Aleksandr Mienszykow

Zobacz też: inne znaczenia.

Aleksandr Daniłowicz Mienszykow

książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, książę Rzeszy, generalissimus
Rodzina	Mienszykowowie
Data urodzenia	ok. 1672
Data i miejsce śmierci	12/23 listopada 1729 Bieriozow
Żona	Daria Michajłowna Arseniewa
Dzieci	Maria, Aleksandra, Aleksander
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Aleksandr Daniłowicz Mienszykow (ros. Александр Данилович Меншиков, ur. ok. 1672^[1], zm. 12 listopada^?/23 listopada 1729 w m. Bieriozow, obecnie Bieriozowo k. Tiumienia^[2]) – rosyjski hrabia, książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego od 1705 r., feldmarszałek, generalissimus w 1727 r., bliski współpracownik cara Piotra I Wielkiego, faworyt Katarzyny I.

Mienszykow urodził się około 1672 r.^[1] Według jego wrogów, jego ojciec miał pochodzić z gminu – być może był synem dworskiego stajennego, sprzedawcy pierogów lub parobka pracującego na barkach, lecz najprawdopodobniej wywodził się jednak z drobnej szlachty^[1]. Miał polskie korzenie^[3]. Dzieciństwo spędził błąkając się po ulicach Moskwy, sprzedając pierożki mięsne^[3]. Był analfabetą, jednak cechowała go inteligencja, spryt a także ambicja^[1][3].

Po osiągnięciu wpływów u cara nie akceptował żartów ze swego pochodzenia; był agresywny i bił ludzi, którzy żartowali z jego niskiego urodzenia^[1].

Franz Lefort, pierwszy faworyt cara Piotra, dostrzegł u niego siłę woli i prezencję, które spowodowały przyjęcie Mienszykowa do służby carskiej – ordynans cara. Miało to miejsce w 1686 r.^[3] Według innej teorii sam car zauważył Alaksandra na moskiewskim bazarze i zaproponował mu współpracę^[3]. Był nazywany przez Piotra Aleksaszką^[1].

Gdy Lefort zmarł w 1699 roku Mienszykow został głównym faworytem i powiernikiem cara^[4]. Po śmierci Leforta car Piotr powiedział o Mienszykowie, że została mu druga ręka: złodziejska, ale pewna. Uczestniczył w podróżach cara po Rosji i poza jej granice. W 1706 r. po śmierci marszałka Fiodora Gołowina zakres władzy Mienszykowa jeszcze bardziej się powiększył^[5]. Rok później został gubernatorem Petersburga^[5]. Przez wrogów nazywany był pogardliwie księciem z błota^[5].

Mimo że był skorumpowanym ignorantem, zaskarbił sobie zaufanie cara, umiejąc znakomicie musztrować armię i dowodzić nią. Tak jak car pracował w stoczniach Amsterdamu i znał nieco potocznego języka holenderskiego i niemieckiego. Do cara zwracał się per: Min Herz. Brał czynny udział w kampanii wokół Azowa (1695–1696). W 1703 gubernator Ingiermanlandii, kierował budowami Sankt-Petersburga, Kronsztadu, stoczniami na rzekach Newa i Świr. W czasie wojny północnej 1700–1721 dowodził siłami piechoty i kawalerii, był organizatorem okrążenia twierdz i ich szturmów, przejawiał odwagę i zimną krew. Odniósł szereg zwycięstw nad Szwedami, m.in. 18 października 1706 r. pod Kaliszem, 2 listopada 1708 r. pod Baturinem^[6]. Zastępując gen. Ogilvy jako naczelny dowódca nękającej Szwedów (Karol XII) armii w 1708, uczestniczył też w bitwie pod Hołowczynem, i zwycięstwie połtawskim (Połtawa 27 czerwca 1709), po której dostał buławę marszałkowską. W bitwie pod Połtawą, dowodząc lewym skrzydłem rozbił korpus generała Rossa, co zadecydowało o zwycięstwie wojsk rosyjskich. 30 czerwca 1709 zmusił do kapitulacji wycofujących się Szwedów. W latach 1709–1713 dowodził wojskami rosyjskimi w Polsce, Kurlandii, na Pomorzu i w Holsztynie. Od 1714 kierował ziemiami zdobytymi na Szwedach i włączonymi do Imperium Rosyjskiego (ziemie Nadbałtyckie), zawiadywał też dochodami państwa w tym rejonie.

W czasie wyjazdów Piotra I z Sankt-Petersburga kierował Imperium^[7].

Przez pewien czas Mienszykow zajmował się wychowywaniem carewicza Aleksego, wobec którego był bardzo surowy^[7]. 25 czerwca 1718 r. Mienszykow był jednym z członków trybunału, który skazał carewicza na śmierć za zdradę^[8]. Dzień później odwiedził skazanego w celi, podobnie jak car^[8]. Carewicz zmarł na skutek poniesionych ran zadanych mu podczas tortur lub został zamordowany przez ojca^[8].

