Aleksander Jannaj

Aleksander Jannaj
	król Judei
Okres	od 103 p.n.e.; do 76 p.n.e.
Poprzednik	Arystobul I
Następca	Aleksandra Salome
	Dane biograficzne
Dynastia	Machabeusze
Data śmierci	76 p.n.e.
Ojciec	Jan Hirkan I
	Moneta
	Multimedia w Wikimedia Commons

Aleksander Jannaj^[1], Aleksander Janneusz^[2] (zm. 76 p.n.e.) – król Judei i arcykapłan od 103 p.n.e. z dynastii Hasmoneuszy. Był trzecim synem Jana Hirkana I. Wstąpił na tron po śmierci swojego brata Arystobula I i wydaje się, że poślubił wdowę po nim zgodnie z prawem lewiratu, choć Flawiusz stwierdza to niewyraźnie. Najprawdopodobniej jego hebrajskie imię brzmiało Jonatan. Jest uważany za barwną postać, a w Talmudzie został przedstawiony jako niegodziwy tyran. Aleksander Jannaj i jego żona mieli duży wpływ na rozwój judaizmu^[3] Aleksander rozszerzył granice państwa Hasmoneuszy, a w 81 p.n.e. założył Gamlę – centralne miasto Wzgórz Golan.

Podboje

Aleksander Jannaj panował przez dwadzieścia siedem lat. Przez większość tego okresu Izrael znajdował się w stanie wojny. Jannaj trafił na dogodne dla podbojów środowisko. Był on popierany przez Kleopatrę III, najprawdopodobniej z powodu obecności dwóch żydowskich dowódców w armii egipskiej. Miało to decydującą rolę podczas wojny z Ptolemeuszem IX Soterem II. W tym czasie w Rzymie dochodziło do konfliktów, a w 86 r. p.n.e. wybuchła wojna domowa. Natomiast podupadłe państwo Seleucydów nie mogło już przeciwstawić się Judei. Jannaj stworzył armię złożoną z najemników oraz judzkich żołnierzy i z jej pomocą podbił większość przybrzeżnych krain oprócz Aszkelonu. Zdobył zachodnią część Samarii, Galileę i północną Transjordanię. Po klęsce zadanej Seleucydom w Akce przyłączył do państwa izraelskiego porty Dory i Cezarei. Pokonał również miasta Raffah i Antedon. W końcu po rocznym oblężeniu zdobył Gazę. Zwycięstwo to dało Judei kontrolę nad śródziemnomorskim ujściem szlaków handlowych Nabatejczyków.

Wojna z Ptolemeuszem IX Soter II Lathyrosem

Po oblężeniu Gazy Aleksander Jannaj zawarł przymierze z Ptolemeuszem IX Soterem II Lathyrosem. Jednak w rzeczywistości chciał w ten sposób podburzyć jego matkę Kleopatrę III przeciwko synowi. Kiedy Ptolemeusz dowiedział się o tym wyruszył przeciwko Judei. Po pokonaniu Jannaja koło Jordanu, zabił uciekających z żydowskiego wojska. Następnie zaatakował wsie Judei i rozkazał żołnierzom dusić kobiety i dzieci. Następnie pociął je na kawałki, gotował w kotłach i kazał spożyć jako ofiarę. Ten akt kanibalizmu miał przerazić ludność i wojsko Judei. Jannaj nie był już w stanie przeciwstawić się Lathyrowi, jednak Kleopatra III uniemożliwiała mu zajęcie Jerozolimy.

