Тарас Рыгоравіч Шаўчэнка

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з прозвішчам Шаўчэнка.
Тарас Шаўчэнка
укр.: Тарас Григорович Шевченко
Тарас Шаўчэнка. Аўтапартрэт (1840)
Тарас Шаўчэнка. Аўтапартрэт (1840)
Асабістыя звесткі
Імя пры нараджэнні руск.: Тарас Григорьев сын Шевченко[1]
Псеўданімы Т. Ш.[2], К. Дармограй[2] і Кобзарь Дармограй[2]
Дата нараджэння 9 сакавіка 1814(1814-03-09)[3][4][…]
Месца нараджэння
Дата смерці 10 сакавіка 1861(1861-03-10)[4][3][…] (47 гадоў)
Месца смерці
Пахаванне
Грамадзянства Сцяг Расійскай імперыі Расійская імперыя
Бацька Hryhoriy Ivanovych Shevchenko[d]
Маці Кацярына Якімаўна Бойка[d]
Альма-матар
Месца працы
  • Імператарскі ўніверсітэт Святога Уладзіміра[d]
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці
паэт, пісьменнік, мастак
Гады творчасці 1826–1861
Кірунак рамантызм
Мова твораў украінская, руская
Подпіс Выява аўтографа
Лагатып Вікікрыніц Творы ў Вікікрыніцах
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы
Лагатып Вікіцытатніка Цытаты ў Вікіцытатніку

Тара́с Рыго́равіч Шаўчэ́нка (укр.: Тарас Григорович Шевченко; 9 сакавіка 1814, в. Мо́рынцы, цяпер Звянігародскі раён, Чаркаскай вобласці, Украіна — 10 сакавіка 1861, Санкт-Пецярбург) — украінскі пісьменнік, мастак, грамадскі дзеяч; заснавальнік новай украінскай літаратуры і нацыянальнай літаратурнай мовы.

Літаратурная спадчына Шаўчэнкі, цэнтральную ролю ў якой іграе паэзія, у прыватнасці зборнік «Кабзар», лічыцца асновай сучаснай украінскай літаратуры і шмат у чым літаратурнай украінскай мовы. Аб’яднаў у сваіх паэтычных творах жывую гутарковую мову са сродкамі мовы кніжнай, узнёс украінскую літаратурную мову на новы, якасна вышэйшы ўзровень. Шырока карыстаючыся лексікаю розных галін навукі і мастацтва, Шаўчэнка фактычна заклаў падмурак тэрміналагізацыі ўкраінскай лексікі.

Жыццяпіс

[правіць | правіць зыходнік]

Дзяцінства і юнацтва

[правіць | правіць зыходнік]
«Бацькоўская хата ў в. Кірылаўцы» (Шаўчэнка, 1843)

Тарас Шаўчэнка нарадзіўся 9 сакавіка 1814 года[8][9] ў в. Морынцы Педзінаўскай воласці Звянігародскага павета Кіеўскай губерні. Быў трэцім дзіцем прыгонных сялян Рыгора Іванавіча Шаўчэнкі і Кацярыны Акімаўны пасля сястры Кацярыны (1804 – каля 1848) і брата Мікіты (1811 – каля 1870)[10].

Паводле роднасных паданняў, дзяды і прадзеды Тараса з бацькоўскага боку паходзілі ад казака Андрэя, які на пачатку XVIII стагоддзя прыйшоў з Запарожскай Сечы. Бацькі яго маці, Кацярыны Акімаўны Бойка, былі перасяленцамі з Прыкарпацця[11].

У 1816 годзе сям'я Шаўчэнка пераехала ў в. Кірылаўка Звянігародскага павета, адкуль паходзіў Рыгор Іванавіч[9]. Дзіцячыя гады Тараса мінулі ў гэтай вёсцы. У 1816 годзе нарадзілася Тарасава сястра Ярына[12], у 1819 годзе — сястра Марыя[13], а ў 1821 годзе нарадзіўся Тарасаў брат Ёсіп[14].

Увосень 1822 года Тарас Шаўчэнка пачаў вучыцца грамаце ў дзяка Саўгіра[15] [16]. Тады ж азнаёміўся з творамі Рыгора Скаварады.

10 лютага 1823 года яго старэйшая сястра Кацярына выйшла замуж за Антона Красіцкага — селяніна з Зялёнай Дзібровы, а 1 верасня 1823 года ад цяжкай працы і беднасці памерла маці Кацярына[9].

19 кастрычніка 1823 года бацька ажаніўся другі раз з удавой Аксанай Цярэшчанка[17], у якой ужо было трое дзяцей[9][18]. Яна жорстка абыходзілася з няроднымі дзецьмі, ў прыватнасці з малым Тарасам[19]. У 1824 годзе нарадзілася сястра Тараса Марыя — ад другога шлюбу бацькі[20]. Хлопец чумакаваў з бацькам. Бываў у Звэныгародку, Умані, Елісаветградзе (цяпер Крапыўныцкы)[21]. 2 красавіка 1825 года бацька памёр[9], і неўзабаве мачыха вярнулася са сваімі трыма дзецьмі ў Марынцы. Урэшце Тарас вымушаны быў пакінуць дом. Некаторы час Тарас жыў у дзядзькі Паўла, які пасля смерці яго бацькі стаў апекуном сірот. У гутарцы з біёграфам паэта М. Чалым Ярына характарызавала Паўла як «вялікага кацюгу», Тарас працаваў у яго разам з парабкам у гаспадарцы, але ў выніку не вытрымаў цяжкіх умоў жыцця і пайшоў у арэнду да новага кірылаўскага дзяка Пятра Багорскага[22].

Як штурхач насіў ваду, ацяпляў школу, абслугоўваў дзяка, чытаў псалтыр над памерлымі і вучыўся. Не стрываўшы здзекаў Багорскага і адчуваючы вялікую цягу да жывапісу, Тарас уцёк ад дзяка і пачаў шукаць у навакольных сёлах настаўніка-маляра[23]. Некалькі дзён парабкаў і «вучыўся» жывапісу ў дыякана Яфрэма (Лысянка Звэныгародскага павета, цяпер Чаркаскай вобласці)[24][25]. Таксама меў настаўнікаў-маляроў з вёскі Стэбліў, Канеўскага павета[26] і з вёскі Тарасаўкі Звенігародскага павета[27]. Намытваючы ў кірылаўскага папа Рыгора Кошыца, Тарас пабываў у Багуславе, у мястэчках Бурты і Шпола[28].

У 1828 годзе Шаўчэнку ўзялі казаком (слугой) да панскага двара ў Вільшанай (Звэныгародскага павета Кіеўскай вобласці), калі ён звярнуўся па дазвол вучыцца ў хліпноўскага маляра[29]. У тым жа годзе памёр Васіль Энгельгардт, і сяло Кірылаўка стала ўласнасцю яго сына — Паўла Энгельгардта[30], які прызначыў Тараса ўласным дваровым слугой у вільшанскім маёнтку.

Амаль два з паловай гады — з восені 1828 да пачатку 1831 — Шаўчэнка прабыў са сваім панам у Вільні[31]. 18 снежня 1829 года той заспеў Тараса ноччу за маляваннем казака Платава, героя вайны 1812 года, намяў яму вушы і загадаў выдраць на стайні[32]. На наступны дзень загад быў выкананы фурманам Сідоркам[33]. Падрабязнасці Віленскага жыцця малавядомыя. Верагодна, Тарас наведваў лекцыі па маляванні прафесара Віленскага ўніверсітэта Ёнаса Рустэмаса. Шаўчэнка мог быць відавочцам Польскага паўстання ў 1830 годзе. З тых часоў захаваўся Тарасаў малюнак «Жаночая галоўка», які сведчыць аб амаль прафесійным валоданні алоўкам[34]. У горадзе Тарас пазнаёміўся са швачкай — полькай Дуняй Гусікоўскай. Польскую мову ён ведаў яшчэ з Украіны, дзе ў той час яна была дастаткова распаўсюджаная. З Гусікоўскай юнак удасканаліў сваё веданне польскай мовы, мог чытаць у арыгінале творы Міцкевіча.

Першыя гады ў Пецярбургу. Выкуп з прыгону (1831–1838)

[правіць | правіць зыходнік]

Пераехаўшы ў 1831 годзе з Вільні ў Пецярбург, памешчык П. Энгельгардт узяў з сабой Шаўчэнку[35], а каб пасля атрымаць выгаду на мастацкіх творах уласнага «пакаёвага мастака», падпісаў кантракт і аддаў яго ў навуку на чатыры гады да жывапісца В. Шыраева, у якога і пасяліўся Тарас да 1838 года[36]. У арцелі Шыраева Шаўчэнка акружалі такія ж, як і ён, здольныя маладыя людзі — выхадцы з нізкіх пластоў народа — прыгонныя сяляне або адпушчаныя з прыгону і мяшчане, якія імкнуліся авалодаць мастацтвам жывапісу, стаць мастакамі[37]. Шыраеў звяртаўся з вучнямі строга, у сваёй аўтабіяграфіі і аповесці «Мастак» Шаўчэнка пісаў пра яго як «чалавека прагнага, грубага, суровага і дэспатычнага». Звычайна Шыраеў заключаў кантракты на восем гадоў: пяць з іх адводзіліся на навучанне, а на працягу наступных трох гадоў вучань павінен быў «паслужыць майстру за навучанне», працуючы на яго[37]. На працягу пяці гадоў гаспадар вучыў вучня маляваць і пісаць «міфалагічныя і гістарычныя фігуры і фарцарнамент, кветкі і розныя ўпрыгажэнні клеевымі і алейнымі фарбамі»[37]. Ён павінен быў даць жыллё, карміць і апранаць вучня, а вучань — падпарадкоўвацца майстру і не адлучвацца без дазволу[37]. Пасля заканчэння дагавора ўладальнік абавязваўся даць вучню «прыстойнае адзенне» або замест яго 100 рублёў, а бацькам вучня выслаць 150 рублёў[37]. Падчас выканання арцеллю падрадаў Шаўчэнка авалодаў мастацтвам дэкаратыўнага роспісу, у прыватнасці падчас роспісу Вялікага тэатра як падмайстар-малявальшчык[38]. Пасля паспяховага завяршэння ў лістападзе 1836 года работ у Вялікім тэатры арцель працавала па кантракце з канторай імператарскіх тэатраў да лета 1838 г.: вырабляла жывапісныя і малярныя работы, вырабляла дэкарацыі, вясной 1838 года нанова распісала плафоны Александрынскага і Міхайлаўскага тэатраў[37]. Яшчэ адным з найадказнейшых падрадаў быў роспіс будынка Сената і Сінода, якія тады былі перабудаваны[37].

К. Брулоў. Партрэт паэта Васіля Жукоўскага (1837–38)

Яшчэ ў 1835–36 гадах Шаўчэнка стварыў некалькі складаных шматфігурных кампазіцый па тэме антычнай гісторыі і Кіеўскай Русі. У 1836–37 гадах Шаўчэнка стварыў малюнак «Смерць Багдана Хмяльніцкага»[37]. Але найдасканалейшым малюнкам на гістарычную тэму гэтага перыяду з'яўляецца «Смерць Сакрата» 1837 г., які адрозніваецца ўпэўненасцю малюнка, перадачы асвятлення, групаваннем фігур. Найбольшыя поспехі ў гэтыя гады Шаўчэнка меў у жанры акварэльнага партрэта, дзякуючы авалоданню вопытам іншых мастакоў, у прыватнасці П. Сакалова. Першы акварэльны партрэт ён намаляваў яшчэ ў 1833 годзе — гэта быў партрэт Паўла Энгельгардта[39]. У гэтыя гады Шаўчэнка ўзмоцнена займаўся самаадукацыяй, знаёміўся з творамі мастацтва — арыгіналамі і гравюрамі з іх[37].

Па начах, у вольны ад працы час, Шаўчэнка хадзіў у Летні сад, маляваў статуі. Летам 1836 года падчас аднаго з начных сеансаў малявання ў Летнім садзе ён пазнаёміўся са сваім земляком — мастаком Іванам Сашэнкам, а праз яго — з Яўгенам Грэбінкам, Васілём Грыгоравічам і Аляксеем Венецыянавым, які пазнаёміў Тараса з уплывовым пры двары паэтам Васілём Жукоўскім[40]. Сашэнка ўгаварыў Шыраева адпусціць Шаўчэнку на месяц, каб той наведваў залы жывапісу Таварыства заахвочвання мастакоў[41]. Камітэт гэтага таварыства, «разгледзеўшы малюнкі старонняга вучня Шаўчэнкі», прыняў «мець яго на ўвазе на будучыню»[37].

Апалон Макрыцкі, мастак, вучань Брулова і прыяцель Шаўчэнка, які ўзяў на сябе ініцыятыву прыцягнуць Брулова для вызвалення Тараса ад прыгоннага права, адзначыў у сваім дзённіку, што ў сераду, 31 сакавіка 1837 года, ён паказаў Брулаву верш Шаўчэнкі. Брулоў быў ім «вельмі задаволены і, ўбачыўшы ў ім думкі і пачуцці маладога чалавека, вырашыў выняць яго з падаткага (прыгоннага) стану»[42]. Шаўчэнка пачаў практыкавацца ў вершаскладанні пад уражаннем сваёй сустрэчы з украінскімі творамі ў Грэбінкы ў ліпені 1836 года[43]. Грэбінка быў першым, хто прымеціў і падтрымаў паэтычны талент Шаўчэнка, стаў яго першым літаратурным натхняльнікам і настаўнікам[37]. Першым прызнаным паэтычным «шэдэўрам» Шаўчэнка лічыцца балада «Прычынная»[37]. Штотыдзень на кватэры Грэбінкы праходзілі літаратурныя вечарыны, на якіх бываў і Шаўчэнка[37].

Увесну 1838-га Карл Брулоў і Васіль Жукоўскі вырашылі выкупіць маладога паэта з прыгонніцтва. Энгельгардт пагадзіўся адпусціць прыгоннага за вялікія грошы — 2500 рублёў[44]. Каб атрымаць такія грошы, Карл Брулоў адлюстраваў партрэт Васіля Жукоўскага — выхавацеля спадчынніка прастола Аляксандра Мікалаевіча, і партрэт разыгралі ў латарэі, у якой прыняла ўдзел імператарская сям'я[45]. Латарэя адбылася 4 траўня 1838 года, а 7 траўня Шаўчэнку выдалі адпускную[9][46].

Вучань Пецярбургскай акадэміі мастацтваў. «Кабзар» (1838–1843)

[правіць | правіць зыходнік]
Заява Шаўчэнка ў праўленне Акадэміі мастацтваў аб выдачы білета на права пражывання ў Пецярбургу (1839)

Засведчыўшы сваю адпускную ў пецярбургскай Палаце грамадзянскага суда, Шаўчэнка стаў вучнем Акадэміі мастацтваў, дзе яго настаўнікам стаў К. Брулоў[47]. Па словах Шаўчэнкі: «надышла найсветлейшая пара яго жыцця, незабыўныя, залатыя дні» вучобы ў Акадэміі мастацтваў, якім ён прысвяціў у 1856 годзе аўтабіяграфічную аповесць «Мастак».

