Чарлз Дарвін

Чарлз Дарвін
Charles Darwin
Фатаграфія 1880 года
Дата нараджэння	12 лютага 1809(1809-02-12)[1][2][…]
Месца нараджэння	The Mount[d], Шрусберы[d], графства Шропшыр, Англія, Злучанае каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі[3]
Дата смерці	19 красавіка 1882(1882-04-19)[1][2][…] (73 гады)
Месца смерці	Down House[d], Бромлі[d], графства Вялікі Лондан, Вялікі Лондан[d], Англія, Злучанае каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі[4]
Месца пахавання	Вэстмінстэрскае абацтва[5]
Грамадзянства	Злучанае каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі
Бацька	Robert Darwin[d][6][7]
Маці	Susannah Wedgwood[d][6][7]
Жонка	Emma Darwin[d][7][8]
Дзеці	Anne Darwin[d][7], Francis Darwin[d][7], William Erasmus Darwin[d][7], Henrietta Darwin[d][7], Джордж Говард Дарвін[7], Leonard Darwin[d][7], Horace Darwin[d][7], Charles Waring Darwin[d][7], Elizabeth Darwin[d][7] і Mary Eleanor Darwin[d][7]
Род дзейнасці	геолаг, падарожнік-даследчык, пісьменнік-падарожнік, этолаг, натураліст, філосаф, пісьменнік, батанік
Навуковая сфера	Біялогія, Геалогія
Месца працы	Каралеўскае геаграфічнае таварыства
Навуковая ступень	бакалаўр мастацтваў[d] (1832), магістр мастацтваў[d] (1837) і доктар кананічнага і грамадзянскага права[d]
Альма-матар	Каледж Хрыста[d] Медыцынская школа Эдынбургскага ўніверсітэта[d] школа Шрусберы[d] (1825)[6] Кембрыджскі ўніверсітэт[9] Эдынбургскі ўніверсітэт
Вядомы як	Заснавальнік эвалюцыйнага вучэння
Член у	Лонданскае каралеўскае таварыства Леапальдзіна Шведская каралеўская акадэмія навук Амерыканскае філасофскае таварыства[10] Венгерская акадэмія навук Сілезскае таварыства айчыннай культуры[d] Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук[11] Нідэрландская каралеўская акадэмія навук Нацыянальная акадэмія дэі Лінчэі Заалагічнае таварыства Лондана[d][12] Французская акадэмія навук Расійская акадэмія навук[13] Пруская акадэмія навук Каралеўскае геаграфічнае таварыства Баварская акадэмія навук Турынская акадэмія навук[d][14] Plinian Society[d]
Узнагароды	Каралеўскі медаль[d] (1853) Член Лінееўскага таварыства[d] член Каралеўскага геаграфічнага таварыства[d] член Лонданскага каралеўскага таварыства[d] Baly Medal[d] (1879) Fellow of the Geological Society of London[d] Bressa Prize[d] (1875) ганаровы доктар Лейдэнскага ўніверсітэта[d] (1875) медаль Уоластана[d] (1859) Honorary Fellow of the Royal Society Te Apārangi[d] (1871)
Подпіс
Цытаты ў Вікіцытатніку
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Сістэматык жывой прыроды
Аўтар найменняў шэрага батанічных таксонаў. У батанічнай (бінарнай) наменклатуры гэтыя назвы дапаўняюцца скарачэннем «Darwin». Спіс такіх таксонаў на сайце IPNI Персанальная старонка на сайце IPNI Выявы на Вікісховішчы

Чарлз Роберт Дарвін^[15] (англ.: Charles Robert Darwin; 12 лютага 1809 — 19 красавіка 1882) — англійскі прыродазнавец, распрацоўшчык тэорыі эвалюцыі, згодна з якой усе віды развіліся з цягам часу з агульных прародзічаў праз працэс натуральнага адбору. Наяўнасць эвалюцыі ў прыродзе была прызнаная навуковай супольнасцю яшчэ пры жыцці Дарвіна, але тэорыя натуральнага адбору стала агульнапрызнаным тлумачэннем эвалюцыйнага працэсу толькі ў 1930-я.

