Алесь Гарун

Алесь Гарун
Алесь Гарун у форме Беларускай вайсковай камісіі, 1920 г.
Асабістыя звесткі
Імя пры нараджэнні	Аляксандр Уладзіміравіч Прушынскі
Псеўданімы	Алесь Гарун, І. Жывіца, А. Навадворскі, Сальвэсь, А. Сумны, А. Г., А. Н. і А. Н-і
Дата нараджэння	27 лютага (11 сакавіка) 1887
Месца нараджэння	Новы Двор, Сеніцкая воласць[d], Мінскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	28 ліпеня 1920(1920-07-28)[1] (33 гады)
Месца смерці	Кракаў, Польская Рэспубліка
Пахаванне	Ракавіцкія могілкі
Грамадзянства	Расійская імперыя  БНР  Польская Рэспубліка
Месца працы	Беларускі шлях
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	драматург, публіцыст, пісьменнік, паэт, перакладчык, палітык, ваенны
Гады творчасці	1907 — 1920
Мова твораў	беларуская
Грамадская дзейнасць
Партыя	Саюз сацыялістаў-рэвалюцыянераў-максімалістаў[d] Беларуская сацыялістычная грамада Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя
Член у	Беларуская народная грамада Вялікая беларуская рада Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з’езда Рада БНР Часовы беларускі нацыянальны камітэт Беларуская вайсковая камісія
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Алесь Гарун, сапраўднае імя Аляксандр Уладзіміравіч Прушынскі (11 сакавіка 1887, ф. Новы Двор, цяпер Мінскі раён — 28 ліпеня 1920, Кракаў) — беларускі дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху, паэт, пісьменнік.

Нарадзіўся ў фальварку Новы Двор пад Мінскам. Ахрышчаны ў кальварыйскім касцёле Мінска^[2]. Бацька Уладзімір Прушынскі і маці Зоф’я (у дзявоцтве Жывіца). У пяцігадовым ўзросце навучыўся чытаць па-польску і па-руску^[3]. У 1897 годзе скончыў мінскае 3-е гарадское прыходскае вучылішча на Белацаркоўнай вуліцы^[3]. У 1902 годзе скончыў рамеснае вучылішча. Працаваў сталяром у розных майстэрнях і на мэблевай фабрыцы ў Мінску, працягваў самаадукацыю^[3].

З 1904 года далучыўся да партыі эсэраў-максімалістаў^[ru][4]. З 1905 года вёў прапаганду ў гуртках вучнёўскай моладзі, сярод рабочых, сялян Сеніцкай воласці Мінскага павета (да яе адносіцца родны фальварак Новы Двор). Друкаваў і распаўсюджваў рэвалюцыйную літаратуру, газету «Наша Ніва». З 1907 года пачаў публікавацца ў газеце «Наша Ніва».

Арыштаваны за антыўрадавую дзейнасць 4 сакавіка 1907 года ў падпольнай друкарні на вуліцы Шырокай у Мінску, дзе ў той момант друкавалася адозва «Да ўсіх працоўных». Вязень Пішчалаўскага замка, сядзеў разам з Алесем Бурбісам і Міколам Шылам, адтуль этапаваны ў віленскія Лукішкі^[2].

У лютым 1908 года Віленскай судовай палатай асуджаны на 2 гады і 8 месяцаў турмы, але Сенатам Расійскай імперыі прысуд быў скасаваны. У ліпені 1908 года Віленскай судовай палатай Алесь Гарун быў асуджаны на ссылку з пазбаўленнем усіх правоў і пажыццёвае пасяленне ў Сібіры^[4]. У снежні 1908 — красавіку 1909 года ў цэнтральнай перасыльнай турме пры Аляксандраўскім катаржным цэнтрале Іркуцкага губернскага жандарскага ўпраўлення. Ссылку адбываў у Кірэнскім павеце Іркуцкай губерні, займаўся там сталярнымі і цяслярнымі работамі^[3]. З ссылкі адсылаў вершы ў газеты «Наша Ніва» і «Беларус». З жніўня 1909 года на ўліку ў Макараўскай воласці, жыў у сяле Макараўскім, пазней — у сяле Крывая Лука. З 1911 года часова працаваў у параходным таварыстве «Н. Н. К. Глютавых». У 1912 годзе разам з Язэпам Лёсікам асталяваўся ў Мельнічным выселку непадалёк ад Кіранска^[4]. Летам 1911—1913 гадоў ганяў плыты па Лене. Змайстраваўшы скрыпку, паклаў на ноты для Антона Грыневіча і Вацлава Ластоўскага некалькі беларускіх народных песень і мелодый.