Z czasem do cara zaczęły dochodzić informacje o chciwości, korupcji i frywolności swego faworyta^[8]. Ich relacje znacznie się ochłodziły w 1724 r.

Aleksandr od 1698 r. romansował z Darią Arseniewą, dwórką carówny Natalii Aleksiejewnej^[9][4][10]. Od 1703 r. mieszkali razem^[4], lecz dopiero 18 sierpnia 1706 r. w Kijowie odbył się ich ślub^[11].

Inną ważną kobietą w życiu Aleksandra była poznana na początku XVIII w. Marta Skawrońska^[4]. Zatrudnił ją u siebie jako praczkę; uprzednio służyła u Borysa Szeremietiewa^[4]. Marta była kochanką Aleksandra, lecz w październiku 1703 r. zainteresował się nią sam car^[4]. Ich znajomość przerodziła się w stały związek^[4]. Ślub Piotra i Katarzyny (takie imię przyjęła po przejściu na prawosławie) odbył się w lutym 1712 r.

Piotr i Aleksandr często podróżowali wspólnie - razem ze swoimi żonami^[4].

W 1702 r. po wsparciu ze strony cara cesarz Leopold I nadał mu tytuł hrabiego a trzy lata później został księciem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego^[6][4].

W 1703 r. został kawalerem rosyjskiego Orderu św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania^[4]. Z tej okazji car wyprawił swemu doradcy huczną uroczystość^[4].

W 1705 r. król Polski August II Sas nadał mu Order Orła Białego^[6].

W 1706 r. został księciem Ingrii - był to pierwszy tytuł książęcy nadany bezpośrednio przez cara Rosji^[5].

W 1710 r. król Danii Fryderyk IV przyznał Aleksandrowi Order Słonia^[6]. W 1713 r. z rąk króla Prus Fryderyka Wilhelma I otrzymał Order Czarnego Orła^[6].

W latach 1718–1724 i 1726–1727 był prezydentem Kolegium Wojennego^[6].

W listopadzie 1724 r. cesarz poważnie zachorował^[12]. Na łożu śmierci czuwała przy nim Katarzyna, która poprosiła go, aby przebaczył Mienszykowowi^[13]. Aleksandr w połowie 1724 r. popadł w niełaskę Piotra ze względu na romans z cesarzową i korupcję^[13][14]. Umierający Piotr wybaczył swemu wieloletniemu doradcy^[13]. Piotr Wielki zmarł 25 stycznia 1725 r. nie wyznaczając następcy, także rozpoczął się spór o sukcesję^[13][15]. Roszczenia do korony miały córki Piotra I i Katarzyny Anna i Elżbieta^[15]. Pretendentkami do objęcia rządów były również trzy córki Iwana V: Katarzyna, Anna i Praskowia^[15]. Naturalnym kandydatem do tronu był jedyny pozostały przy życiu mężczyzna w dynastii Romanowów Piotr (syn carewicza Aleksego)^[13].

Rody Dołgorukowów i Golicynów starały się wystąpić osadzić na tronie Piotra Aleksiejewicza^[13]. Książę Mienszykow agitował za kandydaturą Katarzyny^[15]. Wdowie po cesarzu sprzyjał także Piotr Tołstoj^[13]. Gwardia natychmiastowo poparła tę decyzję i feldmarszałek Stiepan Apraksin obwołał Katarzynę cesarzową^[13][16].

Od obwołania Katarzyny cesarzową realna władza w kraju należała do Mienszykowa, który przewodniczył Najwyższej Tajnej Radzie^[17]. Pojawiły się plotki, jakoby Katarzyna zamierza poślubić swego faworyta, jednak nigdy do tego nie doszło^[17]. Za granicą mówiło się o wspólnej dyktaturze cesarzowej i jej faworyta; podkreślano niskie pochodzenie Katarzyny i księcia, którzy wspólnie osiągnęli szczyty władzy^[17]. Aleksandra powszechnie nazywano niekoronowanym carem lub pół-carem^[17][18].

Mienszykow osobiście nadzorował przygotowania do ślubu cesarzówny Anny Piotrowny z Karolem Fryderykiem^[19]. W 1726 r. doradził Katarzynie zawarcie sojuszu z Austrią^[20]. Dzięki temu Mienszykow otrzymał od cesarza Karola VI tytuł księcia Rzeszy^[20].

Władza i bogactwo Mienszykowa były tak ogromne, że budziły zazdrość pozostałych dworzan i polityków^[17]. Zyskał dowodzenie nad wojskiem i udał się do Kurlandii, gdzie sam ogłosił się księciem^[21]. Kilkukrotnie próbowano pozbawić go wpływów wysuwając oskarżenia o morderstwo Piotra Wielkiego i Aleksego Piotrowicza, jednak podczas panowania Katarzyny Aleksandr był bezpieczny^[17].