Чарлз Дарвін нарадзіўся 12 лютага 1809 года ў Шрусберы, графства Шропшыр, у радавым маёнтку Маунт Хаўс (англ. Mount House)^[16]. Пяты з шасці дзяцей заможнага лекара і фінансіста Роберта Дарвіна і Сьюзанн Дарвін (англ.: Susannah Darwin), народжанай Уэджвуд (англ. Wedgwood). Ён з’яўляецца ўнукам навукоўца-натураліста Эразма Дарвіна па бацькоўскай лініі і мастака Джозайі Уэджвуда па матчынай. Абодва сямействы ў значнай частцы прымалі ўнітарыянства, аднак Уэджвуд былі прыхаджанамі англіканскай царквы.

Да таго часу, як ён паступіў у дзённую школу ў 1817 годзе, васьмігадовы Дарвін ужо далучыўся да натуральнай гісторыі і калекцыянавання. У гэтым годзе, у ліпені, памірае яго маці, і выхаванне 8-гадовага хлопчыка цалкам кладзецца на плечы бацькі, які не заўсёды чула прыслухоўваўся да духоўных запытаў сына. З верасня 1818 года ён разам са старэйшым братам Эразмам (Erasmus Alvey Darwin) паступае на пансіён у бліжэйшую англіканскую Школу Шрусберы (Shrewsbury School)^[17][18], дзе будучы натураліст, які горача любіў прыроду, павінен быў вывучаць «сухія для яго жывой душы рэчы», як класічныя мовы і славеснасць. Гімназічныя гады заканамерна закончыліся атрыманнем пасрэднага атэстата.

Перад тым як адправіцца са сваім братам Эразмам ва ўніверсітэт Эдынбурга, летам 1825, ён выступае ў ролі асістэнта-вучня і дапамагае бацьку ў яго медыцынскай практыцы, аказваючы дапамогу беднякам Шропшыра.

У Эдынбургскім універсітэце Дарвін вывучаў медыцыну. Падчас навучання ён зразумеў, што лекцыі нудныя, а хірургія прычыняе пакуты, таму ён закідвае навучанне медыцыне. Замест гэтага ён пачынае вывучаць таксідэрмію ў Джона Эдманстоўна, вызваленага чорнага раба, які атрымаў свой вопыт, суправаджаючы Чарлза Уотэртана.

У 1826 годзе, будучы студэнтам кабінета натуральнай гісторыі, ён далучыўся да Плініеўскага студэнцкага таварыства, у якім актыўна абмяркоўваўся радыкальны матэрыялізм. У гэты час ён асісціруе Роберту Эдманду Гранту ў яго даследаваннях анатоміі і жыццёвага цыклу марскіх беспазваночных. На пасяджэннях таварыства, у сакавіку 1827, Дарвін прадстаўляе кароткія паведамленні аб сваіх першых адкрыццях, якія мянялі яго погляд на звыклыя рэчы.

Бацька Дарвіна, даведаўшыся, што сын закінуў навучанне медыцыне, быў раззлаваны і прапанаваў яму паступіць у каледж Хрыста Кембрыджскага ўніверсітэта і атрымаць сан святара Англіканскай царквы^[19].

У 1831 годзе, пасля заканчэння ўніверсітэта, Дарвін у якасці натураліста адправіўся ў кругасветнае падарожжа на экспедыцыйным судне каралеўскага флоту «Бігль», адкуль вярнуўся ў Англію толькі 2 кастрычніка 1836 года. Падарожжа працягвалася амаль пяць гадоў. Вялікую частку часу Дарвін праводзіць на беразе, вывучаючы геалогію і збіраючы калекцыі па натуральнай гісторыі, у той час як «Бігль» пад кіраўніцтвам Фіцроя ажыццяўляў гідраграфічную і картаграфічную здымку ўзбярэжжа^[20][21].