Увесну 1914 года дастаўшы права запісацца селянінам атрымаў права жыць ва ўсёй Сібіры. У тым жа годзе пачаў працаваць на рацэ Лене вадалівам (старшы рабочы) на бары рэк Лена і Віцім, у час працы падрыхтаваў паэтычны зборнік «Матчын дар» і пераслаў яго ў Вільню (апублікаваны ў 1918). Узімку 1915 года на залатых капальнях Пракоп’еўскага ўпраўлення Ленскай золатапрамысловай акругі, з ліпеня 1915 года служачы Феадосьеўскага ўпраўлення, памочнік наглядчыка горных рабочых^[4].

Пасля лютаўскай рэвалюцыі 1917 года абраны членам выканаўчага камітэта Савета Ленска-Віцімскай золатапрамысловай акругі. У траўні — чэрвені 1917 года пакінуў Сібір, спыніўся ў Маскве, дзе стаў членам Цэнтральнага бюро Беларускай народнай грамады^[4]. Дэлегат 2-га беларускага бежанскага з’езда ў Маскве і з’езда народаў Расіі ў Кіеве (верасень 1917).

Хворы на сухоты, вярнуўся ў Мінск у верасні 1917 года, жыў разам з маці і малодшым братам у Беларускай хатцы^[2]. На 3-м з’ездзе Беларускай сацыялістычнай грамады ў кастрычніку 1917 года быў абраны членам ЦК. На 2-й сесіі Цэнтральнай Рады беларускіх арганізацый і партый у кастрычніку—лістападзе 1917 года ў Менску выступіў з прамовай, у якой акрэсліў праграму і задачы далейшай палітычнай дзейнасці, выказаўся за неадкладнае стварэнне «моцнай Рады», таму што на Беларусь «глядзяць як на кавалак зямлі, каторы можна разабраць». На той жа сэсіі Цэнтральная Рада беларускіх арганізацый і партый была рэарганізавана ў Вялікую беларускую раду, у якой Аляксандр Прушынскі быў абраны намеснікам старшыні выканаўчага камітэта (разам з Аркадзем Смолічам)^[5].

Віцэ-старшыня Усебеларускага з’езда 1917 года ў Менску. Быў абраны ў склад Выканаўчага камітэта Рады Усебеларускага з’езда, 18 сакавіка 1918 года пераўтворанага ў Раду Беларускай Народнай Рэспублікі. Пэўны час быў загадчыкам Беларускай кнігарні ў Менску^[2]. З другога да апошняга нумару рэдактар газеты «Беларускі шлях». Летам 1918 года па распадзе Беларускай сацыялістычнай грамады стаў сябрам Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі. У пачатку жніўня 1918 года ўзначаліў утвораную тады ж культурна-асветніцкую камісію Рады БНР^[6]. Увосень 1918 года таксама працаваў ува «Упраўленні Беларускай апекі», загадваў дзіцячымі прытулкамі і багадзельнямі^[7].

З прыходам бальшавікоў у Менск (10 снежня 1918) нейкі час кіраваў аддзелам грамадскай апекі і сацыяльнага забеспячэння Камісарыята сацыяльнай апекі, пазней з’ехаў у правінцыю праз небяспеку ад бальшавіцкіх уладаў^[8]. Таксама ўвесну 1919 года, хворы на сухоты, Алесь Гарун таксама захварэў на тыф.