Arcykapłaństwo

Aleksander Jannaj był w konflikcie z faryzeuszami, podczas gdy konkurencyjni dla nich saduceusze gorąco go popierali, o czym informuje rękopis z Kumran oznaczony jako 4 Q 448. Dodatkową niechęć faryzeuszy przeciwko niemu wzbudziło małżeństwo z wdową po Arystobulu I. Jannaj zyskał reputację władcy, który był bardziej zainteresowany podbojami niż wypełnianiem religijnych obowiązków arcykapłana. Podczas jednego z Świąt Szałasów Aleksander odmówił obrzędowego wylania wody na ołtarz, czym wyraził swoje poparcie dla saduceuszy. Spotkało się to z niezadowoleniem ludu, który wydrwił Jannaja i obrzucił go cytronami. Aleksander rozkazał swoim żołnierzom wymordować buntowników. Zamordowali oni ponad sześć tysięcy ludzi w dziedzińcu świątyni. Takie postępowanie władcy miało znaczny wpływ na wybuch wojny domowej w Judei. Zwój znany jako Q 390 rzuca na tę sprawę nowe światło. Według niego faryzeusze chcieli zakończyć jednoczesne sprawowanie władzy arcykapłańskiej i cywilnej przez członków dynastii hasmonejskiej. Gdy Jannaj odmówił, rozpętała się wojna domowa.

Wojna domowa w Judei i ukrzyżowanie buntowników

Kiedy po podboju przez Jannaja Gazy Nabatejczycy nie kontrowali już swoich szlaków handlowych prowadzących do Rzymu i Damaszku, doprowadziło to do ataku ich króla Obadasa I na Wzgórza Golan. Po przegranej bitwie Aleksander wycofał się do Jerozolimy. Wtedy to też wybuchła wojna domowa między nim a faryzeuszami i ich zwolennikami. Trwała ona sześć lat i pochłonęła pięćdziesiąt tysięcy ofiar. Kiedy Aleksander zaczął ją wygrywać, buntownicy poprosili o pomoc seleucydzkiego władcę Demetriusza III. Pokonał on Jannaja w okolicach Sychem i zmusił do ucieczki w góry. Jednak buntownicy ostatecznie uznali, że lepiej żeby krajem władał okrutny rodak, niż Seleucyda, i przyłączyli się do walki po stronie Aleksandra, który ostatecznie zatriumfował nad Demetriuszem. Koniec wojny dał poczucie narodowej solidarności przeciwko Seleucydom. Jednak Jannaj nie był zainteresowany pojednaniem. Rozkazał ukrzyżować 800 buntowników i na ich oczach poderżnąć gardła ich żonom i dzieciom. Sam zaś przyglądał się temu widowisku ucztując ze swoimi nałożnicami. Wzmianki o tym wydarzeniu znajdują się w rękopisach znad Morza Martwego. Ponieważ mowa w nich o ekspansji Rzymian w Palestynie musiał być napisany już po upadku dynastii hasmonejskiej. Niektórzy uważają, że „gniewny lew”, który „wiesza żywcem ludzi” z qumrańskich rękopisów to naprawdę Demetriusz III, choć wydaje się to mało prawdopodobne. Wzmianki o ukrzyżowaniu buntowników i ucztowaniu Aleksandra w czasie niego znajdują się jednak u Flawiusza, co pozwala przyjąć historyczność tego wydarzenia.

Egzekucja faryzeuszy przez Aleksandra Jannaja, pokazująca króla ucztującego podczas egzekucji, Willem Swiddle (XVII wiek)

Moneta

Monety Aleksandra Jannaja podobnie jak inne monety żydowskie nie posiadały wyobrażeń zwierząt ani ludzi, co odróżnia je od greckich i innych wybijanych w tym okresie. Natomiast na monetach żydowskich można było zobaczyć obrazy części przyrody – często wykorzystywano motywy owocu granatu, palmy lub gwiazdy. Używano też innych symboli jak menora, trąbka czy róg obfitości czy w końcu Świątynię Jerozolimską. Monety Aleksandra Jannaja były pierwszymi na którym widać charakterystyczne ośmioszprychowe koło. Przyjmuje się, że do właśnie takich monet odnosi się Ewangelia św. Łukasza 21, 1-4. Nie jest jasna symbolika takiego koła; spekuluje się jakoby oznaczało one gwiazdę poranną, słońce lub niebiosa. Niektórzy sugerują jakoby pochodził od perskich gwiazd z diademem ośmioszprychowego buddyjskiego koła, widocznego na indogreckich monetach Menandra I i na hellenistycznych monetach Argeadzydów. Jednak najprawdopodobniejsza wydaje się teoria mówiąca jakoby źródłem tego symbolu były niektóre monety hellenistyczne, na których za pomocą gwiazdy przedstawiano poszczególnych członków królewskiej rodziny.