У 1838—1841 гг. Дарвін быў сакратаром Лонданскага геалагічнага таварыства. У 1839 ажаніўся, а ў 1842-м сямейная пара пераехала з Лондана ў Даўн (графства Кент), дзе стала жыць пастаянна. Тут Дарвін вёў адасобленае і мернае жыццё вучонага і пісьменніка.

Дарвін праявіў цікавасць да гісторыі прыроды падчас навучання медыцыне ва Універсітэце Эдынбурга, потым тэалогіі ў Кембрыджы. Пяцігадовае падарожжа (1831—1836) на караблі «Бігль» дало матэрыялы для навуковых прац «Дзённік пошукаў» (1833), «Будова і размеркаванне каралавых рыфаў» (1842), «Геалагічныя назіранні над вулканічнымі астравамі» (1844), «Геалагічныя назіранні над Паўднёвай Амерыкай» (1846).

Гэтыя працы прынеслі яму славу заснавальніка сучаснай геалогіі. У выніку назіранняў зрабіў вывад, што сучасныя формы жыцця з’яўляюцца вынікам працяглага гістарычнага развіцця арганізмаў ад адной або некалькіх прасцейшых форм. Асноўны змест свайго эвалюцыйнага вучэння ён выклаў у фундаментальных працах «Паходжанне відаў шляхам натуральнага адбору, ці Захаванне спрыяльных парод у барацьбе за жыццё» (1859), «Змяненне свойскіх жывёл і культурных раслін» (1868), «Паходжанне чалавека і палавы адбор» (1871). Прааналізаваўшы праблемы штучнага адбору, з’яў зменлівасці і спадчыннасці, паходжання чалавека ад жывёльных продкаў, абгрунтаваў тэорыю палавога адбору як адну з форм натуральнага адбору.

Яго вучэнне стала выдатным адкрыццём XIX ст. Тэорыя Дарвіна, захоўваючы сваё агульнаметадалагічнае і светапогляднае значэнне, сёння развіваецца і мадыфікуецца пад уплывам фактычнага і тэарэтычнага матэрыялу генетыкі (малекулярнай і папуляцыйнай), біякібернетыкі і іншых дысцыплін.

У гонар Ч. Дарвіна названы востраў Дарвін, горад Дарвін.

• Альфрэд Расэл Уолес
• Эразм Дарвін

У Вікікрыніцах ёсць тэксты па тэме
Арыгінальныя тэксты (англ.)

• 1836: A LETTER, Containing Remarks on the Moral State of TAHITI, NEW ZEALAND, &c. — BY CAPT. R. FITZROY AND C. DARWIN, ESQ. OF H.M.S. 'Beagle.' [1] Архівавана 15 лютага 2006.
• 1839: Journal and Remarks (The Voyage of the Beagle)
• Zoology of the Voyage of H.M.S. Beagle: published between 1839 and 1843 in five volumes by various authors, Edited and superintended by Charles Darwin: information on two of the volumes —

1840: Part I. Fossil Mammalia, by Richard Owen (Darwin’s introduction) Архівавана 15 лютага 2006.

1839: Part II. Mammalia, by George R. Waterhouse (Darwin on habits and ranges) Архівавана 15 лютага 2006.

