Bogdan Fiłow

Bogdan Fiłow

Богдан Филов

Pełne imię i nazwisko	Bogdan Dimitrow Fiłow
Data i miejsce urodzenia	9 kwietnia 1883 Stara Zagora
Data i miejsce śmierci	1 lutego 1945 Sofia
Premier Bułgarii
Okres	od 15 lutego 1940 do 14 września 1943
Poprzednik	Georgi Kjoseiwanow
Następca	Petyr Gabrowski
Minister Oświaty Narodowej
Okres	od 14 listopada 1938 do 11 kwietnia 1942
Poprzednik	Georgi Manew
Następca	Boris Jocow
Minister Spraw Zagranicznych i Wyznań Wiary
Okres	od 11 kwietnia 1942 do 14 września 1943
Poprzednik	Iwan Popow
Następca	Sawa Kirow
Regent Carstwa Bułgarii
Okres	od 9 września 1943 do 8 września 1944
Multimedia w Wikimedia Commons

Bogdan Dimitrow Fiłow (bułg. Богдан Димитров Филов; ur. 9 kwietnia 1883 w Starej Zagorze, zm. 1 lutego 1945 w Sofii) – bułgarski archeolog, historyk i polityk, dyrektor Narodowego Muzeum Archeologicznego w Sofii (1911–1920), pierwszy dyrektor Bułgarskiego Instytutu Archeologicznego (1921–1944), rektor Uniwersytetu Sofijskiego „Św. Klemensa z Ochrydy” (1931–1932), przewodniczący Bułgarskiej Akademii Nauk (1937–1944), członek niemieckiej loży masońskiej (od 1923), minister oświaty narodowej (1938–1942) oraz spraw zagranicznych i wyznań wiary (1942–1943), premier Carstwa Bułgarii (1940–1943), po śmierci Borysa III członek Rady Regencyjnej (1943–1944). Współodpowiedzialny za przyłączenie Bułgarii do koalicji hitlerowskiej, za co w 1945 został stracony przez komunistów.

Urodził się w rodzinie podpułkownika Dimityra Fiłowa i Elisawety Sachatczijewej. W 1887 jego ojciec zginął w powstaniu przeciwko reżimowi Stambołowa. Mimo trudnej sytuacji matka zdołała zapewnić mu solidne wykształcenie. W 1890 ukończył z wyróżnieniem Pierwsze Gimnazjum Męskie w Sofii, następnie rozpoczął studia w Fakultecie Historyczno-Filologicznym stołecznego uniwersytetu. Po roku otrzymał stypendium naukowe od Ministerstwa Oświaty Narodowej, dzięki któremu mógł wyjechać do Niemiec i podjąć studia filologii klasycznej w Würzburgu (1901–1902), a następnie w Lipsku (1902–1903). W latach 1904–1906 pracował nad doktoratem we Fryburgu. Jego dysertacja zatytułowana „Legiony w prowincji Mezja od Augusta do Dioklecjana” została w 1906 wydrukowana w prestiżowym czasopiśmie naukowym „Klio”.

Wiosną 1906 powrócił do Bułgarii, po czym przez kilka miesięcy pracował jako nauczyciel gimnazjalny. Jesienią tego samego roku został, na własną prośbę, oddelegowany do pracy w stołecznym Narodowym Muzeum Archeologicznym. Tam popadł w konflikt na płaszczyźnie naukowej z dyrektorem placówki, Wacławem Dobruckim. Spór zakończył się odejściem Dobruckiego. 20 lutego 1910 Fiłow przejął jego obowiązki, zaś 1 czerwca 1911 został oficjalnie mianowany nowym dyrektorem muzeum. Stanowisko to piastował przez niemal dziesięć lat, do lipca 1920.

W 1910 napisał jedną ze swoich najlepszych prac, studium zatytułowane „Archeologiczne paralele” (bułg. Археологически паралели), które do dziś jest wykorzystywane przez studentów i wykładowców jako podręcznik wiedzy o sztuce antycznej. W 1913 wydał monografię „Sofijska Cerkiew Święta Sofia” (bułg. Софийскатна църква „Света София”), której egzemplarz podarował carowi Ferdynandowi I.

W okresie wojen bałkańskich i I wojny światowej (1912–1918) stał na czele kilku ekspedycji archeologicznych we wschodniej Tracji. Wyprawy zakończyły się zebraniem cennych eksponatów z okresu średniowiecza, które zasiliły zbiory Muzeum Narodowego. W okresie prowadzenia wykopalisk Fiłow prowadził dzienniki, które zostały opublikowane w 1993.

W 1919 zaangażował się w utworzenie Fakultetu Historyczno-Filologicznego przy Uniwersytecie Sofijskim, zaś 1 lipca 1920 został jego kierownikiem. W tym samym roku otrzymał tytuł profesora archeologii. Przedmiot ten wykładał na uniwersytecie do 1941. Od 11 lipca 1921 pełnił także funkcję dyrektora pierwszego w kraju Bułgarskiego Instytutu Archeologicznego, w którym najpełniej rozwinął swoją działalność naukową. Międzynarodowe uznanie przyniosły mu publikacje poświęcone wynikom badań trackiej nekropolii koło Jeziora Ochrydzkiego (1927), Kroniki Konstantyna Manassesa zachowanego w Bibliotece Watykańskiej (1927) oraz Ewangeliarza Cara Iwana Aleksandra z XIV wieku, przechowywanego w British Museum (1934).

