Kadeh

Kadeh, içki içmeye yarayan bardaklara ve kimi kutsal ayinlerde kullanılan ayaklı kaba verilen isim.

İçinde sunulan içkinin türüne göre farklı şekiller ve "şarap kadehi", "rakı kadehi" gibi adlar alır.

Arapça "içki tası, bardak" anlamındaki "kadah" sözcüğünden gelir.^[1] Edib Ahmed'in Atabetü'l-Hakayık eserinde geçen "kadahka sunup zahr kata" (kadehi uzatıp zehir katar) ifadesi en eski kullanım örneği olarak tespit edilmiştir.^[1]

Türkçede geçmişte "sıvı içmeye yarayan kap" anlamında "ayak" kelimesi kullanılmıştır.^[2] Ayak kelimesinin "avuç içi" anlamına gelen aya kelimesinden +ak eki ile türemiş olduğu düşünülür.^[2] Türkçede içki bardağı anlamında "suğrak, dolu, kanya, piyale" gibi birçok başka sözcük de kullanılmıştır.

Su, bira ve şarap tarih boyunca hem günlük hayatta yer alan, hem de tanrılara sunulan kutsal içeceklerdi. Bira ve şarap gibi sıvıları barındıran kaplar her zaman özel formlarda yapılmıştır. Eski Çağ'da tankard, depas ve kadehler içki içmek amacıyla kullanılan kaplar idi. Hellen ve Roma Döneminde günlük yaşamda genellikle su veya şarabın servisi ve içiminde pişmiş topraktan üretilmiş kaplar kullanıldı. Bununla birlikte, statü ve zenginlik sembolü olarak kabul edilebilecek altın, gümüş ve bronz gibi değerli metallerden üretilmiş kaplar da mevcuttu.^[3] Roma döneminde camdan üretilmiş kadehler de kullanılmıştır. Camı bir şarap kabı olarak kullanma fikri Eski Mısır ve Mezopotamya'da mevcuttu ancak cam içecek gereçleri yapım Fenikeliler tarafından M.Ö. 200'de icat edilen cam üfleme borusunun yaygınlaşması ile gelişti. Disk şeklindeki ayaklı kadehler M.S 4. yüzyılda yaygın görülen genel formlar arasındaydı ve M.S 6.-7. yüzyıla kadar kullanılmıştı.^[4]

Türk dünyasının farklı coğrafyalarında gerçekleştirilen kazılarda gerek ağaçtan yapılmış ve üzerleri sırlanmış fincan ve kadehler, gerekse boyanarak nakışlanmış, sırlanmış yahut boyanmamış olanlar bulunuyordu. Çin'den gelen ve XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud'un ifadesiyle "çelin ayak" denilen içki kadehleri de Türkler tarafından tercih ediliyordu.^[2] Kulplu ve kulpsuz olanları vardır. Ant merasimlerinde, düğünlerde, toylarda, cenaze merasimlerinde devlet törenlerinde kullanılan kadehler mevcuttur. Temiz kadeh ve kâseler konukseverliğin; büyük olanlar zenginliğin ve varlığın; altın olanlar hakanlığın, hâkimiyetin sembolü olarak kabul edilirdi.^[2]

• Şarap kadehi, çanak ve uzun bir ayak olmak üzere iki bölümden oluşur. Soğuk servis edilmiş şarabı elin ısısıyla ısıtmadan içmeye imkan tanımak ve çanak kısmında parmak izi bırakmadan tutmayı sağlamak üzere şarap kadehlerinin uzun bir ayağı vardır. Şarabın aromasını ağıza ve buruna yönlendirmek ve yaymak için genel bir kural olarak, şarap kadehlerinin üst bölümleri yukarıya doğru hafifçe daralan çanak şekilli bir yapıdadır. Çanak kısmı, şarabı havalandırarak aromasının tamamen ortaya çıkarmak için dökmeden şarabı çevirecek kadar bir boşluk olacak hacimdedir. 1950'li yıllardan itibaren şarabın yapıldığı üzüm türüne göre farklı şekillerde üretilmektedir.

• Rakı kadehi, rakı içmek için üretilmiş özel bir kadehtir. Rakının anason aromasının etrafa dağılıp kaybolmamasını sağlamak üzere dar ağızlıdır ve camdan üretilir. Rakı, günümüzde suyla karıştırılarak tüketilmekte olduğundan rakı kadehi, rakının suyla karıştığında gerekli hacme karşılık olacak uzunlukta üretilir.^[5] Bir duble rakı ve su konulduğunda üzerinde birkaç santim boşluk kalacak kadar uzundur; içenlerin damaklarından önce burunlarında anasonu hissetmesini sağlar. Ağzının dar olması, hava ile temasa eden yüzeyin küçük olmasını, böylece soğuk içilmesi tercih edilen rakının ısınma süresini düşürmeye de yarar. Cam ısıyı hızlı iletmediğinden, camdan üretilmiş olması da rakının soğuk içilmesini mümkün kılar.^[5]
• Viski kadehi, viski içmek tüketicilerin tercihine göre farklı şekillerde üretilir. 17. yüzyılda kullanılmaya başlanan geleneksel İskoç içki kâsesi quaich, iki kulplu bir kâsedir. Ağır bir tabana sahip, kalın, kısa ve silindirik tumbler, dünyada en yaygın kullanılan viski kadehlerindedir.^[6] Lale şeklindeki Glencairn bardakları, daralan kısımda aromayı hapseder, açılan ağız kısmı yudumlamayı kolaylaştırır. İçen kişinin kadehi biraz daha aşağıdan tutmasını sağlayan ayaklı lale bardaklar ve benzer şekilde snifter (Brendi bardağı) ile copita stili bardaklar da viski kadehi olarak kullanılır.^[6]

Kadeh, Hristiyanlık'ta en önemli ayinlerden biri olan Efkaristiya ayini sırasında kullanılan bir objedir. Ayinde kullanılan kadeh, genellikle gümüş ya da altından yapılmıştır. Tören sırasında rahip, sunum kafilesinin getirdiği şarabı kadehe doldurur ve birkaç damla su katar.^[7] İsa Mesih olarak konuşur ve kadehi alıp "Bu benim kanımdır" der. Kadehteki şarap, sembolik olarak İsa'nın kanına dönüşür.

Türkçede "Kutsal Kâse" olarak adlandırılan ve İsa'nın Son Akşam Yemeği'nde kullandığı iddia edilen kap, yaygın bir inanışa göre havarilerine şarap ikram ettiği bir kadehtir. Yazılı kaynaklarda kabın şekli hakkında bilgi yoktur. Değerli materyallerle kaplı kimi kadehlerin kutsal kâse olduğu iddia edilmiştir.