10 жніўня 1919 года, на другі дзень па заняцці Менска палякамі, беларускімі дзеячамі ўва ўмовах немагчымасці дзейнасці структур БНР быў утвораны Часовы беларускі нацыянальны камітэт (ЧБНК), Аляксандр Прушынскі быў абраны старшынёй камітэта (займаў пасаду да 17 кастрычніка 1919). Адначасова ў жніўні — кастрычніку 1919 года выконваў абавязкі загадчыка аддзела прытулкаў пры секцыі асвета і грамадскай апекі Менскага магістрата.

19 верасня 1919 года ў Менск прыбыў Юзаф Пілсудскі, на сустрэчы ў Шляхецкім доме Аляксандр Прушынскі вітаў начальніка польскай дзяржавы ад імя беларускай дэлегацыі:

От-жа, вітаючы Вас, як Начальніка гэтага героічнага войска і як чалавека, шмат і сваей сілы і добрай ахвоты палажыушага у гэтую справу, ад імені нашых беларускіх дэлегацыяу, прадстауляючых тутака беларускае насяленьне, выслауляю гарачую падзяку за звальненьне Менску і Меншчыны ад новага цяжкага нападу маскоўскага імпэрыялізму, каторы на гэты раз прыубрауся у бальшавіцкую вопратку... Яшчэ хачу сказаць Вам, Пане Комэнданце: мы верым і спадзяемся, што разам з вольнымі Менскам, Вільняй і сівым Гораднам вольнымі і шчасьлівымі будуць у вольнай і незалежнай Беларускай Рэспубліцы нашые адвечные астрогі на рубяжох Масквы,—Віцебск і Магілеў, і стары Смаленск. Гэтага мы спадзяемся, у гэта мы верым, а гэтымі верай і надзеяй абдаравау нас братні народ, каторага Слаунаму Прадстауніку гатовы мы сказаць на Меншчыне нашае сягоньняшняе „дзякуй“, але і зауседы: Здароў будзь, прыходзь да нас госьцю мілы, суседзе дарагі“[9]

Таксама сустракаўся з Пілсудскім у той жа дзень у складзе сеньёр-канвента Рады БНР. 10—15 кастрычніка 1919 года наладжваў кантакты па каардынацыі палітычных і культурных арганізацый Віленшчыны і Гродзеншчыны. 24 кастрычніка 1919 года ўвайшоў у склад Беларускай вайсковай камісіі (БВК), органа па фарміраванні беларускіх часцей у войску Польскай Рэспублікі, абраны намеснікам старшыні арганізацыі. Праз частую адсутнасць у Менску Паўла Алексюка, які быў старшынёй арганізацыі, Прушынскі фактычна кіраваў БВК^[10], таксама ўзначальваў статутную камісію. Праз занятасць у БВК Аляксандр Прушынскі адмовіўся ад старшынства ў ЧБНК. Перакладаў на беларускую мову падручнікі па вайсковай справе, працаваў над стварэннем беларускага вайсковага статута, выкладаў на курсах вербункова-агітацыйнай падкамісіі. Разам з Змітраком Бядулем, Янкам Купалам і Макарам Косцевічам складаў беларускія жаўнерскія песні. У пачатку 1920 года арганізаваў выдавецтва БВК, прымаў удзел у выданні часопіса «Рунь». У траўні 1920 года выязджаў у Варшаву па справах далейшай дзейнасці БВК. 9 ліпеня 1920 года пакінуў Менск разам з польскімі войскамі праз наступ бальшавікоў^[7].

У час адступлення ў Ваўкавыску захварэў на дызентэрыю, на санітарным цягніку адвезены ў Кракаў, дзе памёр 28 ліпеня^[11]. Пахаваны на Ракавіцкіх могілках. Яго магіла была нанова адшуканая ў 1988 годзе.