З чэрвеня 1838 года Шаўчэнка пасяліўся ў кватэры ў доме № 100 другога квартала Васільеўскага вострава, недалёка ад пецярбургскай Акадэміі мастацтваў.[48] Але ў большасці сваёй праводзіў час у Акадэміі і ў майстэрні К. Брулова. З-за рэарганізацыі ў 1840 годзе Акадэміі мастацтваў спынілі выкладанне агульнаадукацыйных дысцыплін. Усе навучэнцы наведвалі толькі спецыяльныя класы, якіх было шэсць: два малявальныя, дзе навучэнцы малявалі з эстампаў-арыгіналаў; два гіпсавых, у адным з якіх малявалі з гіпсавых галоў, а ў другім — з гіпсавых фігур; класы натурныя, дзе малявалі з натуршчыкаў; і маляўнічы, дзе рабілі эцюды алеем.[47] Шаўчэнка прыйшоў у Акадэмію з дастаткова высокай падрыхтоўкай.[47] Першыя іспыты ён здаваў у класе «гіпсавых фігур». Папярэдні этап навучання — маляванне з «арыгіналаў» і «гіпсавых галоў» — быў пройдзены ім самастойна, яшчэ да паступлення ў Акадэмію, з дапамогай сяброў-мастакоў (І. Сашэнка, А. Макрыцкага і іншых) і як старонні вучань Таварыства заахвочвання мастацтваў.[47][49] З «гіпсавых галоў» Шаўчэнка таксама маляваў яшчэ да вызвалення з прыгоннага права ў рысавальнай класе Таварыства заахвочвання мастакоў і ў Акадэміі мастацтваў.[47][49]

Першы экзамен па маляванні Шаўчэнка здаваў 23 чэрвеня 1838 года. Ацэнкі выстаўлялі, пачынаючы з першага нумара, які быў найвышэйшым балам, і далей, у залежнасці ад колькасці прадстаўленых вучнямі малюнкаў.[47] І. Сашэнка атрымаў пяты нумар, Шаўчэнка — трынаццаты.[47] З верасня таго ж года на так званым трэцім экзамене (за трэць года), дзе чарговым прафесарам быў К. Брулоў, Шаўчэнка атрымаў адзінаццаты нумар, 4 кастрычніка 1838 года на месячным экзамене яму прысудзілі найвышэйшы бал — першы нумар, у канцы таго ж месяца — трэці нумар, яшчэ праз месяц, 30 лістапада, — другі.[47] Атрыманне тройчы такіх высокіх нумароў лічылася вялікім поспехам і давала падставы для пераводу ў наступны, натурны, клас яшчэ да заканчэння навучальнага года. На трэцім іспыце 24 снежня 1838 года Шаўчэнка маляваў ужо з натуры, дзе атрымаў чацвёрты нумар.[47] Разам з тым ён спрабаваў свае сілы і ў самастойных кампазіцыйных малюнках. Найраннейшы з іх — «Казацкі банкет» — створаны 25 снежня 1838 года.[47] Яго поспехі тады ж прыцягнулі ўвагу Таварыства заахвочвання мастакоў, Камітэт якога 16 снежня 1838 года, разгледзеўшы прадстаўленыя Шаўчэнкам малюнкі, вырашыў узяць яго на ўтрыманне пры першай жа вакансіі.[49] А праз месяц, 20 студзеня 1839 года Камітэт прыняў «прызначыць мастаку Шаўчэнку за 30 руб. у месяц утрымання, які і прызначаць з 1 студзеня гэтага года».[47] 23 лістапада 1838 года Шаўчэнка пасяліўся ў кватэры І. Сашэнка ў доме № 47 на 4-й лініі Васільеўскага вострава.[47][48]

Сашэнка папракаў Шаўчэнку не толькі за пісанне вершаў, але і за тое, што ён пачаў весці свецкае жыццё, у прыватнасці разам з К. Брулавым часта ездзіў на літаратурна-музычныя вечарыны, наведваў пісьменнікаў, дзеячаў мастацтва, стаў лепш апранацца.[47] Але насуперак асцярогам Сашэнкі легкадумнае жыццё Шаўчэнкі не перашкодзіла яму стварыць у гэты перыяд шэраг паэтычных шэдэўраў.[47] Новыя знаёмствы з мастакамі і пісьменнікамі, з літаратурна-мастацкім светам, наведванне гурткоў і літаратурна-музычных вечароў — наадварот, узбагачалі і пашыралі кругагляд Шаўчэнкі, падштурхоўвалі яго да паэтычнай творчасці.[47] Ад Сашэнкі ў лютым 1839 года Шаўчэнка пераехаў у дом № 182 другога квартала Васільеўскай часткі горада на кватэру мадам Ёгансан. Жыў ён там нядоўга і неўзабаве перабраўся на кватэру свайго сябра, вучня К. Брулова — Р. Міхайлава ў доме Г. Арэнса на 7-й лініі Васільеўскага вострава. З пачатку 1839 года Шаўчэнка знаходзіўся ў натурным класе Акадэміі мастацтваў, дзе з перапынкамі маляваў да 1844 года.[47] На першым трэцім іспыце 29 красавіка 1839 года К. Брулоў адзначыў яго малюнак як найлепшы.[48] Тады нікому не быў пастаўлены першы і другі нумар, Шаўчэнка атрымаў трэці.[47] Савет Акадэміі мастацтваў узнагародзіў яго сярэбраным медалём другой ступені.[48]

«Цыганка-варажбітка» (1841)

У 1839 годзе Шаўчэнка пачаў авалодваць тэхнікай алейнага жывапісу, да яго найраннейшых спроб адносіцца «Натуршчык у позе св. Себасціяна». З лістапада 1839 года Шаўчэнка жыў у маладога скульптара-медальера Фёдара Панамарова, які меў у Акадэміі майстэрню з антрэсолямі, у гэты ж час ён цяжка хварэў на тыф.[47] У сакавіку 1840 года ў сувязі з рэарганізацыяй Акадэміі ўсе навучэнцы з яе памяшкання былі выдвараныя.[47] У гэты час Шаўчэнка падаў на месячныя іспыты алейныя эцюды. 27 верасня 1840 года Савет Акадэміі мастацтваў адзначыў сярэбраным медалём другой ступені яго першую самастойную алейную карціну «Хлопчык-жабрак, які дае хлеб сабаку».[47] Акрамя таго, Савет і Агульны сход Акадэміі мастацтваў выказалі аўтару «пахвалу».[47] Поспех Шаўчэнка адзначыла і Таварыства заахвочвання мастакоў, Камітэт якога вырашыў пісьмова выказаць сваю гатоўнасць падтрымліваць яго і надалей у імкненні авалодаць мастацтвам жывапісу.[47] Вучачыся ў Акадэміі паступова ўтвараліся і матэрыялістычныя асновы мастацкіх поглядаў Шаўчэнкі.[47] На трэцім іспыце 24 снежня 1840 года Шаўчэнка атрымаў пяты нумар за малюнак «Натуршчыкі». Гэта — адзіны захаваны малюнак з тых, якія ён выканаў на трэціх іспытах у натурным класе.[47] Да гэтага ж часу адносіцца яго першы і найвядомейшы ў будучыні алейны аўтапартрэт.[47]

У 1840 годзе Шаўчэнка пазнаёміўся з Васілём Штэрнбергам, які стаў яго блізкім сябрам.[50] Пасябраваў Шаўчэнка і з мастаком К. Іаахімам, з якім яго таксама пазнаёміў Штэрнберг.[47] Прыблізна ў 1840 годзе, на думку даследчыкаў, у Пецярбургу адбылося знаёмства Шаўчэнка з Якавам Кухарэнкам, пісьменнікам і атаманам Чарнаморскага казачага войска, які ў далейшым таксама стаў яго таварышам і суразмоўцам па амаль 20-гадовай перапісцы.[51]

Яшчэ ў канцы 1839 года Шаўчэнка пазнаёміўся з П. Мартасам, таварышам Я. Грэбінкі, А. Макрыцкага, Н. Кукольніка.[52] Азнаёміўшыся выпадкова з рукапіснымі творамі і ўражаны імі, П. Мартас праявіў да іх вялікую цікавасць. Ён параіўся з Я. Грэбінкам і прапанаваў Шаўчэнку выдаць іх асобнай кнігай, якую пасля назвалі «Кабзарам». Як успамінаў Мартас, Шаўчэнка не адразу пагадзіўся на выданне, яго прыйшлося ўгаворваць.[52] Думкі і настроі Шаўчэнка перад выданнем зборніка адбіліся ў вершы «Думы мае, думы мае». Дзейны ўдзел у выданні «Кабзара» прымаў Я. Грэбінка, менавіта ён падаў рукапіс у Пецярбургскі цэнзурны камітэт.[48] Да гэтага Мартас выключыў з «Кабзара» тыя месцы, якія маглі павярнуцца супраць яго як выдаўца непрыемнасцямі.[52] Цэнзар П. Корсакаў, саступіўшы просьбу Мартаса і падпісаўшы «Кабзару» да друку, папярэдне не прачытаўшы яго «праблемныя месцы», пасля, азнаёміўшыся з друкаваным тэкстам, таксама канфіскаваў урыўкі нецэнзурнага зместу і толькі пасля гэтага даў дазвол на выпуск кнігі ў свет.[52]

4 траўня 1840 года з'явілася першая друкаваная аб'ява аб продажы «Кабзара», які хутка разышоўся, яго выхад, нават урэзанага цэнзурай, быў падзеяй вялікага літаратурна-грамадскага значэння.[47] У першага «Кабзара» яшчэ не было адкрытых заклікаў да рэвалюцыйных дзеянняў, аднак увесь ён утрымліваў пратэст супраць грамадскай несправядлівасці і імкнення да вольнага жыцця.[47] У распрацоўцы гістарычных тэм Шаўчэнка не адышоў ад пэўнай ідэалізацыі мінулага Украіны.[47] Творы Шаўчэнкі патрапілі ў Беларусь, на Каўказ і за мяжу (у Прагу). А. Афанасьеў-Чужбінскі, які ў сярэдзіне XIX стагоддзі служыў на Каўказе, пісаў: «Усюды, дзе знаходзіў некалькі ўкраінцаў, у крузе службоўцаў або ў нейкім палку, усюды сустракаў я пацёртыя асобнікі „Кабзара“ і „Гайдамакаў“ і поўнае, шчырае спачуванне да іх аўтара».[47] Рэакцыя расійскіх крытыкаў у большасці сваёй была агрэсіўная: рэцэнзент з «Паўночнай пчолы» пісаў, што «асаблівай украінскай мовы няма», іншыя рэцэнзенты называлі ўкраінскую мову «гібрыдным дыялектам», «бесперспектыўнай» і «мужыцкай» і лічылі, што ўкраінская мова не мае шанцаў на існаванне.[47][53][54]

Амаль адначасова з «Кабзарам», 12 сакавіка 1840 года, Я. Грэбінка падаў у Пецярбургскі цэнзурны камітэт рукапіс альманаха «Ластаўка», у якую ўвайшлі і творы Шаўчэнкі, у прыватнасці «Прычынная» і вершы «Ветру буйны, ветру буйны!» і «Цячэ вада ў сіняе мора».[55] Калі «Кабзар» быў надрукаваны праз месяц пасля атрымання цэнзурнага дазволу, то «Ластаўка» выйшла толькі праз год.[55] Цэнзар П. Корсакаў падпісаў дазвол на выпуск альманаха ў свет 27 красавіка 1841 года.[55]

8 лістапада 1841 года Шаўчэнка падаў рукапіс «Гайдамакаў» у Пецярбургскі цэнзурны камітэт, цэнзураваў яго зноў П. Корсакаў, які не падаваў творы на разгляд цэнзурнага камітэта і даў дазвол на выпуск яго ў продаж на свой страх і рызыку.[47][55] У «Гайдамаках» былі апеты падзеі Каліеўшчыны, у яе аснову ляглі народныя паданні, перш апавяданні дзеда Шаўчэнкі, Івана.[56] Спачатку «Гайдамакі» палохалі цэнзара сваім рэвалюцыйным духам, з-за чаго ён пратрымаў у сябе рукапіс без ухвалення васемнаццаць дзён, на працягу якіх ён зрабіў прафілактычныя выняткі асобных радкоў і выслоўяў, дазвол на продаж паэмы ён даў з трохмесячнай затрымкай.[47][55] Насуперак спадзяванням Шаўчэнкі, яго заступнік Рыгоравіч не стаў выдаўцом паэмы.[47] Калі «Кабзар» выдаў за свой кошт П. Мартас, то на гэты раз усе клопаты, звязаныя з публікацыяй «Гайдамакаў», ляглі на Шаўчэнка.[47][55] Вострай крытыкай сустрэў паэму В. Бялінскі, у часопісе «Айчынныя запіскі» ён абвінавачваў Шаўчэнку ў «схільнасці да рамантычнай высакапарнай вычварнасці» і «вялікай колькасці найбольш вульгарных і майданных слоў і выразаў».[47] Праз сорак гадоў вельмі негатыўна ацаніў паэму і Іван Франко, лічачы, што ў ёй не было «дакладнай характарыстыкі дадзенага гістарычнага часу».[57] Услед за «Гайдамакамі» Шаўчэнка напісаў паэму «Мар'яна-чарніца», баладу «Утопленая», вялікую паэму на расейскай мове «Сляпая».[47] Першыя два творы разам з песняй з расейскай драмы «Нявеста» і вершам «Цяжка-цяжка ў свеце жыць» ён паслаў 8 снежня 1841 года Р. Квіткі-Аснаўяненку для змяшчэння ў альманасе «Маладзік».[47] Таксама ў гэты час Шаўчэнка напісаў драматычны твор «Сляпая прыгажуня», які не захаваўся.[47]

«Кацярына» (алей, 1842)

26 верасня 1841 года Савет Акадэміі мастацтваў у трэці раз узнагародзіў Шаўчэнку сярэбраным медалём другой ступені — за карціну «Цыганка-варажбітка».[47] 28 лістапада на малявальным іспыце ён атрымаў пяты нумар. Наступныя іспыты яму не прынеслі гэтак высокіх вынікаў, але адзнак, ніжэй сярэдніх, ён не атрымаў.[47] 23 снежня 1841 года яму паставілі 19 нумар з 49; 31 студзеня 1842 — 39-й з 59-ці, за жывапіс з натуры — 11-й; 26 лютага таго ж года — 17-ты нумар з 53-х.[47] 16 траўня 1842 года Таварыства заахвочвання мастакоў выключыла Шаўчэнку з ліку сваіх пансіянераў, задаволіўшы патрабаванне скарбніка Андрэя Сапожнікава, які абвінавачваў мастака ў тым, што ён «на працягу 7 месяцаў не наведваў акадэмічных класаў і не прадстаўляў Камітэту ніякіх сваіх прац, нягледзячы на зробленыя заўвагі».[47][49] Аднак неўзабаве, у справаздачы аб дзейнасці таварыства з 28 красавіка 1842 года па 28 красавіка 1843 года, з'явілася іншае тлумачэнне выбыцця Шаўчэнкі з ліку пансіянераў, без спасылкі на яго недастатковыя поспехі, дзе ўказвалася, што некаторыя мастакі «могуць падтрымліваць сябе і існаваць уласнымі працамі».[47] Нечакана пазбаўлены матэрыяльнай падтрымкі Шаўчэнка мог разлічваць толькі на ўласныя заробкі, якія не былі ні сістэматычнымі, ні значнымі.[47] Засталіся ўспаміны сучаснікаў пра яго напружаную працу падчас вучобы ў Акадэміі мастацтваў над акварэльнымі партрэтамі па замове.[47] Недахоп грошай прымусіў Шаўчэнка выступіць і ілюстратарам кніжных выданняў, якія па зместу і накіраванні яму не імпанавалі.[58] Першая створаная ім кніжная ілюстрацыя — малюнак «Каталіцкі чарнец» да апавядання Мікалая Надзеждзіна «Сіла волі».[47] У тым жа годзе Шаўчэнка прыняў удзел у ілюстраванні выдання Аляксандра Башуцкага «Нашы, спісаныя з натуры расейцамі».[47] У новай для таго часу тэхніцы гальванакаўстыкі Шаўчэнка выканаў ілюстрацыю да расейскага выдання кнігі Ф. Кобеля «Гальванаграфія» (1843).[47] Выдавец расейскага перакладу гэтай кнігі Валяр'ян Семяненка-Крамарэўскі прыцягнуў Шаўчэнку да ілюстравання і іншай выдадзенай ім кнігі — «Гісторыя Суворава» (1843), дзе яму належалі жанравыя сцэны, разам — 32 ілюстрацыі.[59] Акрамя гэтага Шаўчэнка стварыў ілюстрацыі і да яшчэ адной кнігі Палявога — «Расейскія палкаводцы» (1843).[58] Гравюры на метале па малюнках Шаўчэнка і іншых мастакоў выконваў англійскі мастак Джон Рабінзон, яны таксама друкаваліся ў Лондане.[58]

Увосень 1842 года Шаўчэнка адправіўся ў марскую паездку ў Швецыю і Данію, але з-за нядужання ён даплыў на параходзе толькі ў Рэвель і вярнуўся назад у Пецярбург.[48]

Першае падарожжа па Украіне. «Жывапісная Украіна» (1843–1844)

[правіць | правіць зыходнік]

25 мая 1843 года Шаўчэнка з Пецярбурга з'ехаў ва Ўкраіну. Прыехаў да паэта Віктара Забілы на ягоным хутары Кукурыкыўшчына пад Барзной.[60] Спыніўся ў Качаніўцы Чарнігаўскай вобласці, у маёнтку памешчыка Рыгора Тарноўскага.[61] Пабываў Шаўчэнка і ў суседніх гарадах і сёлах: Іваніцы, Ічне, Грыгарыўцы, Батурыне і Власіўцы.[60] У Грыгарыўцы ён гасцяваў у маёнтку памешчыка П. Скарападскага. У чэрвені 1843 года Шаўчэнка прыбыў у Кіеў, дзе пазнаёміўся з Міхаілам Максімовічам, Панцеляймонам Кулішам і многімі мастакамі, у прыватнасці, з Аляксеем Сенчыла-Стэфаноўскім.[60][62] Тады паэт пабываў на знакамітых «кантрактавых кірмашах» на кіеўскім Падоле.[60] У гэты час ён пазнаёміўся з будучым кірыла-мяфодзіеўцам В. Білазерскім. Пазнаёміўся паэт і з многімі студэнтамі Кіеўскага ўніверсітэта, моладзь цёпла прывітала яго як свайго любімага паэта.[63] Аглядаючы і любуючыся гістарычнымі славутасцямі Кіева, Шаўчэнка рабіў замалёўкі ў сваім альбоме, пачатым яшчэ ў Пецярбургу.[63] Разам з Кулішам Шаўчэнка наведаў Вышгарад і Межыгор'е, дзе агледзелі Кіева-Межыгорскі манастыр, гісторыя якога цесна звязана з Запарожскай Сеччу, і ў сваім альбоме паэт зрабіў малюнак алоўкам гэтага манастыра. На Палтаўшчыне наведаў Яўгена Грэбінку ў яго прытулку ў Мар'яніўцы.[64] 11 ліпеня 1843-га — у дзень св. Пятра і Паўла — наведаў разам з ім пышную бяседу у хроснай маці Грабёнкі, удавы-генеральшы Таццяны Вільхіўскай у яе «ўкраінскім Версалі» ў Майсіўцы, дзе пазнаёміўся з паэтам Аляксандрам Афанасьевым-Чужбінскім і афіцэрам Якавам дэ Бальменам (пазней прысвяціў яму паэму «Каўказ»).[60] У ліпені 1843 года ў Каваліўцы Шаўчэнка наведвае Аляксея Капніста — удзельніка руху дзекабрыстаў, сына аўтара «Оды на рабства» і камедыі «Ябяда» Васіля Капніста. У абодвух яны паехалі ў Ягатын, да Мікалая Рэпніна-Валконскага, дзе, жывучы на працягу кастрычніка – снежня 1843 года, па замове Аляксея Капніста Шаўчэнка выканаў дзве копіі з партрэта Мікалая Рэпніна (работы швейцарскага мастака Ё. Гарнунга). Знаёмства з сям'ёй Рэпніных стала адной з найважнейшых падзей у жыцці Шаўчэнкі. У гэтай сям'і паэт знайшоў не толькі прыхільнікаў свайго таленту, але і верных сяброў, найадданейшым з якіх была князёўна Варвара, якую ён пасля называў «незабыўным сябрам», а ён для яе стаў каханнем.[60][65] Знаходзячыся ў Ягатыне, Шаўчэнка напісаў паэму «Трызна», якую прысвяціў князёўне.[66] У тое ж лета паэт наведаў маёнткі сваіх новых знаёмых: Закрэўскіх у Бярозавай Рудцы, Якава дэ Бальмена ў Лыновыцы, Пятра Сялецкага ў Малютынцах, Аляксандра Афанасьева-Чужбінскага ў Іскіўцах і быў з ім на кірмашы ў Лубнах, Рэвуцкіх[67] ў Іржаўцы, Галаганаў у Сакырынцах і Дзігцярах. 2 кастрычніка 1843 года гасцяваў у родным сяле Кырылаўцы, Звенігародскага павета, на Кіеўшчыне ў сястры і братоў.[68] Вандраваў ён і такімі сёламі і гарадамі Чаркашчыны, як: Будышчэ, Лысянка, Шэндэрыўка, Гудзіўка, Мошны, Звэныгародка, Трахтэміраў і іншыя.[60]

