Wayback Machine гл. 3
  21. ↑ Լեո, Երկերի ժողովածու, հ. 3, գիրք 2, Երևան, 1973

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
✯
 Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 246)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հասան-Ջալալյաններ&oldid=10096627» էջից