• 1842: The Structure and Distribution of Coral Reefs [2]
• 1844: Geological Observations of Volcanic Islands [3], (French version)
• 1846: Geological Observations on South America [4]
• 1849: Geology from A Manual of scientific enquiry; prepared for the use of Her Majesty’s Navy: and adapted for travellers in general., John F.W. Herschel ed. [5] Архівавана 15 лютага 2006.
• 1851: A Monograph of the Sub-class Cirripedia, with Figures of all the Species. The Lepadidae; or, Pedunculated Cirripedes. [6] Архівавана 15 лютага 2006.
• 1851: A Monograph on the Fossil Lepadidae; or, Pedunculated Cirripedes of Great Britain [7] Архівавана 12 лютага 2006.
• 1854: A Monograph of the Sub-class Cirripedia, with Figures of all the Species. The Balanidae (or Sessile Cirripedes); the Verrucidae, etc. [8] Архівавана 15 лютага 2006.
• 1854: A Monograph on the Fossil Balanid? and Verrucid?? of Great Britain [9] Архівавана 15 лютага 2006.
• 1858: On the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection
• 1859: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life
• 1862: On the various contrivances by which British and foreign orchids are fertilised by insects [10] Архівавана 15 лютага 2006.
• 1868: Variation of Plants and Animals Under Domestication (PDF format), Vol. 1, Vol. 2
• 1871: The Descent of Man and Selection in Relation to Sex
• 1872: The Expression of Emotions in Man and Animals [11]
• 1875: Movement and Habits of Climbing Plants [12]
• 1875: Insectivorous Plants [13]
• 1876: The Effects of Cross and Self-Fertilisation in the Vegetable Kingdom [14]
• 1877: The Different Forms of Flowers on Plants of the Same Species [15]
• 1879: «Preface and 'a preliminary notice'» in Ernst Krause’s Erasmus Darwin [16] Архівавана 6 сакавіка 2005.
• 1880: The Power of Movement in Plants [17]
• 1881: The Formation of Vegetable Mould Through the Action of Worms [18] [19]
• 1887: Autobiography of Charles Darwin (Edited by his Son Francis Darwin) [20]
• 1958: Autobiography of Charles Darwin (Barlow, unexpurgated)