Пісаць вершы Гарун пачаў змалку, спачатку, як сведчыць Максім Гарэцкі, на рускай мове, затым — на беларускай. Раннія яго творы да нас не дайшлі. 1905 годам датуецца паэма «Мае коляды», апублікаваная ў Вільні ў 1920 годзе пад псеўданімам А. Сумны. Гэта — гісторыя нечаканага абуджэння нацыянальнай свядомасці ў беларускага вясковага хлопчыка^[12].

Першы друкаваны верш «Маці-Беларусі» пабачыў свет у 1907 годзе ў нумары газеты «Наша Ніва» (№ 23). У 1908 годзе з’явіліся два вершы: «Януку Купале» (паэтычны водгук на зборнік «Жалейка») і «Начныя думкі» — лірычны ўсхваляны ўспамін аб родных мясцінах, ад якіх аўтар быў адарваны, знаходзячыся ў астрогу. Заслугоўвае ўвагу вобразная асаблівасць твора: тут ява ўвесь час пераплятаецца са сном, а рэальная рэчаіснасць — з казкай.

У 1912—1915 гадах дэбютаваў як празаік апавяданнямі «Маладое», «Пан Шабуневіч», «Чалавек без крыві». Падрыхтаваў зборнік вершаў «Матчын дар», у які ўвайшлі вершы, напісаныя ім у 1907—1914 гадах (выдадзены летам 1918 года за кошт Народнага Сакратарыята Беларусі). Асноўныя сэнсавыя дамінанты зборніка — тэма роднага краю, адраджэння і разняволення беларускага народа, гістарычнае мінулае Беларусі, сацыяльна-філасофская праблематыка. Другі паэтычны зборнік «Новая песня» незакончаны.

У шэрагу палітычных памфлетаў, фельетонаў і эпіграм, выкрываючы бальшавікоў, паказаў сутнасць марксісцка-ленінскай нацыянальнай палітыкі, якая называла нацыянальнае вызваленне народаў Расійскай імперыі «сабатажам» («Сабатажнік», «Увагі да нацыянальнага руху»). Намаляваў сатырычны партрэт бальшавіцкага лідара, асудзіў палітыку і метады бальшавіцкіх улад у справах зямельнай рэформы («Мы, Вялікі Ленін I і II Ульянаў...»). Выступаў супраць «крэсавай» палітыкі Польшчы ў адносінах да беларусаў («Рэдактарскі сон», «Мана на 47-е апрэля», «Баданне аб спосабах»). Перспектывы палітычнага, эканамічнага і духоўнага росквіту беларускага народа звязаў з пабудовай уласнабеларускага дзяржаўнага жыцця^[7].

У 1991 годзе пра Алеся Гаруна зняты дакументальна-публіцыстычны фільм «Праз сваю хату ўбачыць бацькаву».

У 2007 годзе ў Мінску (жылы раён Дамброўка) у гонар Алеся Гаруна была названа вуліца.

