Idioma fon

Fon, gun
Fongbè, Gungbè
Hablado en Bandera de Togo Togo
Bandera de Benín Benín
Región Río Volta
Hablantes 2,2 millones (2003)
Familia

Níger-Congo
 Volta-Congo
  Benue-kwa
    Gbe

     Fon
Escritura alfabeto latino
Códigos
ISO 639-2 fon
ISO 639-3 fon

Distribución de las lenguas gbe.

El fon o gun (autoglótnimos: fon gbè [fɔ̃̄ɡb͡e] y gun gbè [ɡũɡb͡e]) es una lengua de subgrupo gbe de la rama Volta-Níger de las lenguas Níger-Congo y la lengua del pueblo fon. El fon se habla principalmente en Benín y áreas adyacentes de Togo y tiene más de 2 millones de hablantes. Como otras lenguas gbe, es una lengua altamente analítica y fonológicamente es una lengua tonal.

Aspectos históricos, sociales y culturales[editar]

Dialectos[editar]

Capo (1988) considera que el maxi (maxí) y el gun (gungbè) como parte del complejo dialectal fon. Sin embargo, no incluye como dialectos del complejo al alada o al toli (tɔli) que otros autores sí consideran parte del fon-gun.

Descripción lingüística[editar]

Fonología[editar]

"Bienvenidos" (Kwabɔ) en fon en una farmacia en el Aeropuerto de Cotonú en Benín.

El fon tiene hasta siete vocales orales y cinco vocales nasales que contrastan fonológicamente:

Fonemas vocálicos del fon[1]
Anterior Central Posterior
Cerrada i   ĩ u   ũ
Semicerrada e   o  
Semiabierta ɛ   ɛ̃ ɔ   ɔ̃
Abierta a   ã

El inventario consonántico viene dado por:

Fonemas consonánticos del fon[1]
Labial Alveolar Post-
alveolar
Palatal Velar Labial-
velar
"Nasal" m ~ b n ~ ɖ    
Oclusiva (p) t d tʃ͡ dʒ͡   k ɡ kp͡ ɡb͡
Fricativa f v s z     x ɣ ɣʷ
Aproximante   l ~ ɾ   ɲ ~ j   w

El fonema /p/ solo aparece en mimesis lingüísticas y préstamos, aunque frecuentemente se reemplaza por /f/, como en cɔ́fù 'tienda'. Muchas de las oclusivas sonoras aparecen solo ante vocales orales, mientras que grupos de oclusivas homorgánicas solo aparecen ante vocales nasales, lo cual indica que [b] [m] y [ɖ] [n] son alófonos, no fonemas distintivos en fon. [ɲ] aparece en variación libre con [j̃]; por tanto, puede argumentarse que el fongbe no posee fonemas nasales distintivos, y sus sonidos nasales solo son variantes de oclusivas sonoras; este patrón es común en toda África occidental.[2]/w/ y /l/ también se nasalizan ante vocales nasales; /w/ puede dar [ɥ] por asimilación ante /i/.

Los únicos grupos consonánticos posibles en fon tienen a una de las dos aproximantes /l/ o /j/ como segunda consonante; tras (post)alveolares, /l/ se realiza opcionalmente como [ɾ]: klɔ́ 'lavar', wlí 'agarrar, coger', jlò [d͡ʒlò] ~ [d͡ʒɾò] 'querer, desear'.

Tono

El fon posee dos tonos fonémicos, comúnmente denominados alto y bajo. El tono alto se realiza como un tono ascendente (de bajo a alto) tras consonantes sonoras. Las palabras básicas dislábicas pueden presentar cualquiera de las cuatro posibilidades lógicas: alto-alto, alto-bajo, bajo-alto y bajo-bajo. En palabras más largas, como verbos y sintagmas nominales, un tono alto tiende a persistir hasta la sílaba final, si la sílaba tiene un tono fonémico bajo, entonces se realiza como un tono descendente (de alto a bajo). Los tonos bajos desaparecen cuando están flanqueados por tonos altos, aunque su efecto se mantiene como un escalón. Los tonos ascendentes (de bajo a alto) se simplifican a alto tras otro tono alto (sin desencadenar un escalón) y a bajo ante un tono alto.

/ xʷèví-sà-tɔ́ é xɔ̀ àsɔ̃́ wè /
[ xʷèvísáꜜtɔ́ ‖ é ꜜxɔ̂ | àsɔ̃́ wê ‖ ]
vendedor.de.pescado 3ªpers. PERF comprar cangrejo dos
Hwevísatɔ́, é ko hɔ asón we.
'La pescadera, compró dos cangrejos'

En Ouidah, un tono ascendente o descendente se realiza como un tono medio. Por ejemplo, 'nosotros, tú', que fonémica tiene tono alto /bĩ́/, pero que por efecto de la consonante sonora precedente, acaba teniendo tono medio [mĩ̄] en Ouidah.

Ortografía[editar]

Alfabeto fon
Mayúsculas A B C D Ɖ E Ɛ F G GB I J K KP L M N NY O Ɔ P R S T U V W X Y Z
Minúsculas a b c d ɖ e ɛ f g gb i j k kp l m n ny o ɔ p r s t u v w x y z
Alófono principal a b d ɖ e ɛ f ɡ ɡb i k kp l m n ɲ o ɔ p ɣ s t u v w x j z

X se usa para /x/ en algunas ortografías, pero en otras se usa h. En muchos textos ê y ô se usan para los contextos nasales: me [mɛ̃], fon [fɔ̃]. El tono generalmente no se marca por escrito excepto cuando es necesario.

Texto de muestra

De la Declaración Universal de los Derechos Humanos:

GBETA GBƐ Ɔ BI TƆN EE ƉƆ XÓ DÓ ACƐ E GBƐTƆ ƉÓ KPODO SISI E ƉO NA ƉÓ N'I LƐ KPO WU E WEXWLE
Ee nyi ɖɔ hɛnnu ɖokpo mɛ ɔ, mɛ ɖokpoɖokpo ka do susu tɔn, bɔ acɛ ɖokpo ɔ wɛ mɛbi ɖo bo e ma sixu kan fɛn kpon é ɖi mɛɖesusi jijɛ, hwɛjijɔzinzan, kpodo fifa ni tiin nu wɛkɛ ɔ bi e ɔ, ...

Referencias[editar]

  1. a b Claire Lefebvre; Anne-Marie Brousseau (2002). A Grammar of Fongbe. Walter de Gruyter. pp. 15-29. ISBN 3-11-017360-3. 
  2. This is a matter of perspective; it could also be argued that [b] and [ɖ] are denasalized allophones of /m/ and /n/ before oral vowels.

Bibliografía[editar]

  • Aboh, O. Enoch (2004) The Morphosyntax of Complement-Head Sequences (Clause Structure and Word Order Patterns in Kwa) New York etc.:Oxford University Press.

Enlaces externos[editar]

Prueba Wikipedia en Idioma fon en la Incubadora de Wikimedia.