W kwietniu 1727 r. Katarzyna zachorowała na tyle poważnie, że sporządziła testament^[22]. Mienszykow czuwał przy cesarzowej^[22]. Pod jego wpływem Katarzyna na swego dziedzica wyznaczyła niespełna 12-letniego Piotra Aleksiejewicza pomijając swoje córki^[22]. Nowy cesarz miał poślubić Marię, córkę Aleksandra^[22]. W ten sposób książę miał sprawować władzę w Rosji jeszcze co najmniej kilka lat aż do pełnoletności swego przyszłego zięcia^[23]. Anna i Elżbieta błagały matkę, aby zmieniła decyzję, lecz umierająca cesarzowa z wdzięczności wobec swojego faworyta nie chciała ustąpić^[24][23].

Piotr Tołstoj zebrał swoich zwolenników m.in. Antona Dewiera i Andrieja Uszakowa i chciał zabić Aleksandra, ten jednak ubiegł ich i uwięził za zgodą umierającej Katarzyny^[24]. Cesarzowa zmarła 6 maja 1727 r. o godzinie 9 wieczorem^[23]. Nie powtórzył się spór o sukcesję sprzed 2 lat, gdyż Aleksandr zastraszył wszystkich swoich przeciwników^[23]. Cesarzem został Piotr II^[23].

Tuż po pogrzebie Katarzyny odbyły się zaręczyny 16-letniej Marii i młodszego o 4 lata cesarza^[25]. Marię zaczęto tytułować Jej Cesarską Wysokością^[25]. Do Najwyższej Tajnej Rady dołączyły Anna i Elżbieta a także mąż pierwszej z nich Karol Fryderyk, jednak nadal Mienszykow miał decydujący głos i zachowywał się despotycznie^[23].

Anna Piotrowna i jej mąż zaczęli otwarcie krytykować Aleksandra i jego wszechwładzę^[25]. Aby zabezpieczyć się przed ewentualnym buntem starszej z córek Piotra Wielkiego i Katarzyny wypłacił małżeństwu ponad milion florenów i zachęcił ich do opuszczenia Rosji^[25].

Mienszykow jako quasi-regent wprowadził na dwór cesarski styl europejski a także nakazał usunąć kamienne słupy na których wisiały ciała skazańców i zabronił stosowania takich praktyk^[25]. Zamierzał zlikwidować Tajną Radę, gdyż przy władzy absolutnej stała się zbędnym organem hamującym jego działania^[25].

Swoboda Aleksandra w rządzeniu była powszechnie widoczna i coraz bardziej irytowała rody Dołgorukowowów, Golicynów i Tołstojów a także samego cesarza^[26]. Dodatkowo książę okradał państwowy skarbiec^[26].

Książę przez wrogów nazywany był deprawatorem, zbrodniarzem i złodziejem państwowych pieniędzy^[27]. Większość dworzan spiskowała przeciwko niemu^[28]. Cesarz, który lekceważył swoją narzeczoną - córkę Mienszykowa, oznajmił publicznie, że nie zamierza brać ślubu przed ukończeniem 25 roku życia^[27].

Aleksandr w sierpniu 1727 r. poważnie zachorował^[28]. Miesiąc później wyzdrowiał, lecz było już za późno^[28]. 7 września 1727 r. Mienszykow został oskarżony o zdradę ojczyzny na rzecz Szwecji^[28][27]. 8 września 1727 r. Piotr II podpisał nakaz aresztowania księcia^[28]. O łaskę dla Aleksandra kolejno przed cesarzem, wicekanclerzem Borysem Golicynem i Andriejem Ostermannem błagały jego żona, szwagierka i córki, jednak bezskutecznie^[27]. 9 września 1727 r. Mienszykowa pozbawiono tytułów a majątek skonfiskowano^[28][27]. Wraz z rodziną został zesłany do Bieriozowa na Syberii^[28][27].

Na dworze cesarskim zabroniono wspominać o Marii Mienszykowej^[2]. W marcu 1728 r. Piotr II wydał ukaz o przestępstwach, które popełnił Mienszykow jednocześnie wskazując na swe miłosierdzie, że nie skazał go na śmierć^[2]. W Europie ze zdziwieniem przyjęto upadek wieloletniego faworyta dwóch władców Rosji^[2].

Warunki na Syberii były bardzo ciężkie. Aleksandr został wdowcem w drodze na zesłanie^[2]. Sam zmarł w listopadzie 1729 r.^[2] Miesiąc później zmarła niedoszła cesarzowa Maria^[2]. Piotr II zmarł w styczniu 1730 r.

Po kilku latach, za czasów rządów cesarzowej Anny Iwanowny, uwolniono pozostałe przy życiu dzieci Aleksandra: syna i młodszą z córek^[2]. Jego prawnukiem był admirał Aleksandr Mienszykow.

• Bolszaja Sowietskaja Encykłopedia, t. 16., Moskwa 1974, s.