• Из современной жизни. Тихорецкий погром. От розги к желтому билету. — Революционно-социальные группы «Свобода», 1902. — 62 с.
• Матчын дар: думы і песьні, 1907—1914 гг.. — Менск: выдана коштам Народнага сэкрэтарыяту Беларусі, 1918. — 125 с. — 5 000 экз.
• А. Гарун. «Пажар». Верш. // Вольная Беларусь : газэта / Язэп Лёсік. — Менск: Таварыства беларускай культуры, 20 лістапада 1918. — № 39—40. — С. 1.
• Хвейнаму другу. // Беларускае жыцьцё : часопіс / Францішак Аляхновіч. — Менск: 12 сьнежня 1919. — № 22. — С. 6.
• Алесь Гарун. Шлюб (12/X- 18 г.) // Беларускае жыцьцё : часопіс / Францішак Аляхновіч. — Менск: 11 сакавіка 1920. — № 7(29). — С. 6.
• Мае коляды. — Вільня: Друк, 1920. — 15 с.
• Жывыя казкі для дзіцячага тэатру. — Друк. інвалідаў, 1920. — 52 с.
• Зьмітрок Бядуля. Алесь Гарун. Некралог. (Аляксандар Прушынскі). // Вольны сьцяг : часопіс. — 1921. — № 1 (3). — С. 1—3.
• Матчын дар: Думы і песьні 1907—1914 / Пад рэд. акад. І. І. Замоціна; прадмова І. І. Замоціна ; уступны артыкул Я. Барычэўскага. — Менск: Беларус. Акад. навук, 1929. — 159 с. — (Акадэмічная бібліятэка беларускіх пісьменнікаў. Кн. 3). — 1 500 экз.
• Избранные басни / ред. А. Зуев. — Москва: Сов. писатель, 1935. — 126 с.
• Матчын дар і іншыя творы = Mutters Gabe und andere Werke = Mother’s gift and other writings / пад рэд. А. Адамовіча і Ст. Станкевіча. — Нью Ёрк — Мюнхэн: Беларускі інстытут навукі і мастацтва, «Бацькаўшчына», 1962. — 270 с.
• Сэрцам пачуты звон: Паэзія, проза, драматургія, публіцыстыка. / Уклад. і аўт. прадм. У. Казбярук. — Менск: Мастацкая літаратура, 1991. — 359 с. — (Спадчына). — ISBN 5-340-00523-2.
• Матчын дар: Вершы, апавяданьні, п’есы / А.Гарун; Уклад. і аўт. прадм. У. Казбярук. Запіскі Самсона Самасуя: Раман, апавяданьні: Для ст. шк. узросту / А.Мрый; Аўт. прадм. і ўклад. Я. Р. Лецка; Да зб.у цэлым: Маст. Г. В. Шапялевіч. — Мн.: Юнацтва, 1995. — 475 с. — (Школьная библиотека). — ISBN 5-7880-0734-8
• Матчын дар: Думы і песьні, 1907―1914 гг.. — Менск: Мастацкая літаратура, 1988. — 125 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-340-00368-X.
• Выбраныя творы.. — Менск: «Беларускі кнігазбор», 2003. — 443 с. — (Мастацкая літаратура). — ISBN 985-6730-08-2.
• І я з народам...: вершы, апавяданьні, п'еса. / укладаньне і прадмова У. Казберука. — Менск: Мастацкая літаратура, 2007. — 140 с. — 3 000 экз. — ISBN 978-985-02-0963-4.

• Гарбінскі Ю. Гарун Алесь // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — С. 490—492. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0.
• Алег Латышонак. Жаўнеры БНР. — 3-е. — Смаленск: Інбелкульт, 2014. — 373 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-00076-003-1.
• Міхалюк Д. Беларуская Народная Рэспубліка 1918 — 1920 гг.: ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці / навук. рэд. Станіслаў Рудовіч; пераклад з польскай мовы Алесь Пілецкі. — Смаленск: Інбелкульт, 2015. — 496 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-5-00076-016-1.
• Казбярук У. Гарун Алесь // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1993. — Т. 2. Верабей — Іваноў. — С. 142—146. — 541 с.; іл.. — ISBN 5-85700-075-0.
• Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 1. Абрамовіч—Кушаль. / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. — 480 с. — ISBN 985-6374-04-9.
• Казбярук У. Светлай волі зычны звон // Гарун Алесь. Мн., 1991;
• Казбярук У. Пакутлівы шлях набыткаў // Полымя. 2002. № 7-8;
• Казбярук У. У бурлівым віры. — Літаратура і мастацтва, 1981, 3 крас.
• История белорусской дооктябрьской литературы. — Мн., 1977, с. 445—474

	Алесь Гарун у Вікікрыніцах
	Алесь Гарун на Вікісховішчы

• Гарун Алесь (сапраўднае Прушынскі Аляксандр Уладзіміравіч) на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях»