Hükûmet başkanı

Hükûmet başkanları, soldan sağa, yukarıdan aşağıya:

• Olaf Scholz, Almanya şansölyesi
• Shigeru Ishiba, Japonya başbakanı
• Keir Starmer, Birleşik Krallık başbakanı
• Giorgia Meloni, İtalya başbakanı
• Justin Trudeau, Kanada başbakanı
• Anthony Albanese, Avustralya başbakanı
• Mia Mottley, Barbados başbakanı
• Ulisses Correia e Silva, Yeşil Burun Adaları başbakanı
• Fiamē Naomi Mataʻafa, Samoa başbakanı

Hükûmet başkanı, egemen bir devletin, federasyonel bir devletin veya özerk bir bölgenin yürütme organında en yüksek veya ikinci en yüksek yetkili kişidir. Genellikle bir kabineyi, bakanları veya sekreterleri yöneten ve yönetim departmanlarını yönlendiren bir grup olarak da kabine toplantılarına başkanlık eder. Diplomasi alanında, "hükümet başkanı" terimi, "devlet başkanı"ndan ayrılır, ancak bazı ülkelerde, örneğin Amerika Birleşik Devletleri'nde veya Türkiye'de aynı kişi olabilir.^[1][2][3][4]

Başkan, başbakan veya şansölye gibi bir şekilde tanımlanan hükûmet başının yetkileri ve bu görevin diğer devlet kurumlarıyla ilişkisi, egemen devletler arasında büyük ölçüde değişir ve bu durum çoğunlukla seçilmiş veya zaman içinde evrimleşmiş olan hükûmet sisteminin özelliklerine bağlıdır.

Anayasal monarşiler de dahil olmak üzere çoğu parlamenter sistemde, hükûmet başı, fiili olarak hükûmetin siyasi lideridir ve en az bir yasama organına karşı sorumludur. Genellikle bir devlet başkanına karşı resmi bir raporlama ilişkisi bulunsa da, devlet başkanı genellikle sembolik bir figürdür ve hükûmet başından anayasa tavsiyesi alırken veya anayasada belirli hükümler altında sınırlı durumlarda başyürütme görevini üstlenebilir.^[5]

Başkanlık sistemi olan cumhuriyetlerde veya mutlak monarşilerde, devlet başkanı genellikle aynı zamanda hükûmet başıdır.^[6] Ancak, bu lider ile hükûmet arasındaki ilişki, devletin anayasasına (veya diğer temel yasalara) bağlı olarak güçler ayrılığından otokrasiye kadar büyük farklılıklar gösterebilir.

Yarı başkanlık sistemlerinde ise hükûmet başı, her bir ülkenin anayasası tarafından belirlenen şekilde hem devlet başına hem de yasama organına hesap vermek durumunda kalabilir.^[7] Modern bir örnek, 1958 yılında Beşinci Fransa Cumhuriyeti olarak ortaya çıkan mevcut Fransız devletidir. Fransa'da, devlet başı olan cumhurbaşkanı, hükûmet başı olan başbakanı atar. Ancak, cumhurbaşkanının etkili bir şekilde icraat yapabilen, aynı zamanda Fransa'nın yasama organı olan Ulusal Meclisin desteğini kazanan birini seçmesi gerekmektedir. Bazı durumlarda, devlet başı bir siyasi partiyi temsil ederken, Ulusal Meclisteki çoğunluk farklı bir partiye aittir. Çoğunluk partisi devlet fonları ve temel yasa üzerinde daha fazla kontrol sahibi olduğundan, cumhurbaşkanı etkili ve işlevsel bir yasama organını sağlamak için muhalefet partisinden bir başbakan seçmek zorunda kalmaktadır. Bu durumda, koalisyon hükûmeti olarak bilinen durumda başbakan ve kabine, iç politikayı kontrol ederken, cumhurbaşkanının etkisi büyük ölçüde dışişleri politikasıyla sınırlıdır.

Komünist devletlerde, Komünist Parti Genel Sekreteri, fiilen devlet başı ve hükûmet başı olarak en üst liderdir. Çin'de, fiilen hükûmet başı olan Başbakan'dır. Çin Cumhurbaşkanı yasal olarak sembolik bir görevdir, ancak Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri (tek parti sistemine sahip ülkede en üst lider) bu görevi 1993 yılından bu yana daima üstlenmiştir, geçiş dönemlerinde hariç.^[8][9]

Direktörlük sistemlerinde, hükûmet başının yürütme sorumlulukları bir grup insan arasında paylaşılmaktadır. Önemli bir örnek, her bir konsey üyesinin bir bakanlık başkanlığı yapması ve aynı zamanda tüm bakanlıklara ilişkin önerilere oy vermesi şeklinde olan İsviçre Federal Konseyi'dir.

Hükûmet başının en yaygın unvanı Başbakan'dır. Bu, birçok devlette resmi bir unvan olarak kullanılır, ancak aynı zamanda devlet başkanı altında başbakan olarak kabul edilen başka bir makamı ifade etmek için gayri resmi genel bir terim olabilir, çünkü bakan - Latince'de hizmetkâr veya astlar anlamına gelen - hükûmet üyeleri için yaygın bir unvandır (ancak başbakan ve devlet sekreteri gibi diğer birçok unvan da kullanılmaktadır). Formel olarak, devlet başı aynı zamanda hükûmet başı da olabilir, ancak başka türlü formalite açısından devlet başı, hükûmet başı ve diğer bakanlar üzerinde resmi bir önceliğe sahiptir, gerçek siyasi üstleri olması durumunda (hüküm süren hükümdar, yürütme başkanı) veya daha çok teorik veya törensel bir karaktere sahip olmaları durumunda (anayasal hükümdar, icra etmeyen başkan). Farklı anayasalar farklı unvanlar kullanır ve hatta aynı unvan, sorulan devletin anayasa düzeni ve siyasi sistemi bağlamında çeşitli farklı anlamlara sahip olabilir.

Başbakanın yanı sıra, başbakanın gözetlendiği seçilmiş bir yasama organının bulunduğu demokratik model için aşağıdaki unvanlar kullanılır. Bu unvanlardan bazıları, ulusal düzeyin altındaki hükûmetlere (örneğin eyaletler veya iller) ilişkindir.

• Şansölye (öncelikle Almanca konuşulan ülkelerde; günümüzde Almanya ve Avusturya'da kullanılır)

Daha geniş anlamda, bir devlet başkanının egemen olduğu fakat benzer pozisyonlara sahip olan kişiler için "hükümet başkanı" terimi, eski veya feodal dönemlerde geçerli olabileceği için bazen bir tezat olarak düşünülebilir. Bu durumda, başbakan, hükümdarın hoşnutluğuna göre görev yapar ve hükümdarın izin verdiği kadar güce sahip olur. Bu gibi unvanlardan bazıları diwan, mahamantri, pradhan, wasir veya vezir veya sadrazamdır.

Ancak, devlet başkanının de jure olarak egemen pozisyonda olması, her zaman de facto politik lider olacağı anlamına gelmez. 19. yüzyıl Alman devlet adamı Otto von Bismarck gibi yetenekli bir hükûmet başkanı, Prusya Başbakanı ve daha sonra Alman İmparatoru Wilhelm I altında Almanya Şansölyesi olarak görev yaparak, formel güç sahibi olmanın politik etkiyle eşdeğer olmadığını gösteren bir örnektir.

Bazı durumlarda, devlet başkanı sembolik bir figürken hükûmet başkanı hükûmetin liderliğini yapar. Bazı durumlarda hükûmet başkanı unvanını miras yoluyla aktarabilir. Bu gibi unvanlar şunları içerebilir:

• Merovingian krallıklarının Saray Büyük Veziri
• Bengal İmparatorluğu'nun Nawab Veziri (ayrıca Avadh valisi)
• Satara Peshwa'sı ve Maratha İmparatorluğu
• Feodal Japonya'da Şogun
• Selçuklu Türkleri'nin Bağdat halifelerini kuklaları haline getirdiği durumda Sultan

Bazı modellerde devlet başkanı ve hükûmet başkanı aynı kişidir:

• Başkanlık sistemi
• Ayrı bir başbakan olmadan hüküm süren mutlak bir hükümdar
• Başhakim
• Führer (Adolf Hitler için Nazi Almanyası'nda kullanıldı)
• Yüce lider
• Amerika Birleşik Devletleri'nde bir eyalet valisi

Alternatif bir yöntem, hükûmeti ortaklaşa yöneten ve (örneğin, sırayla) törensel devlet başkanlığı görevini yerine getiren tek bir baş politik organın bulunmasıdır (örneğin, prezidyum). Bu sistem şu anda İsviçre'de uygulanan tek sistemdir, ancak Uruguay gibi diğer ülkeler geçmişte bunu kullanmıştır. Bu sistem yönetici sistem olarak tanımlanmaktadır.

Parlamenter sistemlerde hükûmet aşağıdaki prensipler doğrultusunda işler:

• Hükûmetin başı genellikle çoğunluk partisinin lideri veya koalisyon lideri olup, parlamentoya karşı sorumludur.
• Hükûmetin parlamentoya tam anlamıyla hesap verebilir olması aşağıdaki yollarla sağlanır:
• Parlamentonun güvensizlik oyu verebilme yeteneği.
• Hükûmetin yasama önerilerini reddetme yeteneği.
• Mali tedbirleri ve bütçeyi reddetme veya oylama yetkisi (veya kaynak sağlama); devlet finanslarını kontrol etmeden hükûmet etkisiz hale gelir. İki meclisli bir sistemde, genellikle söz konusu kontrol ve denetim yetkisinin büyük bir kısmını kullanan alt meclis (örneğin, İngiliz Avam Kamarası) olur; ancak bazı ülkelerde (örneğin, Avustralya, İtalya) hükûmet anayasal veya geleneksel olarak her iki meclise/parlamenter meclise karşı sorumludur.

Tüm bu gereklilikler doğrudan başbakanın rolünü etkiler. Sonuç olarak, genellikle parlamentoda "günlük" bir rol oynar, soruları yanıtlar ve hükûmeti savunurken, yarı başkanlık sistemlerinde parlamentonun işleyişinde bu kadar aktif bir rol oynamaları gerekmez.

Birçok ülkede, hükûmetin kurulması için başbakan, başbakanlık görevine başlamak üzere devlet başkanı tarafından görevlendirilir; bu görevlendirme, alt mecliste parti desteğinin gücüne dayanır. Bazı diğer ülkelerde ise başbakan doğrudan parlamento tarafından seçilir. Birçok parlamenter sistemde bakanların parlamentoda görev yapması gerekmektedir, diğer bazı sistemlerde ise bakanların parlamentoda görev alması yasaklanmıştır (bakan olurken istifa etmeleri gerekmektedir).

Başbakanlar, genellikle parlamenter sistemde iktidardan aşağıdaki yollarla uzaklaştırılır:

• İstifa:
•  - Genel seçimde yenilgi.
•  - Parti grup toplantısında liderlik oylamasında yenilgi, yerine aynı partiden başka bir üye atanır.
•  - Parlamentoda önemli bir konuda yapılan oylamada yenilgi, örneğin, mali kaynakların kaybı, güven oyu kaybı. (Bu durumlarda, başbakan, devlet başkanından parlamentonun feshedilmesini talep edebilir ve halk oylamasıyla destek yeniden sağlamaya çalışabilir.)
• - Görevden alma — bazı anayasalar, devlet başkanının (veya bazı İngiliz Milletler Topluluğu ülkelerinde olduğu gibi belirlenen temsilcisinin) bir başbakanı görevden alma yetkisine sahip olmasına izin verir, ancak bu kullanım tartışmalı olabilir, bu durum 1975 yılında Avustralya Genel Valisi Sir John Kerr'in Avustralya Anayasa Krizi'nde Başbakan Gough Whitlam'ı görevden alması gibi yaşanmıştır.
• - Ölüm — bu durumda, genellikle başbakan yardımcısı, yeni bir başbakan atanana kadar başbakan olarak hareket eder.