Шаўчэнка, аўтапартрэт (1843)

У Бэрэзане, у маёнтку Платона Лукашэвіча, 9 кастрычніка 1843 года Шаўчэнка напісаў верш «Разрытая магіла». Гэты найраннейшы твор, які ўвойдзе ў рукапісную кнігу вершаў «Тры лета» (1843–1850). Непасрэдным штуршком да напісання верша былі археалагічныя раскопкі курганоў-магілаў у 1830–40-х гадах, якія ажыццяўляліся ва Украіне археаграфічнай камісіяй (немала магіл было каля Бэрэзані). Шаўчэнка, як іншыя ўкраінскія паэты-рамантыкі, негатыўна ставіўся да гэтай з'явы, лічачы гэтыя магілы-курганы помнікамі казацкага часу і сімвалам яго гераічнага мінулага.[69] Акрамя таго, у 1843 годзе выйшла паэма Яўгена Грэбінкі «Багдан» на расейскай мове, якая ўзмацніла негатыўнае стаўленне Шаўчэнкі да Багдана Хмяльніцкага (асобныя ўрыўкі паэмы друкаваліся яшчэ ў 1839 годзе).[70] У паэме Грэбінка праслаўляў Хмяльніцкага за тое, што ён «ля ног цара маскоўскага склаў свае гетманскія клейноды і шчасце прамое ўказаў з родаў у роды». Пахвальная тырада Грэбінкі выклікала абурэнне Шаўчэнкі адносна «Багдана», якое не праходзіла да канца яго жыцця. Пасля гэтага Шаўчэнка, на думку даследчыкаў, астудзеў да Грэбінкі, і, магчыма, спыніў з ім прыяцельства.[71]

Варвара Рэпніна (1830-я гады)

Паводле ўспамінаў даследчыка жыцця і творчасці Шаўчэнкі П. Жура, восенню 1843 года паэт падчас падарожжа на Дняпровыя парогі і месца апошняй Запарожскай Сечы — наведаў такія гарады і вёскі: Пыратын, Лубны, Харол, Крэмэнчук, Вэрхнёдніпроўск, Екацярынаслаў (сучасны Дніпро), Аляксандраўск (Запарожжа), Нікапаль, Пакроўскэ, Крылоў (Новагеоргііўск), Чыгырын, Чаркасы, Шполу і іншыя.[60] У лютым 1844 года Шаўчэнка выехаў з Украіны ў Пецярбург праз Маскву, дзе прабыў адзін тыдзень і пасябраваў з Міхаілам Шчэпкіным і Восіпам Бадзянскім.[72] Шчэпкін стаў блізкім сябрам Шаўчэнкі, паэт прысвяціў яму ў 1844 годзе дзве паэзіі — «Заваражы мне, вяшчуне» і «Чыгрынэ, Чыгрынэ».[73] Пасля дзевяцімесячнага знаходжання ва Украіне Шаўчэнка пражыў у Пецярбургу больш за год. Асноўнай мэтай вяртання Шаўчэнкі ў імперскую сталіцу было завяршэнне навучання ў Акадэміі мастацтваў, ён так напружана працаваў, што нават улетку 1844 года не наведваў Украіну.[63]

Падчас першай паездкі ва Украіну Шаўчэнка задумаў выдаць серыю афортаў «Жывапісная Украіна», а на атрыманыя сродкі выкупіць сваіх родных з прыгонніцтва. 11 лістапада 1844 года камітэт Таварыства заахвочвання мастакоў прыняў рашэнне аказаць Шаўчэнку грашовую дапамогу (300 рублёў) для гэтага выдання.[74] Першыя 6 афортаў («У Кіеве», «Выдубецкі манастыр у Кіеве», «Судная рада», «Старасці», «Казка» («Салдат і Смерць»), «Дары ў Чыгірыне 1649 года») выйшлі ў лістападзе.[75] Нягледзячы на неверагодныя намаганні Шаўчэнкі па прасоўванні, на дзейную дапамогу В. Рэпнінай і некаторых знаёмых мастака, продажы першага выпуску «Жывапіснай Украіны» ішлі занадта марудна.[76] Шаўчэнка меў намер выдаць і другі выпуск зборніка афортаў, але за адсутнасцю сродкаў гэта так і не было ўвасоблена.[76] Яго мара аб выкупе з прыгонніцтва братоў і сясцёр так і не здзейснілася.

У 1844 годзе апублікавана перадрук першага выдання «Кабзара» з дадаткам паэмы «Гайдамакі» пад назвай «Чыгірынскі Кабзар і Гайдамакі».[77] У тым жа годзе Шаўчэнка напісаў гістарыясофска-палітычную «камедыю» «Сон» — паэму-гратэск, якая раскрывае чытачам наступствы заняволення Украіны Масквой.[78]

3 красавіка 1845 года Тарас Шаўчэнка падаў заяву ў Савет Акадэміі мастацтваў з просьбай прысвоіць яму званне мастака. Савет прыняў рашэнне, а агульны сход Акадэміі 18 лістапада 1845 года зацвердзіў «Тараса Шаўчэнка ў акадэмічным званні некласны мастак у жывапісе гістарычным і партрэтным» і выдала яму па яго заяве білет на права праезду ва Украіну і назад «для мастацкіх заняткаў», а таксама бесперашкоднага там знаходжанне.[74]

Другі прыезд ва Украіну. Археаграфічная камісія (1845–1847)

[правіць | правіць зыходнік]
«Узнясенскі сабор у Пераяславе» (1846)

31 сакавіка 1845 года Шаўчэнка адправіўся з Пецярбурга праз Маскву ва Украіну. У Маскве сустрэўся з Міхаілам Шчэпкіным і агледзеў Крэмль. Далей ён праехаў Падольск, Тулу, Арол, Кромы, Эсмань. Першай станцыяй ва Украіне, дзе спыніўся Шаўчэнка, быў Глухаў. Наступны прыпынак ён здзейсніў у Кралэвцы, дзе маляваў партрэт ротмістра І. Рудзінскага.[79]

Затым Шаўчэнка наведаў Ягатын, каб выказаць спачуванні смерці бацькі В. Рэпнінай. Паміж сябрамі адбылася размова пра альбом «Жывапісная Украіна». Князёўна з асаблівай стараннасцю займалася ўладжанням падпіскі на гэтае выданне.[60] Праз Пераяслаў, Барыспіль, Бравары паэт адправіўся ў Кіеў.[60] У Кіеве паэт пашырыў знаёмства са студэнцкай моладдзю і сустрэўся з М. Максімовічам, якому таксама падарыў паэму «Трызна».[80] Свае кіеўскія сустрэчы вясной 1845 года паэт звязваў, перш за ўсё, з неабходнасцю распаўсюджвання «Жывапіснай Украіны».[60] Дзякуючы Максімавічу ён стаў неафіцыйным супрацоўнікам Кіеўскай археаграфічнай камісіі.[80] Выконваючы задачы камісіі, Шаўчэнка шмат падарожнічаў па Украіне, збіраў фальклорныя і этнаграфічныя матэрыялы, адлюстроўваў гістарычныя і архітэктурныя помнікі і вёў «Археалагічныя нататкі».[81] Знаходзячыся ў Кіеве, Шаўчэнка працягваў літаратурную дзейнасць, у прыватнасці, менавіта тут ён пачаў паэму пра Яна Гуса «Ерэтык», чытаў гістарычныя крыніцы гэтай асобы і распытваў знаёмых.[80] Асоба гэтага чэшскага рэфарматара і прапаведніка зацікавіла Шаўчэнка сваёй рэвалюцыйнай дзейнасцю. Крыху пазней, 22 лістапада, знаходзячыся ўжо ў Пераяславе, Шаўчэнка зацікавіўся і іншым чэшскім асветнікам Павелам Шафарыкам, з-за чаго напісаў пасвячэнне ў паэму — «Шафарыку».[80][82]

Улетку, па даручэнні камісіі, Шаўчэнка выехаў з Кіева на Левабярэжжа, у Прылукы, для вывучэння помнікаў гэтага горада і яго наваколляў. Затым наведаў Гусцінскі манастыр, дзе быў пахаваны М. Рэпнін.[83] Падарожнічаючы па Палтаўшчыне ён наведаў Лубны, паблізу якіх у сяле Мгар агледзеў старадаўні Праабражэнскі мужчынскі манастыр і старадаўнія земляныя ўмацаванні, званыя «Замком».[60] Далей у сваіх нататках ён паказаў Саланыцю, дзе ў свой час быў узяты ў палон гетман С. Налівайка, і апісаў таксама горад Лукім'я.[60] Па дарозе ў Рамны паэт наведаў маёнтак Р. Галагана ў Сакырынцах.[60] Быў Шаўчэнка і ў маёнтку іншага Галагана — Пятра Рыгоравіча. 20–22 ліпеня, паэт наведаў знакаміты раменскі Ільінскі кірмаш. Тут ён пазнаёміўся з К. Саленікам, адным з заснавальнікаў новага рэалістычнага ўкраінскага тэатра.[84] Падчас кірмашу Шаўчэнка тры дні жыў у намёце ўладальніка маёнтка ў Гарадышчы на Чаркашчыне П. Свечкі, сына палкоўніка, які славіўся ва Украіне сваімі дзівацтвамі.[84] Пазнаёміўся ён таксама з памешчыкам І. Якубовічам, раменскім павятовым маршалкам — бацькам дзекабрыста А. Якубовіча.[84] Па дарозе ў Палтаву паэт наведаў Рэшэтыліўку, дзе спыняўся ва ўладальніка гэтай мясцовасці А. Папова, у якога захавалася бібліятэка і архіў з мноствам рэдкіх кніг і дакументаў па гісторыі Украіны — што ўяўляла немалую цікавасць для Камісіі. У Палтаве і яе наваколлях паэт азнаёміўся з многімі архітэктурнымі славутасцямі — Крыжаўзвіжанскім манастыром, Успенскім саборам, домам І. Катлярэўскага. На Палтаўшчыне Шаўчэнка некалькі разоў наведаў і маёнтак А. Радзянкі ў Вясёлым Падоле.[84] Пабываў тады Тарас Рыгоравіч і ў маёнтку брата Аркадзя — Платона Радзянкі ў Вышняках. У жніўні Шаўчэнка выехаў на Чаркашчыну у Пераяслаў, дзе жыў яго сябар, лекар А. Казачкоўскі. У гэтым горадзе паэт наведаў Вазнясенскі сабор, Успенскую, Пакроўскую і Міхайлаўскую цэрквы.[82] Наведаў вёскі недалёка ад Пераяслава: Манастырышчэ, Трахтэмыріў, Андрушы і В'юнышчэ.[60]

У В'юнышчы Шаўчэнка наведаў былога дзекабрыста С. Самойлава.[82] Падарожнічаючы па роднай Чаркашчыне, Шаўчэнка некалькі разоў наведаў родных у Кырыліўцы і Зэлэнай Дзіброве (дзе жыла яго старэйшая сястра Кацярына), пабываў у сёлах Лысянка, Рызынэ, Русаліўка, Лузаніўка.[60] Затым, у жніўні, падарожнічаючы па Кіеўшчыне, паэт наведаў у Паціке свайго сябра Васіля Тарноўскага-старшага, з сястрой якога, Надзеяй, ахрысціў дзіця ў мясцовага дыякана М. Гавядоўскага.[85][86] Ёсць звесткі, што ў гэты час ён напісаў вершы, якія не захаваліся. Калі Шаўчэнку арыштавалі, Надзея Тарноўская схавала рукапісы ў скрыню і закапала ў зямлю.[80] Пасля вызвалення паэта яна адкапала скрыню і доўга захоўвала паперы ў сябе.[85] У Паціке паэт пражыў каля двух тыдняў. Затым ён адправіўся ў Білу Цэркву, дзе агледзеў помнік садова-паркавай архітэктуры «Александрыя».[60] У Тарашчы мастак звярнуў увагу на галоўную архітэктурную славутасць горада — казацкую царкву. У Віце-Паштовай Шаўчэнка агледзеў старажытнарускае гарадзішча і магільнік.[60] У Мытныці ён азнаёміўся са старажытнымі землянымі валамі, якія называюць «Змяінымі». Пабываў у Шаўчэнка і ў Чыгырыне, дзе замаляваў наваколлі горада з Замкавай гарой, там ён наведаў Халодны Яр, Матронінскі манастыр.[60] Наведаў ён і Субоціў, дзе агледзеў тры калодзежы з гаючай вадой, выканаў малюнак Багданавай царквы і руіны дома гетмана Б. Хмяльніцкага.

Восенню 1845 года паэт зноў накіраваўся на Палташчыну. У Мыргарадзе ён спыніўся ў П. Шаршавіцкага, чыноўніка канцылярыі павятовага маршалка, у якога аднавіў літаратурную дзейнасць.[60] 4 кастрычніка паэт запісаў дзве новыя лірычныя паэзіі: «Не зайздросці багатаму» і «Не ажаніся з багатай», якія ўвайшлі ў рукапісную кнігу «Тры гады». Агледзеўшы гістарычныя і архітэктурныя помнікі Мыргарада і яго наваколля, у прыватнасці вёскі Яноўшчыну, Сарочынці, Білыкі, Шаўчэнка на час спыніўся ў Мар'янскім (першы прыезд туды адбыўся вясной 1845 года) у маршалка шляхты Мыргарадскага павета А. Лук'яновіча, дзе намаляваў яго партрэт.[87] Затым Шаўчэнка спыняўся ў А. Афанасьева-Чужбінскага ў Іскіўцах і В. Закрэўскага ў Бярозавай Рудцы, дзе аглядаў славутасці мясцовасці. Па дарозе Шаўчэнка трапіў пад лівень і застудзіўся і ў апошніх чыслах кастрычніка 1845 года зноў прыбыў у Пераяслаў да А. Казачкоўскага, дзе пражыў працяглы час лечачыся ў яго.[88] У гэты час паэт напружана працаваў, напісаў наступныя творы: «Ерэтык», «Сляпы», «Вялікі склеп», «Наймічка», «Каўказ», «І мёртвым, і жывым…», «Халодны Яр», «Давідавыя псалмы».[82] Але з-за яскрава антыімперскага характару большасць новых паэтычных твораў не маглі быць надрукаваны, але яны распаўсюджваліся ў спісах.[80] У далейшым рукапіс «Каўказа» паэт перадаў 1846 года праз свайго знаёмага, М. Савіча, які ехаў у Парыж, паважаным ім Адаму Міцкевічу.[89] У канцы лістапада 1845 года Шаўчэнка прыехаў у Кіеў, паказаў Археаграфічнай камісіі свае запісы, малюнкі гістарычных помнікаў і быў афіцыйна залічаны ў склад яе супрацоўнікаў. 28 лістапада ён атрымаў падарожную і грошы для раз'ездаў з мэтай апісання помнікаў даўніны. Акрамя сустрэчы з заснавальнікам камісіі, прафесарам гісторыі М. Іванішавым, Шаўчэнка пазнаёміўся з прафесарам А. Селіным.[80]

У пачатку снежня Шаўчэнка зноў прыехаў у В'юнішчэ да С. Самойлава, дзе пражыў каля месяца, там ён напісаў шэраг лірычных вершаў: «Маленькай Мар'яне», «Мінаюць дні, мінаюць ночы…», «Тры лета». У канцы снежня Шаўчэнка зноў цяжка захварэў, пасля чаго заклапочаны С. Самойлаў неадкладна адвёз яго на лячэнне ў Казачкоўскага.[82] 25 снежня 1845 года ў доме Казачкоўскага паэт напісаў палітычны, рэвалюцыйны запавет — «Як памру, то пахавайце…», які быў адлюстраваннем сялянскіх супрацьпамешчыцкіх паўстанняў.[80] Гэтымі вершамі завяршаецца альбом «Тры лета». Пасля акрыяння, у пачатку 1846 года Шаўчэнка па ўдзеле камісіі зноў адправіўся на Левабярэжжа, дзе ў чарговы раз наведаў гарады і вёскі: Ягатын, Майсіўку, Іскіўці, Бярозавую Рудку, Лэмэшы, Маркіўці і Прылукы. У Майсіўцы, на традыцыйных імянінах Т. Вільхоўскай, Шаўчэнка сустрэў многіх сваіх знаёмых: В. Забілу, Г. Тарноўскага, М. Маркевіча, Закрэўскіх, пазнаёміўся з М. Кейкуатавым і сямействам Катэрынычаў.[80] Там Шаўчэнка намаляваў алейны партрэт дробнай памешчыцы А. Шосткі (лёс якога невядомы), разгуляны на яе карысць у латарэю. Партрэт выйграла М. Корсун, памешчыца Вялікай Кручы Пыратынскага павета.[80]

