Barszcz zwyczajny
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek | barszcz zwyczajny |
Nazwa systematyczna | |
Heracleum sphondylium L. 1753 Sp. Pl. 1753) |
Barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium L.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Występuje w całej niemal Europie, w dużej części Azji i w Maroku, rozprzestrzenił się też gdzieniegdzie poza obszarami swojego rodzimego występowania[3]. W Polsce jest gatunkiem pospolitym[4].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Okazała roślina, osiągająca wysokość 50–150 cm. Ma silny, specyficzny zapach.
- Łodyga
- Prosto wzniesiona, dęta, rozgałęziona, żebrowana i kanciasto bruzdowata, często porośnięta krótką, skierowaną w dół szczecinką. Pod ziemią grube i wielogłowe kłącze.
- Liście
- O bardzo zmiennym kształcie; 3-listkowe lub pierzaste. Dolne liście duże, z długimi, rynienkowatymi ogonkami, górne mniejsze, z dużą pochwą przekształconą w liściak. Szorstko owłosione, ze sztywnymi szczecinkami na nerwach od spodu. Liście mają zróżnicowane kształty, przeważnie są pierzastosieczne z 3–5 listkami jajowatymi, karbowanymi lub piłkowanymi.
- Kwiaty
- Kwiatostan stanowi 15–30 baldaszków różnej długości zebranych w baldach złożony. Baldaszki mają szypułki z owłosioną stroną wewnętrzną. Kwiaty promieniste, o białych płatkach, czasem czerwonawych lub żółtozielonych. Poszczególne kwiaty zbudowane są z 5 małych działek kielicha, 5 płatków korony, 5 pręcików i jednego słupka z dwiema szyjkami. Miodniki znajdują się na zalążni. Oprócz kwiatów obupłciowych zdarzają się w kwiatostanie także kwiaty męskie.
- Owoce
- Rozłupki zamknięte w eliptycznej lub kulistej rozłupni o długości 6–10 mm. Rozłupki na brzegu wąsko oskrzydlone, z trzema żebrami na grzbietowej stronie.
- Korzeń
- Gruby, wrzecionowaty, na wiosnę z zielonkawym sokiem o ostrym smaku.
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]Bylina, hemikryptofit. Występuje od niżu po tereny górskie, preferuje obszary o klimacie oceanicznym. Rośnie na łąkach, siedliskach ruderalnych, w lasach jesionowo-dębowych i w zaroślach na brzegach wielkich rzek. Na łąkach jest chwastem, gdyż wypiera inne, bardziej wartościowe paszowo rośliny. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Festucetum carpaticae i gatunek wyróżniający dla Ass. Poo-Arabidetum[5]. Kwitnie od czerwca do września, zapylany jest głównie przez muchówki i chrząszcze. Po zmiażdżeniu barszcz zwyczajny (szczególnie owoce) wydziela specyficzny, nieprzyjemny zapach. Nadaje charakterystyczny zapach sianu i długo schnie, powodując jego pleśnienie.
Zmienność
[edytuj | edytuj kod]W obrębie gatunku wyróżnia się kilka podgatunków[3]. Jednym z nich jest barszcz syberyjski (H. sphondylium subsp. sibiricum (L.) Simonk.), według różnych ujęć uznawany za odrębny gatunek (H. sibiricum L.)[6][7].
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]- Roślina lecznicza: Stosowano go do zmniejszania obrzęków i przeciw biegunce.
- Surowiec zielarski: ziele, owoce i korzeń (Herba, Fructus, Radix Sphondylii). Kłącze zawiera cukry, argininę i glutaminę. Dojrzałe owoce zawierają 3% olejku eterycznego, niedojrzałe dodatkowo alkohol metylowy i etylowy oraz heraklinę, przez co ich spożycie może powodować zatrucia zwierząt gospodarskich. W liściach i kwiatach znajdują się związki flawonowe, żywicowe i sole mineralne.
- Zbiór i suszenie: Ziele należy zbierać tylko wiosną lub na początku lata, owoce i korzenie – jesienią.