Anayasalar, başbakanlık makamına verilen yetkilerin kapsamı ve alanında farklılık gösterir. Bazı eski anayasalar, örneğin Avustralya'nın 1900 metni ve Belçika'nın 1830 metni, başbakanlık makamlarından hiç bahsetmez; bu makamlar, resmi anayasal bir statü olmaksızın fiili bir siyasi gerçeklik haline gelmiştir. Bazı anayasalar Başbakanı Latince: primus inter pares (eşitler arasında birinci) olarak tanımlar ve bu, Belçika Başbakanı ve Finlandiya Başbakanı için pratik gerçekliği oluşturur. Diğer devletler ise başbakanlarını kabine sistemi içinde merkezi ve baskın bir figür haline getirir; örneğin İrlanda'nın Taoiseach'ı, parlamentonun feshedilmesi konusunda karar verme yetkisine tek başına sahiptir, bu diğer ülkelerde bir kabine kararı olarak kabul edilirken, Başbakan sadece öneri üzerinde oy kullanan üyelerden biridir. İsrail'de ise Hükûmet resmen başbakanlık makamının bir Latince: primus inter pares rolü olduğu kolektif bir yapı olsa da, İsrail Başbakanı pratikte yürütme organında baskın bir figürdür.^[10] İsveç'in 1974 Anayasa Araçları'na göre, İsveç Başbakanı, tüm temel yürütme yetkilerini doğrudan veya dolaylı olarak kolektif Hükûmet aracılığıyla kullanır; Hükûmet üyeleri Başbakan'ın tek yetkisiyle atanır ve görevden alınır.

Yazılı olmayan İngiliz anayasasına göre, başbakanlık rolü, genellikle bireyin kişisel çekiciliği ve karakter gücüne dayanarak gelişmiştir, örneğin Winston Churchill ile Clement Attlee, Margaret Thatcher ile John Major arasındaki fark gibi. İddia edilen birçok ülkede liderliğin kişiselleşmesinin, hükûmet başkanlarının "yarı başkanlık" figürlerine dönüşmesine yol açtığı, bunun bir kısmının medyanın lider ve onun yetkisi üzerinde odaklanan siyaseti kapsayan şekilde siyasetin sunulmasından kaynaklandığı ve hükûmet başkanının elindeki gücün giderek merkezileşmesinden kaynaklandığı iddia edilmektedir. Bu tür iddialar, üç eski İngiliz Başbakanı Margaret Thatcher, Tony Blair ve Boris Johnson'a yöneltilmiştir. Ayrıca, İtalyan başbakanları Silvio Berlusconi ve Matteo Renzi, Kanada başbakanı Pierre Trudeau ve Batı Almanya Federal Şansölyesi (daha sonra tüm Almanya), Helmut Kohl da iktidarken aynı iddialarla karşı karşıya kalmışlardır.^{[kaynak belirtilmeli]}

• Dünyanın en uzun süre görev yapmış seçilmemiş hükûmet başkanı: Bahreyn'in 1971'den 2020'ye kadar lideri olan Prens Khalifa bin Salman Al Khalifa'dır. (50 yıl, 315 gün).^[11]
• Dünyanın en uzun süre hükûmet başkanlığı yapan monarşi lideri: Hun Sen, Kamboçya'nın 1998'den günümüze kadar lideridir. (23 yıl, 203 gün).
• Dünyanın en uzun süre cumhuriyetçi hükûmet başkanlığı yapan lideri: Lee Kuan Yew, Singapur'un 1959'dan 1990'a kadar başbakanıdır. (31 yıl, 178 gün).
• Dünyanın en uzun süre görev yapan kadın hükûmet başkanı: Sheikh Hasina, Bangladeş'in 1996-2002 ve 2009'dan bugüne kadar başbakanıdır. (20 yıl, 346 gün).^[12][13][14]

Wikimedia Commons'ta Hükûmet başkanı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Devlet başkanı
• Hükümet