Аўтапартрэт Шаўчэнкі (1845)

Далей, працягваючы гісторыка-этнаграфічныя даследаванні, Шаўчэнка зноў заехаў у Іскіўці да А. Афанасьева-Чужбінскага, з якім адправіўся ў Ніжын, дзе захавалася нямала важных помнікаў архітэктуры: саборы, цэрквы, жылыя будынкі XVII–XVIII ст.[60] У Ніжыне ён сустракаўся са студэнтамі юрыдычнага ліцэя, наведаў карцінную галерэю і сустрэўся са сваім даўнім сябрам І. Сашэнкам.[60] Затым Шаўчэнка наведаў Чарнігаў, дзе агледзеў Спаскі сабор, Траецкі манастыр, Барысаглебскую царкву, Царкву св. Параскевы, Царква Успення Божай Маці, дом Чарнігаўскай семінарыі і бібліятэка, якая калісьці належала палкоўніку Паўлу Палуботку.[60] Акрамя гэтага, з А. Афанасьевым-Чужбінскім ён наведаў Чарнігаўскі дваранскі сход.[60] Па запрашэнні А. Лызагуба, які вельмі высока шанаваў яго творчасць, у сакавіку 1846 года Шаўчэнка прыбыў у Сэдніў каля Чарнігава.[90] Ён наведаў драўляную Георгіеўскую драўляную і Васкрасенскую мураваную царкву. Багатае гісторыяй і славутасцямі мястэчка натхняў паэта на творчую дзейнасць.[60][90] Бываў Шаўчэнка і ў маёнтку старэйшага брата Андрэя Лызагуба — Ільі. Адпраўляючыся з Чарнігаўшчыны ў Кіеў, паэт спыняўся ў Лэмэшах і ў Казэльцы, дзе агледзеў два архітэктурныя помнікі гэтай мясцовасці, якія пабудавала графіня Н. Разумоўская — яе дом і Сабор Раства Багародзіцы. Наведаў ён і Маркіўці, дзе выканаў восем партрэтаў памешчыкаў Катэрынычаў.[60]

Увесну 1846 года Шаўчэнка прыбыў у Кіеў і пасяліўся ў доме ў завулку «Казінае балота». Выконваючы далейшыя задачы камісіі, ён заняўся аглядам гістарычных помнікаў горада, шмат працаваў на схілах Дняпра, асабліва любіў бываць ля Выдубіцкага манастыра.[60] Маляваў кіеўскія пейзажы, руіны Залатых варот. Не раз бываў у Кіева-Пячэрскай лаўры.[90] У гэты час ён напісаў балады «Лілея» і «Русалка». У красавіку Шаўчэнка далучыўся да Кірыла-Мяфодзіеўскага братэрства — таемнага таварыства, заснаванага па ініцыятыве М. Кастамарава.[91] У палеміцы з Кастамаравым і іншымі членамі грамадства-лібераламі Шаўчэнка адстойваў рэвалюцыйны шлях барацьбы супраць прыгону і самадзяржаўя.[91] У той час як Кастамараў у тыя часы стаяў на ліберальна-рэфармісцкіх пазіцыях. Улетку 1846 года Шаўчэнка разам з М. Іванышавым удзельнічаў у раскопках буйных курганоў VI–V ст. да н.э. Пэрэп'ят і Пэрэп'ятыха, што паміж Васыльковам і Фаставам. У абавязкі мастака ўваходзіла стварэнне малюнкаў, якія адносяцца да раскопак, і збор у насельніцтва этнаграфічнага матэрыялу.[60]

21 верасня 1846 года Шаўчэнка атрымаў ад Археаграфічнай камісіі новае даручэнне і неўзабаве ён з'ехаў з Кіева. Яго пошукі і даследаванні пачаліся з Камянец-Падольскага, дзе ён азнаёміўся са шматлікімі сярэднявечнымі архітэктурнымі збудаваннямі, у прыватнасці агледзеў крэпасць.[60] Затым паэт адправіўся ў Пачаіў, тут ён па заданні намаляваў чатыры акварэлі: «Пачаеўская лаўра з поўдня», «Пачаеўская лаўра з захаду», «Сабор Пачаеўскай лаўры» (унутраны выгляд) і «Выгляд на ўскраіне з тэрасы Пачаеўскай лаўры».[80] З Пачаіва ён з'ехаў у Астрог і Крэмэнэць, дзе агледзеў ансамбль мясцовага ліцэя.[81][92] Далей шлях яго пралягаў на Корэць. У канцы восені 1846 года паэт пабываў у Бэрэстэчку, дзе наведаў руіны крэпасцяў і месца Бэрэстэцкай бітвы 1651 года — адной з найзначнейшых падзей вызваленчай вайны ўкраінскага народа 1648–57 гадоў.[60] Знаходзячыся ў гэтых краях, Шаўчэнка звярнуў увагу на вялікую колькасць развалін замкаў і палацаў.[60] Аб'ехаўшы большую частку Украіны з усходу на захад, паэт прыйшоў да высновы аб адзінстве ўкраінскага народа, землі якога не раз былі раз'яднаны межамі захопнікаў: «Ад берагоў ціхага Дона да крэмністых берагоў хуткаплыннага Днястра — адна глеба зямлі, адна гаворка, адзін побыт, адна фізіяномія народа; нават і песні адны і тыя ж. Як адной маці дзеці».[80] Падчас вандровак Шаўчэнка ў альбомах запісаў нямала народных песень: «Ой сядзіць казак ды на дарозе», «Ой павіншуй, Божа, цара Нікольца», «Ці не гэта ж тая кумася», «І ў бабы душа не з лапуцкая», «Пакахала маскаля» і іншыя.[81] Праз Звягель і Жытомір, у канцы кастрычніка 1846 года, Шаўчэнка вярнуўся з камандзіроўкі ў Кіеў.[80]

27 лістапада 1846 года Шаўчэнка падаў прашэнне на імя куратара А. Траскіна і генерал-губернатара Д. Бібікава аб прызначэнні яго на пасаду настаўніка малявання ў Кіеўскім універсітэце, замест мастака К. Паўлава, які выйшаў на пенсію. Шаўчэнка меў усе падставы атрымаць гэтую пасаду: у яго была адпаведная адукацыя, у яго было шмат апублікаваных прац, якія атрымалі станоўчую адзнаку ў прэсе.[80][93] Таксама ён быў добра знаёмы са станам універсітэцкай літаграфіі.[80][93] У той час літаграфіяй ва ўніверсітэце займаліся двое замежнікаў, аплата якіх каштавала вельмі дорага, з-за чаго гэтая галіна давала шкоду. Жадаючы дапамагчы ўніверсітэту ў гэтай галіне, Шаўчэнка быў гатовы бясплатна выконваць абавязкі літографа.[80] 6 снежня куратар універсітэта адказаў згодай на просьбу Шаўчэнкі.[80][93] Цяпер патрабаваўся дазвол па просьбе Шаўчэнкі ад міністра народнай асветы С. Уварава, запыт якому на гэта накіраваў Д. Бібікаў. Дапамагала паэту ў яго хадайніцтве і В. Рэпніна праз сваю маці.[80]

У канцы снежня 1846 года Шаўчэнка зноў адправіўся ў службовую камандзіроўку, наведаўшы з Кастамаравым Бравары.[94] У пачатку 1847 года паэт некаторы час жыў у Барзне, у свайго сябра, пісьменніка У. Забілы, дзе выканаў ягоны партрэт.[94] У студзені Шаўчэнка пабываў у маёнтку Белазерскіх (Васіля і Мікалая) — у Матроніўцы і Мыкалаіўцы.[94] Некалькі дзён паэт пражыў на хутары Сарокі, дзе намаляваў два партрэты Ю. Срэбдольскай.[94] 22 студзеня 1847 года ён быў у Алэніўцы старшым баярынам на шлюбе П. Куліша і А. Белазерскай (сёстры Васіля, пасля пісьменніцы — Ганны Барвінак), а затым на вяселлі ў Матроніўцы.[94] Наведаў Шаўчэнку і сяло Бігач, маёнтак Кейкуатавых, дзе выканала некалькі партрэтаў — дружыны князя і дзяцей.[94]

У канцы зімы 1847 года Шаўчэнка зноў прыбыў у Сэдніў, дзе завяршыў паэму «Асіна» (у пазнейшай рэдакцыі паэт даў ёй новую назву «Ведзьма»), якую перапісаў у той жа сшытак, што і балады «Лілея» і «Русалка».[80][90] У гэты ж сшытак 8 сакавіка ён перапісаў прадмову да новага выдання «Кабзара». У гэты час паэт планаваў выдаць збор сваіх твораў і хацеў назваць яго другім «Кабзарам» (так званы «Чыгірынскі Кабзар», які быў толькі перадрукам першага выдання).[80] Сюды павінны былі ўвайсці некаторыя вершы са зборніка «Тры лета», якія маглі прайсці цэнзуру, і новыя творы, напісаныя ў 1846–47 гадах. Для прадмовы Шаўчэнка ўзяў радкі з камедыі А. Грыбаедава «Гора ад розуму», якую ён не раз бачыў на сцэне.[80][95] Гэтым эпіграфам паэт падкрэсліваў вядучыя ідэі прадмовы — ідэі патрыятызму і народнасці.[80] Звяртаючыся да ўкраінскіх чытачоў з заклікам актыўней працаваць на карысць роднай культуры.[80]

4 красавіка 1847 года Шаўчэнка прыбыў у Чарнігаў і ў той жа дзень з'ехаў у Кіеў. Па шматлікіх успамінах сучаснікаў Шаўчэнка, наведваючы ў Кіеве літаратурныя вечарынкі, чытаў свае творы са зборніка «Тры лета».[80] Недрукаваныя творы Шаўчэнкі публіка перапісвала і вывучала на памяць, яго паэзіі чыталі з вялікім захапленнем студэнты розных нацыянальнасцяў.[80] Некаторыя з іх спецыяльна вывучалі ўкраінскую мову, каб добра разумець яе вершы.[80] Многія недрукаваныя творы Шаўчэнкі распаўсюджваліся ў рукапісах не толькі ў гарадах, але і ў вёсках.[80] 5 ліпеня 1846 года цёзка па прозвішчу В. Шаўчэнка ў лісце да Тараса Рыгоравіча зноў перасцерагаў яго, раіў быць абачлівым.[80] Са знаходжаннем Шаўчэнкі ў Кырыліўцы і распаўсюджваннем яго твораў мясцовыя ўлады звязвалі беспарадкі сялян 1848 года падчас правядзення інвентарнай рэформы.[80] Аднак Шаўчэнка занядбаў перасцярогу і далей распаўсюджваў свае рэвалюцыйныя творы. У шматлікіх успамінах сучаснікаў зафіксаваныя эпізоды аб нагляднай «агітацыі» Шаўчэнкі сярод сялян з дапамогай зерняў пшаніцы ці жыта: адно збожжа — цар, купка іншых — міністры і генералы, яшчэ больш — памешчыкі, затым жменяй збожжа ён засыпаў гэтыя маленькія купкі, паказваючы гэтым сілу народа.[80]

21 лютага 1847 года С. Увараў паведаміў куратару ўніверсітэта аб зацвярджэнні Шаўчэнкі на пасадзе настаўніка малявання.[96] Аднак працаваць настаўнікам яму не прыйшлося. У сакавіку таго года пачаліся арышты кірыла-мяфодзіяўцаў. Для тайнага нагляду чарнігаўскі губернатар адправіў за паэтам чыноўніка А. Семянюту.[80][96] Пакуль Шаўчэнка, нічога не падазраючы падарожнічаў па Украіне, царская ўлада рыхтавала ягоны арышт.[80] Яшчэ 28 лютага 1847 года правакатар А. Пятроў з'явіўся да памочніка куратара Кіеўскай навучальнай акругі М. Юзэфовіча і зрабіў данос аб існаванні ва ўніверсітэце тайнага палітычнага таварыства.[96] 3 сакавіка ў прысутнасці Юзэфовіча ён падаў спачатку вусны, а затым і пісьмовы данос куратару акругі А. Траскіну.[96] 7 сакавіка Траскін далажыў аб гэтым кіеўскаму ваеннаму губернатару Д. Бібікаву, успомніўшы аб рэвалюцыйных вершах Шаўчэнкі. Бібікаў паведаміў аб раскрыцці тайнага таварыства ў III аддзяленне, дзе справе надалі важнае значэнне. Начальнік III аддзялення, шэф жандараў А. Арлоў даклаў аб гэтым Мікалаю I.[96] Пачаліся ператрусы і арышты чальцоў таварыства. Першым арыштавалі ў Пецярбургу М. Гулака. У Кіеве затрымалі і пачаліся першыя допыты іншых арыштаваных: Н. Кастамарава, І. Пасяды, А. Маркавіча, Г. Андрузскага, А. Тулуба; у Палтаве — В. Белазерскага і А. Наўроцкага.[96] 22 сакавіка III аддзяленне загадаў даставіць усіх арыштаваных у Пецярбург. Пасля даносу Пятрова Археаграфічная камісія 3 сакавіка звольніла Шаўчэнку з ліку супрацоўнікаў нібыта за тое, што ён без згоды камісіі з'ехаў з Кіева.[80] Не ведаючы пра ўсе гэтыя падзеі, паэт спяшаўся ў Кіеў на вяселле Кастамарава. 17 красавіка 1847 года пры ўездзе ў Кіеў на правым беразе Дняпра ён быў арыштаваны.[96]

Першы арышт. «У каземаце». Кара салдатчынай (1847)

[правіць | правіць зыходнік]

Падчас арышту ў Шаўчэнкі адабралі паперы, у тым ліку кнігу «Тры лета» і пад канвоем адправілі ў Пецярбург. На допытах у каземаце Трэцяга аддзялення імператарскай канцылярыі (зараз вул. Пестэля, 9) паэт не выказаў нікога з членаў таварыства. Знаходзячыся каля двух месяцаў за кратамі, Шаўчэнка напісаў вершы, якія пасля аб'яднаў у цыкл «У каземаце».[97] Шаўчэнку абвінавацілі ў напісанні вершаў, з якімі «маглі пасеяцца і пасля ўкараніцца думкі аб выдуманым шчасці часоў Гетманшчыны, аб шчасці вярнуць гэтыя часы і аб магчымасці Украіне існаваць як асобная дзяржава».[97] Удзелу паэта ў Кірыла-Мяфодзіеўскім таварыстве следства не даказала. Шаўчэнку як «надзеленага моцнай будовай цела» прызначылі радавым у Арэнбургскі асобны корпус на нявызначаны тэрмін з забаронай пісаць і маляваць.[98] У яго жыцці наступіла паласа працяглай і цяжкай няволі ў пустыннай ускраіне царскай Расіі. 30 мая 1847 года паэта перадалі ў інспектарскі дэпартамент ваеннага міністэрства, дзе ён быў узяты пад арышт у якасці «сакрэтнага арыштанта», устанавіўшы спецыяльную пасаду вартавага.[97]

Раніцай наступнага дня «радавога» Шаўчэнку пад наглядам фельдзьегера адправілі ў Арэнбург, у распараджэнне камандзіра Асобнага арэнбургскага корпуса В. Обручава. У суправаджальным сакрэтным лісце быў паўтораны прысуд і зроблены акцэнт на неабходнасці найстрогага нагляду за Шаўчэнкам.[97] Прысуд над паэтам быў адначасова прысудам над усёй украінскай культурай: акрамя распараджэння выключыць з бібліятэк і забараніць продаж выдадзеных раней твораў Шаўчэнкі, М. Кастамарава, П. Куліша і ў далейшым іх не выдаваць, III аддзяленне патрабаваў узмацніць нагляд перш за ўсё за тымі дзеячамі, «якія пераважна займаюцца „маларасейскімі“ старажытнасцямі, гісторыяй і літаратурай».[97]

Да такіх мер цара заахвочвалі не столькі ідэі і справы кірыла-мяфодзіеўцаў, колькі творы Шаўчэнкі.[97] Ва ўсіх дакументах III аддзялення асаблівы ўпор зроблены на паэме «Сон», за якую Мікалай I лічыў Шаўчэнку «асабістым ворагам», і на вершах, у якіх выразна гучаць матывы сацыяльнай і нацыянальна-вызваленчай барацьбы, — таму паэта хоць і прызналі недатычным да Кірыла-Мяфодзіеўскага таварыства, — пакаралі найстрогае.[97] Выступленні паэта супраць самадзяржаўна-прыгонніцкай сістэмы кваліфікаваліся як злачынства, учыненае ў выніку «ўласнай сапсаванасці».[97]

Ссылка ў Орск. Аральская экспедыцыя (1847–1849)

[правіць | правіць зыходнік]
Шаўчэнка-салдат (аўтапартрэт, 1847)

Шаўчэнку везлі ў Арэнбург без перадышкі з вялікай хуткасцю як небяспечнага палітычнага злачынца. Шлях больш за 2500 км быў пераадолены за восем з паловай сутак. Не даязджаючы 30 км да Сімбірска, у сяле Тагай Шаўчэнка правёў ноч з 6 на 7 чэрвеня ў турме сярод арыштантаў. 8 чэрвеня паэт прыбыў у Арэнбург, дзе быў накіраваны ў казармы трэцяга Арэнбургскага батальёна, раскватараванага побач.[99] У горадзе аказалася нямала людзей, якія ведалі Шаўчэнку і высока шанавалі яго творы, адным з такіх быў чыноўнік памежнай камісіі Ф. Лазарэўскі, які адразу наведаў паэта.[99] У першы ж дзень знаёмства з паэтам Лазараўскі звярнуўся да чыноўніка асаблівых даручэнняў пры камандзіры Арэнбургскага корпуса падпалкоўніка Ю. Мацвеева з просьбай дапамагчы Шаўчэнка, які добразычліва паставіўся да гэтай прапановы і дазволіў яму пакідаць казарму. Праз два дні, 11 чэрвеня, паэт, знаходзячыся на кватэры ў Лазарэўскага, пазнаёміўся там яшчэ з адным палкім прыхільнікам сваёй паэзіі — С. Лявіцкім.[99] 10 чэрвеня 1847 года з'явіўся загад камандуючага корпусам аб залічэнні Шаўчэнкі радавым 5-га батальёна першай брыгады 23-й пяхотнай дывізіі, які знаходзіўся ў Орску.[99] Сябры Шаўчэнкі адразу ж звярнуліся да камандзіра гэтага батальёна Д. Мяшкова з просьбай па магчымасці палегчыць яго лёс, аднак гэта не толькі не дапамагло, але і ў нейкай меры ўзмацніла ў грубым «салдафоне» смагу ў далейшым муштраваць паэта з асаблівай лютасцю ў імкненні выслужыцца перад начальствам.[99] 22 чэрвеня 1847 года Шаўчэнку даставілі ў Орскую крэпасць, а на наступны дзень залічылі ў трэцюю роту пад № 191. Ён прыбыў у крэпасць, калі шматгадовы кашталян яе генерал-маёр Д. Ісаеў ужо чакаў адстаўкі. Як чалавек гуманны і інтэлігентны, ён паставіўся да апальнага паэта са спагадай.[99] З яго дазволу Шаўчэнка спачатку некаторы час жыў не ў казарме, а на кватэры, наведваў дом кашталяна, карыстаўся яго бібліятэкай. Але гэта доўжылася нядоўга, праз некалькі месяцаў Ісаеў быў звольнены са службы і неўзабаве пасля гэтага ён памёр.[99]

Новы камендант адразу распарадзіўся перавесці Шаўчэнку ў жаўнерні, патрабаваць ад яго захавання статута і строгага рэжыму, для паэта наступілі «беспрасветныя» дні салдацкай муштры, сэнс якой складаўся ў дасканалым авалоданні крокаваннямі, ружэйнымі прыёмамі, бравай папраўкай і ўменнем аддаваць гонар начальству.[99] Па словах М. Лазарэўскага, які даведаўся пра Шаўчэнку ад брата Фёдара, і наведаў яго ў ліпені-жніўні ў Орску — перавод у казармы, дзе ён «спаў і праводзіў цэлыя дні на сваёй бруднай пасцелі, што было ў казарме сярод іншых», «п'яныя і брутальныя салдаты, невыноснае паветра, бруд, пастаянны крык» — усё гэта вельмі душыла паэта.[99][100] Трэцяй ротай, куды ён патрапіў, спачатку камандаваў капітан Глоба, а затым яго замяніў штаб-капітан А. Сцяпанаў.[99] На іх, перш за ўсё, Мяшковым і ўскладаліся абавязкі наглядаць за выкананнем «манаршай волі» адносна Шаўчэнкі.[99] Старанныя «служакі», інтэлект якіх абмяжоўваўся толькі веданнем ваеннага статута, не толькі старанна муштравалі паэта, але і пастаянна сачылі за ім, імкнуліся паказаць над ім сваю перавагу і ўладу.[99][100] Акрамя таго, М. Лазарэўскі ўспамінаў, што паэт з «літасці» Мяшкова некалькі разоў сядзеў на гаўптвахце.[99]

Усё далей жыццё рабілася невыноснейшым. «Трэба хіліцца, куды нагінае лёс», — пісаў у той час паэт у лісце А. Лызагубу.[99] Праз два дні ён напісаў свайму сябру-мастаку А. Чарнышову ліст і перадаў некалькі лістоў уплывовым асобам у Пецярбургу, каб тыя хадайнічалі аб дазволе яму маляваць, ён звяртаўся з просьбай да К. Брулова, У. Даля, В. Жукоўскага, Л. Дубельта, што не дало вынікаў.[99] Але насуперак забароне Шаўчэнка ўсё ж употай маляваў і пісаў вершы ў Орскай крэпасці.[99] У 1847 годзе ён у прыватнасці напісаў шэраг паэм і балад і завяршыў цыкл вершаў «У каземаце».[97][99]

У 5-м, як і ў іншых лінейных батальёнах Асобнага арэнбургскага корпуса, служыла шмат польскіх ссыльных, людзей, якія так ці інакш былі ў апазіцыі да самадзяржаўя, з якімі Шаўчэнка знайшоў агульную мову і нават пасябраваў — што было пэўным суцяшэннем у гары.[99] Аднак найбольш у гэты час паэт даражыў сяброўствам братоў Лазарэўскіх, якія, акрамя хадайніцтва аб аблягчэнні салдацкага жыцця паэта, аказвалі яму і матэрыяльную дапамогу, па магчымасці пастаўлялі яму кнігі, часопісы, дапамагалі з карэспандэнцыяй.[99] Тады як большасць былых сяброў спачувалі паэту, але ім не хапала мужнасці падтрымліваць з ім сувязі. Толькі А. Лызагуб і В. Рэпніна не парывалі з Шаўчэнкам і стараліся падтрымаць яго.[99][100] Увосень 1847 года ў Орскай крэпасці Шаўчэнка захварэў спачатку на рэўматызм, а пасля яшчэ і на моцную цынгу, пра што напісаў у лістах да А. Лызагуба (11 снежня) і Лазарэўскага (20 снежня): «Да трубак, смуроду і гоману стаў я пакрысе прывыкаць, а тут напаткала мяне цынга лютая, і я зараз як Ёў на гноішчы, толькі мяне ніхто не наведае…».[100]

«Пажар у стэпе» (1848)
Месячная ноч на Касарале (1848–49)

У пачатку 1848 года капітан-лейтэнант Аляксей Бутакоў, які добразычліва ставіўся да Шаўчэнкі, уключыў яго ў склад сваёй Аральскай апісальнай экспедыцыі.[99][101] Экспедыцыя дазваляла Шаўчэнку нейкі час мець дазвол маляваць, вызваліцца ад ваеннай муштры і строгага нагляду.[99] Шаўчэнка адправіўся разам з экспедыцыяй 11 мая 1848 года, трэба было пераадолець шлях амаль у 750 км, з Орска да ўмацавання Раім.[99] У склад экспедыцыі ўваходзіла 1500 башкірскіх аднаконных фурманак, рота пяхоты, дзве сотні арэнбургскіх казакоў і дзве гарматы (трэба было засцерагчы сябе ад магчымых нападаў рабаўнікоў з Хівінскага ханства).[99] Пры пераходзе з Орскай крэпасці да берагоў мора экспедыцыя транспартавала ў разабраным выглядзе два караблі — «Канстанцін» і «Мікалай».[99] Вярблюджы транспарт складаўся з 3000 вярблюдаў, з ім ішло 565 казахаў і паўтары сотні ўральскіх казакоў.[99] У шляху Шаўчэнка жыў у будынку штабскапітана генеральнага штаба А. Макшэева.[99] Спачатку экспедыцыя ішла па левым беразе ракі Ор, а 15 траўня пераправілася праз яе і далей перасякала прытокі Іргіза і рушыла па цячэнні гэтай ракі. Затым экспедыцыя рухалася на паўднёвы ўсход спачатку па саланчаковай раўніне, а далей па заходняй ускраіне пяскоў Каракумаў.[99] Хоць па дарозе сустракалася нямала азёр, аднак вада ў іх была непрыдатнай для піцця. Таму паходы ў стэп ажыццяўляліся зімой, калі снег мог замяніць ваду.[99] Такім, у прыватнасці, быў Хівінскі паход 1839–40 гадоў пад камандай генерал-ад'ютанта В. Пяроўскага, які суправаджаўся значнымі ахвярамі, таму што зімой у стэпе лютавалі снежныя бураны і маразы.[99] Прыйшлося адмовіцца ад паходаў узімку і здзяйсняць увесну, калі яшчэ не паспелі перасохнуць азёры і невялікія рэкі са снежнай вадой.[99] Аднак вясновую ваду трэба было чысціць, па словах Шаўчэнкі ў яго аўтабіяграфічнай аповесці «Блізнюкі» ён «ніколі ў жыцці не адчуваў такой страшнай смагі і не піў такой бруднай вады».[99][102] Не даходзячы да ўмацавання Карабутак, экспедыцыя сустрэла адно-адзінае зялёнае дрэва ў стэпе — джангісагач.

30 траўня транспарт дасягнуў Уральскага ўмацавання (сёння вёска Іргіз), дзе меў трохдзённы адпачынак.[91][99] Паўднёвая частка шляху пераадольвалася з вялікай цяжкасцю. У паход адпраўляліся а шостай раніцы, праходзілі 3–4 кіламетры за гадзіну, на паўдарогі здзяйснялі гадзінны прывал. Толькі калі пераходзілі праз пяскі Каракумаў, выступалі на дзве-тры гадзіны раней, каб пераадолець вызначаны шлях да таго, як пякучае сонца дасягне зеніту.[91][99] На бераг Аральскага мора экспедыцыя выйшла 14 чэрвеня і далей на працягу пяці сутак пераходы здзяйсняла ноччу, паколькі днём спякота дасягала 40 °C.[91][99] За дзень караван працягласцю дзве вярсты пераадольваў 20–25 км. У Раімскае ўмацаванне, размешчанае на Сырдар'і, за 64 км ад Аральскага мора, экспедыцыйны транспарт прыбыў раніцай 19 чэрвеня 1848 года, там экспедыцыя затрымалася больш за месяц. За гэты час былі сабраны шхуны «Канстанцін» і «Мікалай», складзены маршруты і планы вывучэння Аральскага мора і вызначаны задачы кожнаму ўдзельніку экспедыцыі.[103]

Абавязкі Шаўчэнкі супадалі па яго жаданні: як мастак ён шмат маляваў не толькі па тым, што здавалася неабходным для экспедыцыі, але і па ўласнаму пачыну. 25 ліпеня 1848 шхуны былі спушчаны на ваду, а праз два дні па Сырдар'і яны дасягнулі выспы Касарал і 30 ліпеня «Канстанцін» выйшаў у мора — так пачалася марская частка экспедыцыі.[101][103] На невялікім судне размясціўся экіпаж з 27 чалавек, шасцёра з якіх, у тым ліку Шаўчэнка, пасяліліся ў адной каюце з капітанам Бутаковым.[99] Першае даследаванне Арала доўжылася 56 дзён і завяршылася ў канцы верасня. Навуковая экспедыцыя ўпершыню апісала Аральскае мора, якое да Бутакова ніхто не даследаваў, з пункту гледжання гідралогіі, геалогіі, батанікі, кліматалогіі: быў вызначаны рэжым мора, праведзена агульная рэкагнасцыроўка Арала, зроблены прамер глыбінь, зроблены поўны здым вострава Барсакельмес, адкрыта і вывучана група астравоў Адраджэння, аб існаванні якіх не ведалі і мясцовыя жыхары-казахі, праведзены астранамічныя назіранні, зроблены збор узораў карысных выкапняў, сярод якіх знайшлі паклады каменнага вугалю на адным з астравоў і іншае.[103][104]

У канцы верасня 1848 каманда вярнулася на востраў Касарал, на якім была ўладкована зімовая стаянка — для гэтага быў створаны невялікі форт (прыкладна на 50 чалавек), дзе размяшчалася база для экспедыцыі і рыбацкая чарада.[103] Студзень–сакавік 1849 года Шаўчэнка пражыў у Раіме, а затым зноў вярнуўся на Касарал. Зімоўка ў Раіме і на Касарале стала для Шаўчэнкі часам актыўнай мастацкай і літаратурнай творчасці, ён працаваў над акварэлямі і напісаў больш за 70 вершаў.[103][104] Пасля сямімесячнай зімоўкі, з пачатку траўня і да канца верасня 1849 праходзіла другое плаванне па Аральскім моры.[103] Нягледзячы на цяжкасці і небяспекі плавання ў невядомым для мараплаўцаў мора, якое ўвесь час штарміла і штылела, з-за чаго Бутакоў зваў яго «надзвычай бурным», экспедыцыя правяла велізарны аб'ём працы, здолеўшы даследаваць больш за 64 000 квадратных кіламетраў яго плошчы і правяла доследную працу надзвычайнай навуковай вагі.[101][104] За час плавання Шаўчэнка здолеў стварыць больш за 200 малюнкаў і нарысаў, якія наглядна ілюстравалі праведзеную навуковую працу. У 1850 годзе гідраграфічным дэпартаментам Марскога міністэрства была выдадзена Марская карта Аральскага мора.[104] У канцы верасня даследчыкі адправіліся ў Раім, а адтуль 10 кастрычніка — ў Арэнбург, куды і прыбылі 31 кастрычніка 1849 года.[103]

Прабыванне ў Арэнбургу. Другі арышт (1849–1850)

[правіць | правіць зыходнік]
«Джангісагач» (1848)
Аўтапартрэт Шаўчэнкі (1849)

З прыбыццём у Арэнбург Шаўчэнка адчуваў сябе лепш, амаль паўтарагадовае знаходжанне ў Аральскай экспедыцыі забрала нямала здароўя.[99] У горадзе ў яго з'явілася магчымасць выкарыстоўваць бібліятэкі, былі сябры, аднавілася магчымасць перапісвацца з некаторымі знаёмымі і прыяцелямі, якія не баяліся размаўляць з ім.[99] Кароткі час Шаўчэнка жыў на кватэры Ф. Лазарэўскага, пасля чаго ён перайшоў на кватэру Бутакова, які знарок здымаў вялікую чатырохпакаёвую кватэру, каб у ёй магла працаваць цэлая група спецыялістаў над завяршэннем палявых работ.[104] Шаўчэнка дамалёўваў пейзажы. Паколькі аб'ём працы быў вельмі вялікі, яму, па хадайніцтве А. Бутакова, далі ў дапамогу польскага ссыльнага, радавога (пасля унтэр-афіцэра і прапаршчыка) Браніслава Залескага, як чалавека, які «ўмее маляваць». З першых жа дзён знаёмства паміж Шаўчэнкам і Залескім склаліся адносіны настаўніка і вучня.[99] Мастак-аматар Браніслаў Залескі вучыўся ў яго, па многіх пытаннях раіўся з ім, неўзабаве ён стаў шчырым, сардэчным сябрам паэта, дапамагаў яму ў рэалізацыі мастацкіх прац.[99] Акрамя Бр. Залескага, у гэты час сярод новых сяброў паэта з'явіліся і іншыя палякі-палітычныя ссыльныя, у прыватнасці Л. Турна, М. Зелянко, А. Венгжыноўскі, М. Цэйзік, а таксама вядомы дзеяч польскага рэвалюцыйнага руху С. Серакоўскі.[105][106] У студзені 1850 года, пасля ад'езду А. Бутакова ў Пецярбург, Шаўчэнка перайшоў на кватэру свайго сябра К. Герна.[99]

Дазволіўшы Шаўчэнка прыехаць у Арэнбург для дапрацоўкі матэрыялаў экспедыцыі, камандзір Арэнбургскага корпуса У. Обручаў памятаў строгі загад аб забароне яму маляваць і ў пазбяганне непрыемнасцяў 20 лістапада 1849 года звярнуўся да шэфа жандараў А. Арлова з запытам, ці можна яму маляваць пад наглядам начальства.[99][107] Атрымаўшы апісанне паводзін Шаўчэнкі, А. Арлоў зрабіў на дакуменце запіс: «Можна, але працу прадстаўляць для перагляду генерал-губернатару». Але пасля падпарадкавання Мікалаю I, удакладніўшы: «Найвышэйшага дазволу не дадзена».[99] Аднак пакуль распараджэнне А. Арлова У. Обручаву паступіла ў Арэнбург, Шаўчэнка завяршыў сваю працу над матэрыяламі экспедыцыі. 23 снежня 1849 года А. Бутакоў здаў у штаб корпуса разам з картамі і рознымі апісаннямі таксама гідраграфічныя віды берагоў Аральскага мора і малюнкі выкананыя Шаўчэнкам.[99] Спецыялісты высока ацанілі іхняе пазнавальнае значэнне.[99] Малюнкі спадабаліся У. Абручову, з-за чаго ён не пярэчыў, каб паэт намаляваў партрэт яго жонкі Мацільды Пятроўны.[99]

У пачатку 1850 года Шаўчэнка зрабіў яшчэ адну спробу дабіцца афіцыйнага дазволу маляваць, напісаўшы ліст Лявонцію Дубельту, які застаўся без адказу.[106] Не даў плёну і ліст паэта да Васіля Жукоўскага, з просьбай выклапатаць дазвол маляваць.[99] Адначасова сябры паэта ўмольвалі ўплывовых людзей Пецярбурга хадайнічаць перад былым арэнбургскім губернатарам, а затым членам Дзяржаўнай рады В. Пяроўскім, каб той таксама замовіў слова перад Л. Дубельтам, што таксама было бескарысна.[99] Перад ад'ездам у Пецярбург у студзені 1850 года А. Бутакоў падаў рапарт камандзіру 2-га лінейнага батальёна Г. Чыгіру аб перадачы Шаўчэнкі ў распараджэнне прапаршчыка корпуса флоцкіх штурманаў К. Паспелава, прызначанага начальнікам Аральскай флатыліі.[99] 1 студзеня 1850 года паэт з трывогай пісаў В. Рапнінай, што наступнай вясной яго зноў адправяць на Аральскае мора для даследавання пакладаў каменнага вугалю, адкуль ён ужо можа не вярнуцца.[99] Але 22 студзеня з'явілася афіцыйнае распараджэнне аб камандзіроўках Шаўчэнкі і Т. Вернера ў Новапятроўскае ўмацаванне для ўдзелу ў экспедыцыі ля гары Каратау з той жа мэтай.[99]