• Чалавек і грамадства: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1998. ISBN 985-11-0108-7
• 1911 Encyclop?dia Britannica/Darwin, Charles Robert (англ.)
• Anonymous (1882), "Obituary: Death Of Chas. Darwin", The New York Times, no. 21 April 1882, Праверана 2008-10-30
• Arrhenius, O. (October 1921), "Influence of Soil Reaction on Earthworms", Ecology, no. Vol. 2, No. 4, pp. 255–257, Праверана 2006-12-15 {{citation}}: |issue= мае залішні тэкст (даведка)
• Balfour, J. B. (11 May 1882), "Obituary Notice of Charles Robert Darwin", Transactions & Proceedings of the Botanical Society of Edinburgh, no. 14, pp. 284–298
• Bannister, Robert C. (1989), Social Darwinism: Science and Myth in Anglo-American Social Thought., Philadelphia: Temple University Press, ISBN 0-87722-566-4
• Bowler, Peter J. [in англійская] (1989), The Mendelian Revolution: The Emergence of Hereditarian Concepts in Modern Science and Society, Baltimore: Johns Hopkins University Press, ISBN 0-485-11375-9
• Browne, E. Janet [in англійская] (2002), Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place, London: Jonathan Cape, ISBN 0-7126-6837-3
• Darwin, Charles (1842), "Pencil Sketch of 1842", in Darwin, Francis (рэд.), The foundations of The origin of species: Two essays written in 1842 and 1844., Cambridge University Press (апублікавана 1909)
• Darwin, Charles; Wallace, Alfred Russel (1858), On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection, Zoology 3, Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London, pp. 46–50
• Darwin, Charles (1859), On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life (1st ed.), London: John Murray, Праверана 2008-10-24
• Darwin, Charles (1868), The variation of animals and plants under domestication, London: John Murray, Праверана 2008-11-01
• Darwin, Charles (1871), The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (1st ed.), London: John Murray, Праверана 2008-10-24
• Darwin, Charles (1872), en:The Expression of the Emotions in Man and Animals, London: John Murray, Праверана 2008-11-04
• Darwin, Charles (1958). Barlow, Nora (рэд.). The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow. London: Collins. Архівавана з арыгінала 16 August 2013. Праверана 28 September 2013.
• Desmond, Adrian J. (2004), "Darwin", Encyclopaedia Britannica (DVD ed.)
• Desmond, Adrian; Moore, James (1991). Darwin. London: Michael Joseph, Penguin Group. ISBN 978-0-7181-3430-3.
• FitzRoy, Robert [in англійская] (1839), Voyages of the Adventure and Beagle, Volume II, London: Henry Colburn, Праверана 2008-11-04
• Freeman, R. B. (1977), The Works of Charles Darwin: An Annotated Bibliographical Handlist, Folkestone: Wm Dawson & Sons Ltd, Праверана 2008-11-04
• Hart, Michael [in англійская] (2000), The 100: A Ranking of the Most Influential Persons in History, New York: Citadel
• Keynes, Richard (2000). Charles Darwin's zoology notes & specimen lists from H.M.S. Beagle. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-46569-4. Архівавана з арыгінала 5 December 2008. Праверана 22 November 2008.
• Kotzin, Daniel (2004), Point-Counterpoint: Social Darwinism, Columbia American History Online, Архівавана з арыгінала 19 ліпеня 2011, Праверана 2008-11-22
• Lamoureux, Denis O. (March 2004), "Theological Insights from Charles Darwin" (PDF), Perspectives on Science and Christian Faith, vol. 56, no. 1, pp. 2–12, Праверана 2008-11-22
• Leff, David (2000), About Charles Darwin, Праверана 2008-11-22
• Leifchild (1859), "Review of `Origin'", Athenaeum, no. No. 1673, 19 November 1859, Праверана 2008-11-22 {{citation}}: |issue= мае залішні тэкст (даведка)
• Lucas, J. R. (1979), "Wilberforce and Huxley: A Legendary Encounter", The Historical Journal, vol. 22, no. 2, pp. 313–330, Архівавана з арыгінала 10 красавіка 2011, Праверана 2008-11-22 Архівавана 10 красавіка 2011.
• Miles, Sara Joan (2001), "Charles Darwin and Asa Gray Discuss Teleology and Design", Perspectives on Science and Christian Faith, vol. 53, pp. 196–201, Праверана 2008-11-22
• Moore, James [in англійская] (2005), Darwin — A 'Devil’s Chaplain'? (PDF), American Public Media, Архівавана з арыгінала (PDF) 27 лютага 2008, Праверана 2008-11-22
• Moore, James [in англійская] (2006), Evolution and Wonder - Understanding Charles Darwin, Speaking of Faith (Radio Program), American Public Media, Архівавана з арыгінала 22 снежня 2008, Праверана 2008-11-22 Архівавана 22 снежня 2008.
• Owen, Richard [in англійская] (1840), Darwin, C. R. (рэд.), Fossil Mammalia Part 1, The zoology of the voyage of H.M.S. Beagle, London: Smith Elder and Co
• Paul, Diane B. (2003). "Darwin, social Darwinism and eugenics". In Hodge, Jonathan and Radick, Gregory (рэд.). The Cambridge Companion to Darwin. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 214–239. ISBN 0-521-77730-5.{{cite book}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: editors list (спасылка)
• Smith, Charles H. (1999), Alfred Russel Wallace on Spiritualism, Man, and Evolution: An Analytical Essay, Архівавана з арыгінала 5 снежня 2008, Праверана 2008-12-07
• Sulloway, Frank J. (Spring 1982), "Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend" (PDF), Journal of the History of Biology, vol. 15, no. 1, pp. 1–53, Праверана 2008-12-09
• Sweet, William (2004). Herbert Spencer. Internet Encyclopedia of Philosophy. Праверана 2006-12-15.
• Wilkins, John S. (1997), Evolution and Philosophy: Does evolution make might right?, TalkOrigins Archive, Праверана 2008-11-22
• Wilkins, John S. (2008), "Darwin", in Tucker, Aviezer (рэд.), A Companion to the Philosophy of History and Historiography, Blackwell Companions to Philosophy, Chichester: Wiley-Blackwell, pp. 405–415, ISBN 1-4051-4908-6
• van Wyhe, John (27 March 2007), "Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?", Notes and Records of the Royal Society, 61: 177–205, doi:10.1098/rsnr.2006.0171, Праверана 2008-02-07
• Yates, Simon. The Lady Hope Story: A Widespread Falsehood (нявызн.). TalkOrigins (2003). Праверана 15 снежня 2006.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Чарлз Дарвін
• Чарлз Дарвін на «Радаводзе». Дрэва продкаў і нашчадкаў

У іншым моўным раздзеле ёсць паўнейшы артыкул Charles Darwin(англ.) Вы можаце дапамагчы праекту, пашырыць цяперашні артыкул праз пераклад.