- Sztuka kulinarna: W Europie Środkowej do XIX w. barszcz był powszechnie wykorzystywanym źródłem pożywienia, choć w Polsce wyszedł z powszechnego jadłospisu już w XVIII w.[8]. O jego znaczeniu kulinarnym pisali między innymi: Marcin z Urzędowa – "Gdy barszcz kwaszą po polsku, dobrze ij pić w febrach, gorączkach, w pragnieniu, albowiem pragnienie i kolerę uśmierza i chciwość jedzenia pobudza swą przyprawą. Przyprawiony z jajcy a z masłem dobrze jeść takich dniów, gdy mięśniej polewki nie jedzą, bo takież czyni jako mięśnia polewka"[9]; Szymon Syreński – "Barszcz nasz znajomy jest każdemu u nas, w Rusi, w Litwie, w Żmujdzi, aniźliby się mógł z okolicznościami swemi opisać. Do lekarstwa i stołu użyteczny jest bardzo smaczny. Tak korzeń jako i liście. Acz korzeń tylko do lekarstwa użyteczniejszy jest, liście zaś do potraw. (...) Smaczna i wdzięczna jest polewka barszcz, iako do u nas albo w Rusi i w Litwie czynią. Bądź sam tylko warzony, bądź z kapłonem albo z innemi przyprawami, jako z jajcy, ze śmietaną, z jagły. Pragnienie po przepiciu uśmierza warzony iakokolwiek pożywany. Także i surowy kwaszony w gorączkach pijąc bywa dobry[10]; ksiądz Remigiusz Ładowski – "Prostactwo gotuie z nego supę, którą zowią Barszczem"[11]; ksiądz Stanisław Bonifacy Jundziłł – "...u nas w Litwie tylko i w niektórych innych północnych krajach za pokarm dla ludzi iest zażywanym. Na ten koniec młode liście zbierają się, kwaszą się zwyczajem innych jarzyn naszych, i są często dla wieśniaków pokarmem. Albo ususzone w cieniu, na kształt selerów, ku dalszemu użyciu się zachowują. W Syberyi za świadectwem Gmelina, przez fermentacyą tęgi spiritusowy otrzymuią napóy, lub z wygniecionego i wygotowanego soku gatunek żółtego cukru...”[12]. Osobną monografię barszczu napisał Józef Rostafiński opisując bogate tradycje kulinarne tej rośliny[13]. W średniowiecznej Europie przyrządzano z niego kwaśną polewkę nazywaną barszczem[14]. Młode pędy używane są do dziś jako składnik sałatek i przyrządzane jak szpinak. Wywar z ziela przypomina w smaku bulion.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
- ↑ a b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-05-05].
- ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 93, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ Heracleum L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-27].
- ↑ Ł. Łuczaj. Dziko rosnące rośliny jadalne użytkowane w Polsce od połowy XIX w. do czasów współczesnych. „Etnobiologia Polska”, s. 57-125, 2011.
- ↑ Marcin z Urzędowa: Herbarz Polski To iest O Przyrodzeniu Zioł y Drzew Rozmaitych, Y Innych Rzeczy Do Lekarzy Należących Księgi Dwoie. Kraków: Drukarnia Łazazowa, 1595.
- ↑ Simon Sirennius: Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią, to iest opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutków y mocy ziół wszelakich.... Kraków: Drukarnia Bazylego Skalskiego, 1613.
- ↑ Remigiusz Ładowski: Ładowski R 1783. Historya naturalna Królestwa Polskiego. Kraków: Drukarnia Ignacego Gröbla, 1804.
- ↑ S. Jundziłł: Botanika Stosowana. Wilno: Drukarnia Dyecezalna, 1799.
- ↑ Józef Rostafiński: O nazwach oraz użytkach ćwikły, buraków i barszczu. Kraków: Akademia Umiejętności, 1916.
- ↑ Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jakub Mowszowicz: Flora jesienna. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących jesiennych pospolitych roślin zielnych. Warszawa: WSiP, 1986. ISBN 83-02-00607-6.
- Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
- BioLib: 40341
- EoL: 581673
- EUNIS: 151232
- FloraWeb: 2820
- GBIF: 3034830
- identyfikator iNaturalist: 163682
- IPNI: 843179-1
- ITIS: 29671
- NCBI: 40919
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-2846164
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:843179-1
- Tela Botanica: 31656
- identyfikator Tropicos: 1700138
- USDA PLANTS: HESP6
- CoL: 3KXGQ