Казахскі хлопчык дрэмле ля печкі (1848-49)

Нават пад строгім наглядам начальства Шаўчэнка ўпотай працягваў маляваць.[106] Пасля завяршэння працы над марскімі відамі ён раўнамерна аднавіў і паэтычную дзейнасць. За чатыры гады (1847–1850) яму ўдалося стварыць і захаваць чатыры рукапісныя кніжачкі без назваў, адзначаных на тытульных старонках гадамі: «1847», «1848», «1849», «1850».[99] Аднак напружаная творчая праца была спынена другім арыштам паэта.[106]

Да арышту прывёў выпадак, у якім Шаўчэнка заўважыў, што прапаршчык М. Ісаеў даглядае за жонкай яго сябра К. Герна і тая адказвае яму ўзаемнасцю.[99] Заступаючыся за гонар свайго прыяцеля, Шаўчэнка выкрыў гэтыя патаемныя спатканні і разам з К. Гернам з ганьбай выправадзіў прыхільніка.[99] На наступны дзень, 22 красавіка 1850 года, разгневаны М. Ісаеў падаў данос камандзіру Арэнбургскага корпуса аб тым, што Шаўчэнка ходзіць у цывільным адзенні, жыве на прыватнай кватэры і малюе, гэта значыць не выконвае «манаршую волю».[106][107] Хоць у даносе не значылася нічога такога, чаго б ні ведаў камандзір корпуса, але цяпер яму давялося адрэагаваць.[99] Калі б данос дайшоў да Пецярбурга, там маглі зрабіць непрыемныя для У. Обручава высновы, у тым ліку і тое, што ён не выконвае «манаршую волю» і патурае «палітычнаму злачынцу».[107] Асцерагаючыся такога развіцця справы, У. Обручаў распарадзіўся зрабіць ператрус на кватэры Шаўчэнка і арыштаваць яго.[48] Па версіі даследчыкаў У. Обручаў свядома распарадзіўся ў прысутнасці К. Герна, каб той паспеў папярэдзіць аб ператрусе Ф. Лазарэўскага, а апошні — Шаўчэнку.[99] Пасля чаго Шаўчэнка спаліў большую частку сваіх папер.[99] Каб не выклікаць падазрэння следства, што нехта папярэдзіў аб ператрусе, паэт пакінуў невялікую частку папер. Пры ператрусе вайсковыя ўлады знайшлі ў Шаўчэнкі лісты (сярод іх — ад С. Лявіцкага, А. Лызагуба, братоў Лазарэўскіх, М. Александрыйскага), скрыня з малярнымі прыладамі і паперамі, два альбомы і некалькі кніг.[48] Але некаторыя эскізы, паперы і кніжачку з вершамі, Шаўчэнка, як сведчыў К. Герн, перадаў яму на захаванне.[99]

Да асаблівага распараджэння Шаўчэнку пасадзілі на гаўптвахту. Распараджэнне паступіла 27 красавіка: не чакаючы наступстваў расследавання справы, У. Обручаў у гэты дзень падпісаў загад аб вяртанні паэта з 4-га па 5-ы батальён. 12 траўня паэта звольнілі з гаўптвахты і адправілі ў Орскую крэпасць, дзе быў размешчаны 5-ы батальён.[107] Начальніку 23-й пяхотнай дывізіі загадалі ўсталяваць за Шаўчэнка найстрогі нагляд і не дазваляць перапісвацца з якімі-небудзь асобамі. Ротай, у якую залічылі Шаўчэнку ў Орску, камандаваў падпаручнік Растопчын, а батальёнам — усё той жа «салдафон» Д. Мяшкоў.[99][107] У загадзе наконт паэта значылася: «… за радавым жа Шаўчэнкам ў роце даручыць, звыш батальённага і ротнага камандзіраў, мець нагляд добранадзейнаму унтэр-афіцэру і яфрэйтару, якія павінны строга назіраць за ўсімі яго дзеяннямі…».[99] Пад такім крыжаваным назіраннем паэт пражыў у Орску лета 1850 гады, часам суцяшэннем былі сустрэчы са старымі знаёмымі.[99][107]

Ссылка на Мангышлак. Барацьба за вызваленне (1850–1857)

[правіць | правіць зыходнік]
«Новапятроўскае ўмацаванне з мора» (1853–57)
«Кара шпіцрутэнамі» (1856–1857)

З Арэнбурга Шаўчэнку даставілі ва Уральск, а затым, 13 кастрычніка 1850 года, у Гур’еў, адкуль, у той жа дзень, на паштовай лодцы, ён адплыў на Мангышлакскі паўвостраў. Там ён караўся сем гадоў.[108] Умовы Новапятроўскага ўмацавання былі жудаснымі: мясцовая вада была саланаватай, прадукты ў асноўным сухія і таксама салёныя — з-за гэтага салдаты хварэлі на цынгу, ад якой вельмі пакутаваў і Шаўчэнка. Цынга была агульнай бядой усіх стэпавых умацаванняў, асабліва ўзімку.[108] Кожны год ад хвароб, спароджаных цяжкімі бытавымі ўмовамі, знясільваючай муштры, фартыфікацыйных работ, няшчасных выпадкаў (пераважна падчас навучальных стрэльбаў) гінулі салдаты. Так, у 1852 годзе ва ўмацаванні па розных прычынах памерла адзінаццаць салдат, а двое былі забіты падчас стрэльбаў. Буднія ўмацаванні для Шаўчэнкі былі агідныя сваім недарэчнасцю, аднастайнасцю, п'янствам і плюгавымі паводзінамі некаторых афіцэраў.[108] Зрэдку, праўда, узнікала неабходнасць паслаць атрад на барацьбу з ваяўнічымі бандамі хівінцаў, якія рабавалі мірныя казахскія аулы.[108] Па словах Шаўчэнкі: «салдат — быў найбеднейшай, найжалюгоднейшай праслойкай у нашай праваслаўнай айчыне. У яго аднята ўсё, чым толькі жыццё прыгожае: сямейства, радзіма, свабода, адным словам, усё».[108] З-за цяжкага лёсу салдаты знаходзілі хвіліннае суцяшэнне ў гарэлцы. Шаўчэнка не аддзяляў сябе ад салдат, жыў проста, некаторых з іх цішком вучыў грамаце.[108] Асоба сяброўскія адносіны ў яго склаліся з салдатамі Скобелевым і Абяременкам. Шаўчэнка быў адным з нямногіх салдат, якія правялі ва ўмацаванні найбольш працяглы час — сем гадоў без перапынку.

Пераводзячы Шаўчэнку ў Новапятроўскае ўмацаванне, камандзір корпуса Валадмір Обручаў даў загад начальніку 23-й пяхотнай дывізіі Афанасію Талмачову, які стварыў паэту ўмовы, мала адрозныя ад турэмных.[108] Загад прадугледжваў, акрамя назірання за паводзінамі Шаўчэнкі з боку самага ротнага камандзіра, даручыць найбліжэйшы нагляд за ім добранадзейным унтэрафіцэру і яфрэйтару, якія павінны былі строга сачыць за ўсімі яго дзеяннямі.[108] Калі гэтыя чыны заўважалі непадпарадкаванне і нешта падазронае з боку Шаўчэнкі, то ротны камандзір павінен быў неадкладна дакладваць сакрэтнымі лістамі аб гэтым Обручеву. У выпадку паслаблення нагляду за Шаўчэнкам гэтыя чыны падвяргаліся строгай адказнасці перад самім Обручавым.[108]

Не пашанцавала Шаўчэнку і з непасрэднымі начальнікамі: ротны камандзір, штабскапітан М. М. Патапаў, быў чалавекам настолькі «жорсткім і бяздушным», што яго ненавідзелі не толькі салдаты, але і афіцэры.[108] Патапаў вельмі старанна выконваў загад Обручава: акрамя замацавання за Шаўчэнкам назіральніка «асаблівага дзядзькі з салдат», яго сталі вадзіць на штодзённыя «фартавыя працы, на муштру», якія даводзілі паэта ці ледзь не да роспачы і па яго фармулёўцы мелі на мэце «ператварыць думаючага чалавека на аўтамат са ружжом».[108] Такім жа абмежаваным быў і памочнік Патапава — падпаручнік П. І. Абрадзін, чалавек не толькі «брутальны і жорсткі, але і ганебны».[108]

Сярод афіцэраў, якія добразычліва ставіліся да паэта, у прыватнасці, былі: харунжы Уральскага войска М. Ф. Савічаў, урач С. Р. Нікольскі, сотнікі Ахмет Хаіраў і Ф. Ю. Чаганаў, прапаршчык В. А. Міхайлаў, падпаручнік В. П. Варанцоў, падпаручнік А. Я. Фралоў, паручнік К. Зялінскі.[108] Акрамя Зялінскага, сяброўскія адносіны з Шаўчэнкам мелі і іншыя польскія палітычныя ссыльныя — унтэр-афіцэры М. Мастоўскі, Ф. Фіялкоўскі і Ф. Куліх; радавыя І. Плашчэўскі і С. Пшаўлацкі, які ў 1857 годзе перадаў Шаўчэнку з Уральска кнігу «Эстэтыка» К. Лібельта.[105][108] Менавіта згаданыя афіцэры ў значнай ступені спрыялі збліжэнню кашталяна ўмацавання А. П. Маеўскага і салдата Шаўчэнкі.[108] Чалавек разумны і гуманны, падпалкоўнік Маеўскі карыстаўся сярод падначаленых пашанай і прыязнасцю, з-за забароны паэта перапісвацца, камендант нават згадзіўся атрымліваць і дасылаць яго лісты.[108] У Шаўчэнкі з'явілася магчымасць перапісвацца з сябрамі, якія час ад часу дасылалі яму грошы. Акрамя гэтага камендант запрасіў Шаўчэнку вучыць двух сваіх невялікіх сыноў, саджаў яго за адзін стол са сваімі гасцямі-афіцэрамі — за што падвяргаўся небяспекі даносу.[108]

У строгай таямніцы за гады знаходжання на Мангышлаку Шаўчэнка выканаў больш за сто сямідзесяці малюнкаў сепіяй, акварэллю, алоўкам — пераважна на мангышлакскую тэматыку.[109] Было створана і нямала партрэтаў, што акрамя імкнення тварыць, яшчэ і было адзінай крыніцай заробку. Захавалася іх няшмат, менш, чым было выканана. Некаторыя малюнкі, якія ён перадаў у Арэнбург Залескаму для продажу, не падпісваліся, хаця пакупнікі «патрабавалі штэмпелі».[108] У 1851 годзе Шаўчэнка пашанцавала на цэлае лета пазбавіцца ад муштры і пакінуць «нянавіснае» ўмацаванне — ён адправіўся ў складзе экспедыцыі на разведку радовішчаў каменнага вугалю ў горы Каратау.[100] Сярод яе ўдзельнікаў аказаліся і сябры Шаўчэнкі — геолаг Людвік Турна і Браніслаў Залескі, дзякуючы хадайніцтву якога паэт быў уключаны ў экспедыцыю, хаця камендант Маеўскі зноў вельмі рызыкаваў, даючы дазвол на гэта.[100] Каратаўская экспедыцыя стала часам натхнёнай творчай працы Шаўчэнкі — ён выканаў каля ста малюнкаў акварэллю і алоўкам (у прыватнасці, «Выгляд на горы Актаў з даліны Агаспеяр», «Гара ў даліне Агаспеяр», «Гары ў даліне Агаспеяр», «Могілкі Агаспеяр»).[109] Падчас экспедыцыі Залескі, Турна і Шаўчэнка жылі ў адным намёце, дакладней — у казахскай кібітцы.[108] Звычайная сцэна іхняй штодзённай працы і побыту намалявана Шаўчэнка на малюнку, вядомым пад умоўнай назвай «Т. Г. Шаўчэнка сярод таварышаў».[108]

1852 год таксама стаў для Шаўчэнкі вельмі плённым. Невялікая палёгка ў побыце, магчымасць мець ціхі куток і крыху вольнага часу для працы ў доме каменданта Маеўскага — усё гэта спрыяла творчым разважанням, у гэты час ён пачынае працу над празаічнымі апавяданнямі на расейскай мове з украінскай тэматыкай і багатым аўтабіяграфічным матэрыялам.[108][110] Было некалькі прычын напісання аповесцей на расейскай мове: гэта і забарона пісаць паэтычныя творы, і ўвогуле небяспека пісаць на роднай мове, нават лісты. Прыблізна, з восені таго года, знайшоўшы ля форта добрую гліну і алебастр, Шаўчэнка пачаў практыкаванні ў скульптуры, таму што на гэта не было забароны. Сярод выкананых ім скульптурных твораў былі і два барэльефы на новазапаветныя тэмы: «Хрыстос у цярновым вянку» і «Ян Хрысціцель».[108]

Пасля смерці Маеўскага, у 1853 годзе новым камендантам стаў маёр І. А. Ускоў, які да гэтага з'яўляўся ад'ютантам камандзіра Асобнага Арэнбургскага корпуса Васіля Пяроўскага (змяніў Обручава ў 1851 годзе).[108] Па словах жонкі Ускова, Агаты Емяльянаўны, калі яе муж зайшоў да Пяроўскага развітацца перад ад'ездам да ўмацавання, той прасіў Ускова неяк аблегчыць становішча Шаўчэнка, што і дало яму смеласць у будучыні дзейнічаць у гэтым кірунку.[108] Пяроўскі быў азнаёмлены са справай Шаўчэнкі яшчэ да прыезду ў Арэнбург. Л. М. Жамчужнікаў сцвярджаў, што Пяроўскі даведаўся пра Шаўчэнку ад К. П. Брулова і В. А. Жукоўскага і што яго прасілі за паэта браты Лызагубы і іхні сваяк граф Гудовіч.[108] Пяроўскі са свайго боку звярнуўся ў лютым 1850 да Лявонція Дубельта з пытаннем, ці можна неяк аблегчыць лёс Шаўчэнка. Дубельт даклаў аб гэтым шэфу жандараў А. Арлову, які адказаў, што Шаўчэнка заслугоўваў яшчэ цяжэйшага пакарання і толькі дзякуючы манаршай літасці яго аддалі ў салдаты, таму рана прасіць цара аб памілаванні.[108] З таго часу Пяроўскі адмаўляў усім просьбітам Шаўчэнкі; але існуе версія, што ён мог паклапаціцца пра невялікае неафіцыйнае палягчэнне паэту, тым больш што з Усковым ён быў шчырым.[108] Прыбыўшы да ўмацавання, Ускоў не адразу наблізіў да сябе Шаўчэнка, яму трэба было разабрацца ў людзях і засцерагчыся ад магчымых даносаў. Шаўчэнку, з-за суровай знешнасці, Ускоў спачатку здаваўся дэспатам.[108]

«Партрэт А. А. Усковай з дачкой Наташай» (1854)
Казарма ў Новапятроўскім умацаванні (1856–57)

Па прыбыцці да ўмацавання жонкі Ускова з трохгадовым сынам Дзмітрыем — Шаўчэнка пачаў збліжацца з гэтай сям'ёй, да таго ж ён заўсёды любіў маленькіх дзяцей.[100] Агата Ускова, якую яшчэ ў Арэнбургу сябры Шаўчэнкі прасілі дапамагчы сасланаму паэту, усяляк спрыяла яго збліжэнню са сваім мужам і запрашала да стала.[108] Памалу паэт пачаў бываць у доме каменданта і стаў сябрам сям'і. У 1853 годзе, калі ў Ускавых здарылася гора — памёр іхні маленькі сын Міця — Шаўчэнка спраектаваў для яго магілы помнік і сам даглядаў яго пабудовай (помнік захаваўся да нашых дзён). Аднак Ускоў, як раней і Маеўскі, не вырашалася дазволіць Шаўчэнку жыць па-за казармай, калі наступалі восеньскія халады, паэт быў вымушаны не толькі начаваць, але і працаваць у казарме — сярод «смуроду і зыку».[100][108] Новы камендант прыклаў нямала намаганняў, каб давесці да ладу тэрыторыю форта і яго наваколляў, Шаўчэнка з энтузіязмам дапамагаў яму саджаць дрэвы ў закладзеным яшчэ Маеўскім садзе каля ўмацавання.[108] Пазней па загадзе Ускова ў садзе быў пабудаваны летні домік для яго сям'і, альтанку, зямлянку для каменданта і пастаўлена «джуламейка» для Шаўчэнкі; тут ён мог спакойна маляваць ці пісаць.[108] Свае малярныя прыналежнасці паэт захоўваў у зямлянцы Ускова. У пачатку 1854 года Ускоў, як у свой час і Маеўскі, зрабіў спробу дабіцца для Шаўчэнкі дазволу Пяроўскага намаляваць запрастольную выяву «дзеля ўпрыгожвання храма» ва ўмацаванні — на што атрымаў адмову.[108]

Увосень 1854 года генерал-маёр Г. А. Фрэйман, які інспектаваў умацаванне і пранікся да Шаўчэнкі павагай і спагадай, а ў наступным годзе і Ускоў і капітан Косараў — хадайнічалі перад Пяроўскім аб павышэнні яго ў чын унтэр-афіцэра — гэта б вызваліла паэта ад казармы і муштры і дало б надзею на вызваленне з салдацкай няволі ў будучыні.[108] Але гэтыя хадайніцтвы былі адхіленыя, магчыма, па асьцярожнасьці Пяроўскага.[108] Акрамя гэтага, была яшчэ адна прыкрасць — па дасланай І. Усковым куратару Кіеўскай навучальнай акругі просьбе вярнуць атэстат Шаўчэнка на званне вольнага мастака — на што была атрыманая грэблівая адмова, якая цяжка прыгнечала паэта, але ненадоўга.[108] У красавіку 1855 года ён аднавіў спробы дамагчыся палягчэння свайго лёсу: напісаў лісты сакратару Акадэміі мастацтваў У. І. Грыгоравічу і віцэ-прэзідэнту Акадэміі Фёдару Талстому, просячы апошняга паклапаціцца пра яго перад прэзідэнткай Акадэміі, сястрой цара, вялікай княгіняй Марыяй Мікалаеўнай.[111][112] Ліст Шаўчэнка да Талстога з маленнем аб дапамозе глыбока ўзрушыла ўсю сям'ю, у прыватнасці яго жонку Насту Іванаўну, якая таксама далучылася да барацьбы за вызваленне паэта і пачала з ім перапісвацца.[108]

Калі 18 лютага 1855 года памёр Мікалай I — 19 лютага быў аб'яўлены маніфест новага цара, Аляксандра II, аб вызваленні палітзасланнікаў у сувязі з уступленнем на прастол.[108] Але Шаўчэнка яшчэ мучыўся адсутнасцю весткі, ці паўплываюць маніфесты цара на яго лёс ці не, і толькі 14 красавіка 1856 года ён даведаўся, што для яго нічога не змянілася: «Я блізкі быў да роспачы, так мяне ашаламіла гэтая безнадзейная вестка».[108] Увесну 1856 года для Шаўчэнкі прыйшла яшчэ адна сумная вестка, яго сябры Залескі і Серакоўскі, з якімі ён перапісваўся, назаўжды пакідаюць Арэнбург.[108] У красавіку 1856 года Шаўчэнка пачаў шукаць усе магчымыя шляхі да аблягчэння свайго лёсу, спрабуючы прыцягнуць да гэтага ўсіх знаёмых уплывовых асоб. Ён просіць Залескага звярнуцца да Аляксея Бутакова, а таксама да генерала К. І. Бюрно, каб яны абышлі за яго перад Пяроўскім, пра гэта ж просіць і Варвару Рэпніну.[108] Залескі да гэтага ўжо некалькі разоў прасіў паэта Пяроўскага, але безвынікова.[108]

Дзякуючы Залескаму і Аляксею Пляшчэеву лёсам Шаўчэнкі зацікавіліся, акрамя Бюрно, яшчэ і такі ўплывовы ваенны адміністратар, як Л. П. Экельн. Таксама да вызвалення Шаўчэнкі далучыўся акадэмік Карл Бэр, які тройчы прыбываў з экспедыцыяй да ўмацавання, ён хадайнічаў перад Дубельтам, які люта ненавідзеў паэта-бунтаўшчыка і рабіў усё, каб затрымаць яго звальненне.[108] У траўні 1856 года Шаўчэнка атрымаў ліст ад М. М. Лазарэўскага, які паведамляў, што пра паэта клапоцяцца, акрамя Ф. П. Талстога, «добрыя людзі», і не без поспеху.[108] Улетку таго ж года прэзідэнтка Акадэміі мастацтваў Марыя Мікалаеўна асабіста звярталася да начальніка ІІІ аддзялення Васіля Даўгарукава з нагоды вызвалення Шаўчэнкі.[108] Хадайніцтвы сяброў паэта перад Пяроўскім дасягнулі мэты — у ваеннае міністэрства ім быў накіраваны спіс кандыдатаў на амністыю. Наконт Шаўчэнкі ён прапаноўваў: «Радавога Тараса Шаўчэнку звольніць ад службы». 25 студзеня 1857 года III аддзяленне, улічваючы хадайніцтва віцэ-прэзідэнта і прэзідэнткі Акадэміі мастацтваў, паведаміў сваю прапанову ваеннаму міністру, ухваляючы звальненне Шаўчэнкі, але справа яшчэ цягнулася інстанцыямі некалькі месяцаў.[108] У выніку на звальненне Шаўчэнкі была дадзена згода. Калі б не хадайніцтва сяброў — ссылка Шаўчэнкі магла б стаць пажыццёвай.[108] 28 траўня 1857 года Пяроўскі загадаў звольніць са службы ўсіх амніставаных з тым, каб яны пасяліліся ў Арэнбургу аж да канчатковага іхняга вызвалення на радзіму. Такім чынам царскае «памілаванне» ператварылася ў новае пакаранне — ссылку з селішчам у Арэнбургу пад строгі нагляд паліцыі.[108] Калі паступіла вестка аб блізкім звальненні, капітан Касараў дазволіў Шаўчэнку ў вольныя ад муштры і варты гадзіны знаходзіцца па-за казармай. Паэт увесь свой вольны час праводзіў то на агародзе, у садзе, складаючы і малюючы, то на беразе мора, або гуляў вакол умацавання.[108][113]

21 ліпеня 1857 года да ўмацавання паступіў загад аб вызваленні ад службы Шаўчэнка, пасля якога яму яшчэ трэба было пераадолець 1000 кіламетраў да штаба ва Уральску, для атрымання загада па батальёне. Паэт радаваўся звальненню, не ведаючы, што яму, згодна з гэтым загадам, трэба было жыць пад строгім наглядам паліцыі ў Арэнбургу нявызначаны тэрмін. Пасля доўгіх ваганняў з-за працяглай адсутнасці батальённага загада аб звальненні, 1 жніўня камендант Ускоў, улічваючы вялікую адлегласць да Уральска і не ведаючы яго ўмоў, вырашыўся выдаць білет на праезд Шаўчэнка ў Пецярбург.[108] На наступны дзень, увечар, развітаўшыся наспех са ўсімі, Шаўчэнка адплыў рыбацкай лодкай у Астрахань.[113] У далейшым, з-за заўчаснай выдачы Шаўчэнка білета, у Ускова ўзніклі непрыемнасці па службе.[108] Пасля атрымання 23 жніўня батальённага загада, Ускоў адразу ж накіраваў паведамленне ў паліцэйскія аддзяленні Астрахані, Ніжні Ноўгарад, Маскву, Пецярбург, а таксама Акадэмію мастацтваў, просячы спыніць Шаўчэнку і вярнуць яго ў Арэнбург.[108]

Вяртанне. Падарожжа з Астрахані ў Маскву (1857–1858)

[правіць | правіць зыходнік]
Аўтапартрэт Шаўчэнкі (1857)

5 жніўня, пасля трохдзённага плавання па Каспійскім моры і рукавах волжскай дэльты, Шаўчэнка прыбыў у Астрахань.[114] Скончылася вельмі цяжкае для паэта і мастака дзесяцігоддзе, поўнае выявы, зневажанняў, муштры, далёкіх паходаў з небяспечнымі абставінамі (як гэта відаць з дзённіка начальніка Аральскай экспедыцыі).[115] Ён састарэў, пасівеў, страціў здароўе.[115] З Астрахані Шаўчэнка планаваў параходам дабрацца па Волзе да Ніжняга Ноўгарада, але адразу ж высветлілася, што давядзецца чакаць два тыдні, пакуль прыйдзе і нагрузіцца рэйсавы параход кампаніі «Меркурый». Першыя дні Шаўчэнка аддаў пошукам часовага жылля і агляду Астрахані, якое яму вельмі не спадабалася, у сваім дзённіку ён назваў яго «шэрай грудай смецця»: брудныя карчмы, ніводнай гасцініцы, няма дзе купіць харчы на далейшае працяглае падарожжа.[115][113]

На шчасце, у горадзе гэтага часу знаходзіўся ў справах саслужывец па ўмацаванні пляц-ад'ютант Л. А. Бурцаў, які і прытуліў яго.[115] Паміж першымі неадкладнымі справамі былі лісты, якія Шаўчэнка накіраваў сябрам, апавяшчаючы іх аб вызваленні.[113] Неўзабаве прыйшлося шукаць новае жыллё, Бурцаў павінен быў ажаніцца.[115] Пасля працяглых пошукаў паэт знайшоў камору каля канала — цёмную і няўтульную.[115] Аказалася, што ў тым жа доме, дзе быў прыстанак, жыў Г. Ф. Мураўскі, былы студэнт Кіеўскага ўніверсітэта, які пазнаёміўшыся з Шаўчэнкам, распавёў аб ім свайму калезе С. А. Незабытаўскаму, былому кіяўляніну, а таксама настаўніку ў Астраханскай гімназіі I. П. Клапатоўскаму і выпускніку таго ж універсітэта Томашу Зброжэку.[113][115] Астраханскія «кіяўляне» захоплена павіншавалі звольненага паэта.[113] У той жа дзень увечары ад Зброжака пра яго знаходжанне ў горадзе даведаўся астраханскі рыбапрамысловец-мільянер А. А. Сапожнікаў, якога яшчэ хлопчыкам Шаўчэнка вучыў маляванню.[115] На наступную раніцу ён запрасіў паэта да сябе, прапанаваў яму пакой у сваёй хаце і каюту на параходзе «Князь Пажарскі».[116] Такім чынам, у Астрахані паэт апынуўся ў коле дэмакратычнай флоцкай інтэлігенцыі.[113][115]

22 жніўня Шаўчэнка параходам па Волзе адбыў з Астрахані ў Ніжні Ноўгарад. Падарожжа па Волзе доўжылася амаль месяц. На параходзе Шаўчэнка жыў у каюце капітана В. В. Кішкіна, яго старога знаёмага, у якога быў «запаветны партфель» са спісамі твораў расейскай пазацэнзурнай паэзіі, дзякуючы чаму падчас плавання праходзілі літаратурныя ранішнікі і вечарыны.[113][115] З'яжджаючы з Астрахані, Шаўчэнка спадзяваўся шмат маляваць волжскія берагі; але гэта апынулася амаль немагчымым: абрысы хутка змяняліся, вельмі мяшала ўздрыгванне палубы ад працы рухавіка.[115] Маляваць атрымоўвалася толькі на прыпынках і часткова тады, калі параход павольна пераадольваў рачныя перакаты.[115] Захаваліся накіды Камышына, Саратава, «Царава кургана», Казані і іншых месцаў. Ён выканаў і некалькі партрэтаў — К. Казачэнка, цешчы Сапожнікава і іншых. На працягу падарожжа Шаўчэнка не выпусціў выпадку агледзець прыволжскія гарады, свае ўражанні ад убачанага ён рэгулярна запісваў у дзённіку.[113] У Саратаве ён наведаў маці Мікалая Кастамарава — Таццяну Пятроўну. Самару ён назваў «казённа-бязліцэй» найбуйнай хлебнай прыстанню на Волзе, пазбаўленай элементарных прыкмет гарадской культуры, на што паўплывала, па ім словам, валадаранне Мікалая I, якога ён зваў «нязручнаўганяемы Тормаз» (руск.: «Неудобозабиваемый Тормоз»).[115] Наведаць Сімбірск і паглядзець на манумент Мікалаю Карамзіну перашкодзілі шквал з мокрым снегам і непралазная гразь.[115] Казань спадабалася Шаўчэнку, нагадаўшы яму Маскву. Ён пабываў у Казанскім універсітэце, шукаючы слядоў знаходжання там таварышаў па Кірыла-Мяфодзіеўскаму таварыству, але беспаспяхова.[113] Невялікі горад Чэбаксары, дзе, на яго думку, «царква аказалася не менш хат», далі яму глебу для такой высновы: «Галоўны вузел маскоўскай старой унутранай палітыкі — праваслаўе. „Нязручнаўганяемы Тормаз“ з-за глупства свайго хацеў зацягнуць гэты знясілены вузел і перацягнуў. Ён зараз на адной валасінцы трымаецца».[113][115]

20 верасня параход прыбыў у Ніжні Ноўгарад, тут Шаўчэнка чакала прыкрая нечаканасць: М. А. Брылкін, галоўны кіраўнік ніжагародскай канторы параходнай кампаніі «Меркурый», распавёў яму, што паліцмайстар горада загадаў адразу ж паведаміць аб яго прыбыцці. Паліцэймайстар афіцыйна заявіў Шаўчэнку, што ён павінен вярнуцца ў Арэнбург і там чакаць свайго канчатковага звальненьня.[113] Паэт быў амаль у роспачы, уезд у Маскву і Пецярбург яму забаранілі, у Ніжнім Ноўгарадзе яму прыйшлося затрымацца амаль на паўгода.[117] Дапамаглі Шаўчэнка новыя знаёмыя — М. А. Брылкін і П. А. Аўсяннікаў — памочнік кіраўніка кампаніі «Меркурый», які даў яму прытулак.[113] Яны параілі яму прыкінуцца хворым, каб пазбегнуць вяртання ў Арэнбург.[115]

«Архангельскі сабор у Ніжнім Ноўгарадзе» (1857)

Хоць Ніжні Ноўгарад стаў для Шаўчэнкі нібы новым месцам ссылкі: паэт жыў пад назіраннем паліцыі, асабістыя непрыемнасці, расчараванні, паклёп ворагаў прыгняталі яго — ён з цікавасцю пагрузіўся ў культурна-грамадскае жыццё горада, задавальняў сваю творча-літаратурную і тэатральную цікавасць і несуцішнае імкненне да чытання і тварэння.[115] Ён пісаў паэмы «Неафіты», «Юрадзівы»; паэзіі «Лёс», «Муза», «Слава» і т.п.; скончыў аповесць «Прагулка з задавальненнем і не без маралі», стварыў дваццаць партрэтаў і зрабіў нямала архітэктурных малюнкаў.[113]

Кожны дзень быў напоўнены цікавымі сустрэчамі. Дзякуючы знаёмству з уплывовымі ў горадзе Брылкіным і Аўсяннікавым, паэт пазнаёміўся з многімі дзеячамі мясцовай культурнай эліты.[115] Акрамя гэтага, не жадаючы абцяжарваць сваіх сяброў, Шаўчэнку даводзілася заводзіць і простыя афіцыйныя знаёмствы ў пошуках заказчыкаў на партрэты — гэта быў адзіны ў той час спосаб яго існавання.[113][115] Маляванне партрэтаў не змагло даць значных даходаў, ён працягваў знаходзіцца ў дастаткова складаных матэрыяльных умовах.[115] Ніжагародская грамадскасць, асабліва дэмакратычныя колы горада, паставілася да паэта добразычліва, «Шаўчэнку літаральна насілі на руках», — адзначаў біёграф Міхайла Чалы, апісваючы яго знаходжанне ў гэтым горадзе.[115] 24 снежня 1857 года паэта наведаў яго стары сябар акцёр Міхаіл Шчэпкін. Радасць Шаўчэнкі была бязмежная, Шчэпкін прабыў у гасцях шэсць дзён, на працягу якіх славуты артыст выступаў у Ніжагародскім тэатры. Спатканне са Шчэпкіным было не толькі адной з найважнейшых падзей у духоўным жыцці паэта, але і для ўсяго горада.[113][115]

Бываючы ў мясцовых тэатральных колах, Шаўчэнка пазнаёміўся з юнай актрысай Кацярынай Піунавай, ён вучыў яе мастацкай дэкламацыі, спрабаваў прывіць любоў да твораў Пушкіна, Гогаля, Салтыкова-Шчадрына, падбіраў сцэны для выступлення, каб паправіць яе матэрыяльнае становішча — паэт хацеў зладзіць актрысу ў Харкаўскі драматычны тэатр.[114][115] У канцы лютага 1858 года Шаўчэнка нарэшце атрымаў вестку ад Лазарэўскага, што графу Талстому ўдалося выклапатаць для яго дазвол вярнуцца ў Пецярбург, які яму быў уручаны 5 сакавіка.[118] 8 сакавіка Шаўчэнка з'ехаў з Ніжняга Ноўгарада ў Маскву.

У Маскве Шаўчэнка пасяліўся ў Шчэпкіна, сям'я знакамітага акцёра шчыра сустрэла яго.[114] Па дарозе ў Маскву паэт захварэў: акрамя прастуды, абвастрылася цынга, на якую цяжка хварэў у ссылцы.[115] У той жа дзень (11 сакавіка) Шаўчэнка агледзелі лекары Д. Ван-Путэрэн і Д. Мін, якія прапісалі хвораму патрэбныя лекі, дыету і забаранілі на працягу тыдня выходзіць на вуліцу.[115] Прыезд у Пецярбург, да якога так імкнуўся паэт, зноў затрымліваўся. Вестка пра прыезд Шаўчэнкі хутка распаўсюдзілася ў колах маскоўскай інтэлігенцыі, паэта спяшаліся наведаць сябры і знаёмыя, у тым ліку Міхаіл Максімовіч.[113][114] Выбітныя прадстаўнікі літаратуры, навукі імкнуліся пазнаёміцца з ім.[115] Нягледзячы на хваробу паэт і далей рэдагаваў і перапрацоўваў свае вершы, напісаныя ў гады ссылкі. Калі праз некалькі дзён па прыездзе ў Маскву здароўе Шаўчэнкі палепшылася, ён наведаў княжную Варвару Рэпніну.[113][114] Гэтая сустрэча зрабіла на паэта сумнае ўражанне, яна здавалася яму адчужанай, знікла былая шчырасць і непасрэднасць; містычныя настроі, якія ўсё больш авалодвалі Рэпнінай, былі яму чужыя і дзіўныя.[115]

Масква прыцягвала Шаўчэнку як цэнтр навукі, культуры, з якім у яго было звязана нямала ўспамінаў.[115] Ачуняўшы пасля хваробы, нягледзячы на адлігу і гразь, ён цэлымі днямі пешшу хадзіў па горадзе, любуючыся яго старадаўнімі славутасцямі.[115] Акрамя сустрэчы са сваімі даўнімі знаёмымі, у прыватнасці прафесарам Восіпам Бадзянскім, сям'ёй Станкевічаў, Апалонам Макрыцкім, Шаўчэнка пазнаёміўся з такімі прадстаўнікамі мясцовай інтэлігентнай эліты, як Бабст, Чычэрын, Кетчэр, Кронеберг, Афанасьеў, Корш, Крузэ і іншыя.[113][114][115] Знамянальнай падзеяй для Шаўчэнкі ў Маскве стала сустрэча і асабістае знаёмства з расейскім пісьменнікам Сяргеем Аксаковым, які ў лістах так прыязна паставіўся да яго.[114][115] 26 сакавіка Шаўчэнка на цягніку накіраваўся ў Пецярбург.[113][118]

Пецярбург (1858–1859)

[правіць | правіць зыходнік]
Партрэт М. С. Шчэпкіна (1858)

Адразу ж па прыездзе ў Пецярбург Шаўчэнка наведаў свайго сябра Міхаіла Лазарэўскага, які жыў тады на Мойцы, у доме графа Уварава, і спачатку пасяліўся ў яго.[118] Сям'я Лазарэўскіх вельмі цёпла прыняла паэта. 28 сакавіка 1858 года паэт разам з Лазарэўскім наведаў сям'ю Талстых, дзе яго вельмі цёпла сустрэлі. Увечары, у гэты ж дзень, Шаўчэнка сустрэўся з Васілём Белазерскім, былым удзельнікам Кірыла-Мяфодзіеўскага таварыства і таварышамі, з якімі ён пазнаёміўся ў Арэнбургу — Зыгмунтам Серакоўскім, Янам Станевічам і Эдвардам Жалігоўскім.[113][119]

Шаўчэнку дазволілі вярнуцца ў Пецярбург з пэўнай агаворкай: ён заставаўся асобінай «паднагляднай», у шэрагу дакументаў падкрэслівалася, што імператар дазволіў пражыванне ў сталіцы і наведванне Акадэміі мастацтваў з умовай, каб за ім вёўся нагляд. У першыя ж дні знаходжання ў сталіцы паэт павінен быў з'явіцца ў паліцыю, дзе ён наведаў кіраўніка канцылярыі оберпаліцэймайстра Івана Таволгу-Макрыцкага, свайго старога знаёмага, які параіў яму пагаліць бараду, якую ён адпусціў пры вяртанні са ссылкі, каб не справіць непрыемнага ўражання на яго патрона графа Шувалава, якога ён павінен быў наведаць як свайго галоўнага наглядчыка.[120] Паэт улічыў параду і пагаліўся, бо салдатам, нават у адстаўцы, забаранялася насіць бараду, а ён перад паліцыяй быў толькі «радавым у адстаўцы».[120] Перад гэтым ён сфатаграфаваўся ў Андрэя Дэньера ў шапцы і кажусе з барадой. 6 красавіка Шаўчэнка надзеў фрак і сустрэўся з Шувалавым, які прыняў яго «проста», «няформлена» і «без павучанняў», чым зрабіў на паэта выгаднае для сябе ўражанне. 15 красавіка Шаўчэнка прадставіўся шэфу жандараў В. Даўгарукаву, які даў яму «ветлівае настаўленне», пасля якой паэт атрымаў «прапіску» ў сталіцы.[120] Так, «прапісаны» Шаўчэнка, адразу ж трапіў пад пільны нагляд III аддзялення паліцыі, яму забаранялася адлучацца куды-небудзь з Пецярбурга.[120]

У далейшым у Шаўчэнкі ў Пецярбургу адбылося мноства сустрэч з перадавымі людзьмі гэтага горада, паэтамі, мастакамі, вучонымі і грамадскімі дзеячамі. Мастак і скульптар Міхаіл Мікешын, які пазнаёміўся тады з паэтам, пісаў пра «велізарны ўплыў, тое непадробнае захапленне, якое выклікала асоба Шаўчэнкі ў коле тагачаснай моладзі», таксама ён адзначаў, што ў пецярбургскіх салонах паэта прымалі з глыбокай павагай і нават пакланеннем.[120] Ён сустракаўся з такімі асобамі, як: паэты У. Бенядзіктаў, М. Шчарбіна (да творчасці якога праяўляў цікавасць яшчэ падчас знаходжання ў ссылцы), Васіль і Мікалай Курачкіны, Л. Мей, Ю. Жадоўская; пазнаёміўся з братамі Жамчужнікавымі (Львом, Аляксеем і Уладзімірам); правазнавец і грамадскі дзеяч К. Кавелін; пісьменнік Я. Палонскі; аберсакратар сінода У. Юзэфовіч; матэматык М. Астраградскі; заолаг і падрожнік М. Северцоў; крытык А. Нікіценка; філолаг і лiтаратуразнавец М. Сухамлінаў; прафесар Пецярбургскага ўніверсітэта М. Благавешчанскі, публіцыст М. Чарнышэўскі і іншыя.[120] Блізкімі паэту сталі ўдзельнікі дзекабрысцкага паўстання, з якімі ён сустракаўся ў доме Талстога, сярод якіх былі барон В. Штэйнгель і А. Быстрыцкі. Пасябраваў з украінскім маляром Р. Чэстахоўскім. Наведаў улетку 1858 года Шаўчэнка ў Пецярбургу і Мікалай Кастамараў.[113][120] Пабываў Шаўчэнка і ў майстэрні скульптара барона Пятра Клодта, дзе ён агледзеў помнік Мікалаю І, пра што напісаў з іроніяй у дзённіку: «…палюбаваўся манументам нязручнаўганяемаму».[113]

Дэньер Генрых. Шаўчэнка сярод прыяцеляў (1859)

Праяўляў Шаўчэнка цікавасць і да пытанняў развіцця навукі, да агульных праблем светабудовы і прыродазнаўства. Вялікую цікавасць у яго выклікала праца нямецкага прыродазнаўца Аляксандэра фон Гумбальдта і лекцыі па геалогіі прафесара В. Родэ.[120] Выкарыстоўваючы кожны выпадак, разам з Сямёнам Гулаком-Артэмоўскім Шаўчэнка наведваў Эрмітаж, канцэрты і тэатры. Агледзеўшы калекцыю старажытнай скульптуры, здзіўлены яе багаццем, паэт з натхненнем запісваў: «Я не ўяўляў у такой колькасці рэштак старажытнай скульптуры ў Эрмітажы, верагодна, яны сабраны з усіх палацаў. Выдатная думка».[120] Скарбы мастацтва, на яго думку, павінны былі захоўвацца не ў палацах багацеяў, а ў музеях. Сучаснікі аднадушна адзначалі запал паэта да музыкі і спеваў, з-за чаго ён сустракаўся з кампазітарамі А. Даргамыжскім, М. Мусаргскім, М. Балакіравым, А. Концкім, захапляўся спевамі І. Грынберг.[120] У 1858 годзе з гастролямі ў Пецярбургу знаходзіліся як М. Шчэпкін, так і сусветна вядомы афраамерыканскі акцёр А. Олдрыдж, Шаўчэнка рэгулярна наведваў тэатральныя паказы абодвух акцёраў. Шчыра захапляючыся гульнёй Олдрыджа, паэт пазнаёміўся з ім і ў знак высокай павагі і сяброўства да акцёра напісаў яго партрэт.[120]

Не жадаючы гнясці сям'ю Лазарэўскіх у плане жылля, Шаўчэнка папрасіў графа Талстога, каб той даў яму кватэру ў Акадэміі.[118][120] Атрымаўшы кватэру ў Акадэміі, Шаўчэнка адразу ж узяўся за ўпартую працу як мастак-гравёр, перш за ўсё ў галіне афорта.[121] У траўні 1858 года ў Эрмітажы Шаўчэнка пазнаёміўся з гравёрам Фёдарам Іарданам, які пагадзіўся яму дапамагаць у авалоданні гэтай прафесіяй.[113][121] З сярэдзіны траўня ён пачаў працаваць у Эрмітажы, у ліпені ў яго ўжо быў гатовы першы ўзор працы на гэтай ніве — афорт па эскізе Барталаме Мурыльё.[120]

Адразу па прыездзе ў Пецярбург Шаўчэнка прымае меры па падрыхтоўцы ўласных твораў да выдання.[120] Атрымаўшы перапісаныя Панцеляймонам Кулішам творы, паэт пачынае складаць новы зборнік у двух тамах пад назвай «Паэзія Т. Шаўчэнкі. Том першы» і «Паэзія Т. Шаўчэнкі. Том другі».[120] У першы том увайшлі паэзіі, напісаныя ў ссылцы, у прыватнасці «Чыгірынскі Кабзар», «Гайдамакі» і «Гамалія», а ў другі — творы напісаныя як у ссылцы, так і пасля ссылкі. Рашэнне выдаць творы пад назвай «Паэзія» было не выпадковым, таму што ў 1850-х гадах сярод крытыкаў выказвалася нямала сумненняў у магчымасці ўкраінскай літаратуры вырвацца з «палону фальклорна-этнаграфічнай стыхіі» і дасягнуць узроўню найразвітейшых літаратур свету.[120] Але нягледзячы на тое, што з творчасцю Шаўчэнкі, Марка Воўчка ўкраінская літаратура заявіла аб сабе з'явамі, якія павінны былі развеяць сумневы скептыкаў адносна яе перспектыў — у расійскай крытыцы і далей раздаваліся галасы аб абмежаваных магчымасцях ўкраінскай літаратуры, заснаванай нібыта выключна на фальклорна-этнаграфічных крыніцах, на «лексічна беднай сялянскай мове».[120] Шаўчэнка даручыў хадайнічаць аб выданні ўласных твораў Данілу Камянецкаму, які звяртаўся з адпаведнай просьбай да міністра народнай адукацыі Яўграфа Кавалеўскага, які ў сваю чаргу парушаў хадайніцтва з гэтай нагоды перад III аддзяленнем аб апублікаванні твораў украінскага паэта, якія будуць адпавядаць цэнзурным патрабаванням.[120] Але перш трэба было спачатку дабіцца зняцця накладзенай у 1847 годзе забароны друкаваць паэзіі Шаўчэнка. З гэтай мэтай паэт паведаміў пра гэта начальніку III аддзялення В. Даўгарукаву, што ніякіх сваіх рукапісаў не перадаваў за мяжу І. Галавіну — расейскаму пісьменніку-публіцысту, які, знаходзячыся за мяжой, выдаваў творы антыманархічнага зместу і, па чутках, збіраўся выдаць і яго паэзіі.[120] Пасля гэтага III аддзяленне прапанаваў Галоўнаму цэнзурнаму ўпраўленню прадставіць сваё меркаванне аб паэзіі Шаўчэнкі і высновах аб магчымасці іх друкаваць — гэта паказвала на тое, што забарона друкаваць яго творы ў цэлым была знята, пасля чаго паэт падаў на разгляд цэнзуры першы том паэзіі.[120]

Разгляд цэнзурай твораў Шаўчэнкі зацягнуўся на працяглы час. Цэнзураванне яго твораў ішло паралельна: А. Трайніцкі ў Галоўным упраўленні цэнзураваў друкаваныя раней кнігі «Чыгірынскі Кабзар» і «Гайдамакі», а С. Палаузаў у Пецярбургскім камітэце разглядаў рукапісны зборнік «Паэзія Т. Шаўчэнкі. Тым першы», куды ўвайшло значна больш вершаў.[120] 23 студзеня 1859 года А. Трайніцкі падаў свой водгук, у якім прапаноўваў выключыць паэзію «Думы мае, думы мае», паколькі ў ёй «занадта горка выяўляецца скруха аўтара аб знішчэнні казацкай вольнасці, над магілай якой, па словах яго, Арол чорны вартаўніком лятае».[122] Тады як водгук С. Палаузава ад 28 красавіка 1859 года быў у цэлым ухвальным, ён не лічыў неабходным адбіраць «Думы мае, думы мае». Пецярбургскі цэнзурны камітэт вырашыў накіраваць водгук С. Палаузава і зборнік «Паэзія Т. Шаўчэнкі. Том першы» па меркаванні Галоўнага цэнзурнага ўпраўлення, а там зноў даручылі цэнзураванне А. Трайніцкаму. Апошні ў сваім рашэнні быў непахісны.[120] Па яго патрабаванні большая палова паэзіі «Думы мае, думы мае» усё ж была выключана.[122] А. Трайніцкі прапанаваў выдаць не зборнік «Паэзія Т. Шаўчэнкі. Том першы», а асобна «Чыгірынскі Кабзар», «Гайдамакі» і паэму «Гамалія».[120] У паэме «Гайдамакі» было знята «Уводзіны», а ў паэме «Сляпая» — 56 радкоў.[120] Канфіскавана і пасланне «Шафарыку», якое выклікала яго незадаволенасць.[120]

Кашуля Шаўчэнкі

У Пецярбургу паэт жыў у вялікай матэрыяльнай цяжкасці: «… я паддаюся натуральнаму зыходу дзесяцігадовай маёй адсутнасці — беднасці», «… патрэбую дзённага пражытку».[120] Аднак ён адмаўляўся ад якой-небудзь грашовай «падтрымкі» і далей настойліва кругласутачна працаваў як мастак, у прыватнасці ў вобласці гравюры, удасканальваючы ў ёй сваю тэхніку; шмат часу надаваў афорту, ужываючы новыя метады гэтага мастацтва.[120]

24 студзеня 1859 года ў Пецярбургу Шаўчэнка пазнаёміўся з пісьменніцай Марко Ваўчок, з якой у яго ўсталявалася глыбокае і шчырае сяброўства.[120] Пасля ён прысвяціў ёй напісаны 13 ліпеня 1858 года верш «Сон», які ўпершыню з'явіўся ў часопісе «Русская Беседа» (№ 3 за 1859) і адразу набыў вялікую папулярнасць і распаўсюджваўся ў шматлікіх спісах.[120] 17 лютага 1859 года паэт напісаў верш «Марку Ваўчку. На памяць 24 генвара 1859 года», у якім кранальна называў пісьменніцу сваёй «доняй», аднадумкай, саўдзельніцай і прадаўжальніцай сваёй справы. У твары Марка Воўчка ён бачыў перш за ўсё «лагоднага прарока і выкрывальніка жорсткіх людзей нясытых». Са свайго боку пісьменніца прысвяціла яму аповесць «Інстытутка».[120] На пачатку таго года Марко Ваўчок пазнаёміла Шаўчэнку з пісьменнікам Іванам Тургеневым. Хаця грамадска-палітычныя погляды Тургенева і Шаўчэнкі значна разыходзіліся, аднак у іх былі добразычлівыя і сяброўскія адносіны.[120] У той час як расейскія кансерватыўныя літаратурныя колы нядобразычліва ставіліся да «ўкраінскіх сімпатый» Тургенева.[120] Часцей Шаўчэнка з Тургеневым сустракаліся ў гасцінным доме В. Карташэўскай, дзе рэгулярна праходзілі літаратурна-мастацкія вечары, на якіх збіраліся М. Чарнышэўскі, М. Дабралюбаў, М. Салтыкоў-Шчадрын, Л. Талстой, А. Астроўскі, І. Ганчароў, О. Пляшчэеў, В. Курачкін, М. Гербель.[120]

16 красавіка 1859 года Шаўчэнка падаў у Савет Акадэміі мастацтваў прашэнне аб атрыманні звання акадэміка, падаўшы яму гравюры: адну створаную з карціны Рэмбранта, якая паказвае прытчу аб вінаградары, а іншую — з карціны П. Сакалова «Прыяцелі». Акадэмія мастацтваў высока ацаніла талент Шаўчэнка-гравёра і ў гэты ж дзень вынесла папярэднюю пастанову аб прызначэнні яго ў акадэмікі і задала праграму на званне акадэміка па гравіроўцы.[120]

Трэцяе падарожжа ва Украіну. Трэці арышт (1859)

[правіць | правіць зыходнік]
Хата на Прыёрцы, дзе жыў Шаўчэнка

Яшчэ знаходзячыся ў ссылцы, Шаўчэнка ўсімі намерамі хацеў вярнуцца ў «сардэчную Украіну», да роднага народа.[123] Але спачатку з-за валакіты з цэнзурай па выданні яго вершаў, ён не адважваўся пачынаць хадайніцтва аб дазволе паехаць ва Украіну. Толькі 5 траўня 1859 года ён падаў заяву ў Акадэмію мастацтваў з просьбай даць яму пасведчанне на праезд ва Украіну.[123] У той жа дзень віцэ-прэзідэнт Акадэміі Ф. Талстой накіраваў ліст міністру імператарскага двара У. Адлербергу з просьбай прадаставіць пропуск Шаўчэнка ва Украіну. Але канцылярыя Адлерберга не спяшалася і праз некаторы час даслала прадстаўленне прэзідэнту Акадэміі мастацтваў вялікай княгіні Марыі Мікалаеўне, на што дала згоду — 12 траўня на ім з'явіўся запіс: «Згодна. Марыя».[123] Аднак калі падача вярнулася з рэзалюцыяй прэзідэнта Акадэміі, канцылярыя імператарскага двара раптам успомніла, што ў 1847 годзе Шаўчэнка прыцягваўся да следства па справе кірыла-мяфодзіеўцаў, і прапанавала даслаць запыт у III аддзяленне аб дазволе ацяпляльнага паэта з'ехаць ва Украіну.[123] 23 траўня 1859 начальнік III аддзялення В. Далгарукаў паведаміў міністэрству імператарскага двара, што пярэчанняў супраць выезду Шаўчэнкі ва Украіну няма. 25 траўня Шаўчэнка атрымаў пасведчанне на свабодны праезд ва Украіну, не дачакаўшыся завяршэння цэнзурных спраў, у той жа дзень ён з'ехаў.[123] Яшчэ 23 траўня III аддзяленне спецыяльна паведамляла жандарскае ўпраўленне ўсіх губерняў Украіны, куды павінен быў наведаць Шаўчэнка, аб яго падарожжы, і нагадвала аб мерах па самым пільным назіранні за ім, як за «палітычным злачынцам», якога ўрад увесь час лічыў «небяспечным».