W 1923 został członkiem niemieckiej loży masońskiej, zaś w 1924, 1927, 1930, 1934 i 1937 wziął aktywny udział w kongresach bizantynistycznych. Zjazd w 1934 odbywał się, dzięki jego inicjatywie, w stolicy Bułgarii, w nowym budynku Uniwersytetu Sofijskiego. W latach 20. i 30. podróżował po Europie Zachodniej oraz krajach Bliskiego Wschodu, specjalizując się i prowadząc badania naukowe.

W 1929 uzyskał tytuł członka rzeczywistego Bułgarskiej Akademii Nauk, zaś od 27 czerwca 1937 był jej przewodniczącym. Od 1931 do 1932 pełnił także funkcję rektora Uniwersytetu Sofijskiego. W 1935 przygotował ambitny projekt stworzenia Instytutu Narodowej Kultury, Nauki i Sztuki, który jednak nie został zrealizowany z powodów finansowych.

Karierę polityczną zapoczątkował 14 listopada 1938 obejmując urząd ministra oświaty narodowej w trzecim rządzie Kjoseiwanowa. W ciągu ponad trzech lat działalności na tym stanowisku utworzył kilkaset szkół podstawowych i gimnazjalnych w południowej Dobrudży i na tzw. Kresach Zachodnich włączonych do Carstwa Bułgarii w 1941, ponadto otworzył Wyższą Uczelnię Techniczną w Sofii (1941), oraz Uniwersytet „Św. Klemensa z Ochrydy” w Skopje (1942). W 1939 rozpoczął budowę nowego gmachu Biblioteki Narodowej. Dbał o patriotyczne wychowanie uczniów, w 1940 założył młodzieżową organizację „Brannik” (bułg. Бранник).

Od 15 lutego 1940 pełnił obowiązki premiera Carstwa Bułgarii. Władzę sprawował, podobnie jak i jego poprzednicy od czasu zamachu stanu w 1934, w sposób zbliżony do reżimu autorytarnego. Na początku 1941 usiłował, choć bezskutecznie, ograniczyć autonomię Uniwersytetu Sofijskiego, wchodząc przy tym w konflikt z jego rektorem, Stefanem Cankowem. Z większym sukcesem zdołał sobie podporządkować Bułgarską Akademię Nauk, której zresztą wciąż był przewodniczącym. W marcu 1941 przeforsował ustawę, w myśl której minister oświaty narodowej wybierał sekretarza akademii.

W końcu 1940 Rada Ministrów, na czele której stał Fiłow, przyjęła kontrowersyjną Ustawę o Ochronie Narodu (bułg. Закон за защита на нацията), która nosiła wyraźnie antysemicki charakter, a także umożliwiła siłom rządowe podjęcie bezwzględnej walki z opozycją, zwłaszcza komunistyczną, i antycarską partyzantką.

W 1941 rząd Fiłowa obrał kurs ku współpracy z nazistowskimi Niemcami. Jego uwieńczeniem było podpisanie przez premiera 1 marca w Wiedniu protokołu o przystąpieniu Carstwa Bułgarii do koalicji hitlerowskiej. Na mocy tego porozumienia 19 kwietnia 1941 bułgarskie wojska wkroczyły do Macedonii i Tracji, osiągając w ten sposób jeden z kluczowych celów wieloletniej polityki zagranicznej Bułgarii. Realizując postanowienia koalicji 13 grudnia 1941 rząd wypowiedział wojnę Wielkiej Brytanii i Stanom Zjednoczonym. W odpowiedzi alianci przeprowadzili m.in. dwa zmasowane bombardowania Sofii (10 stycznia i 30 marca 1944).

Efektem pronazistowskiej polityki Fiłowa była deportacja 11 400 Żydów z Macedonii i zachodniej Tracji do obozów koncentracyjnych na terenie okupowanej Polski. Kiedy 17 marca 1943 grupa 43 deputowanych wyraziła protest w obronie deportowanych, premier zażądał od parlamentu wotum zaufania dla swojej polityki, a następnie wymusił dymisję lidera protestujących posłów, Dimityra Peszewa, ze stanowiska wiceprzewodniczącego Zgromadzenia Narodowego.

W celu przezwyciężenia narastających problemów żywnościowych w kraju, 16 maja 1943 Fiłow powołał Najwyższy Komisariat Gospodarki Wojennej (bułg. Върховното комисарство на военновременното стопанство). Mimo to w miarę trwania wojny problemy z zaopatrzeniem nasilały się.

Po niespodziewanej śmierci cara Borysa III 28 sierpnia 1943 został tymczasowym regentem Carstwa Bułgarii, zaś 9 września oficjalnie wstąpił w obowiązki członka Rady Regentów, które pełnił do 8 września 1944. W trzyosobowej radzie odgrywał dominującą rolę.

Polityka Fiłowa do samego końca była oparta o sojusz z nazistowskimi Niemcami, nawet wówczas, gdy klęska Hitlera stała się kwestią czasu. Po przewrocie 9 września 1944 i przejęciu władzy w kraju przez prosowiecki Front Ojczyźniany, został aresztowany, następnie wywieziony na 3 miesiące do ZSRR w celu przesłuchania. Powołany przez bułgarskich komunistów Sąd Ludowy w styczniu 1945 wydał na niego wyrok śmierci, ponadto skazał go na konfiskatę majątku i 5 mln lewów grzywny. W nocy z 1 na 2 lutego Fiłow został rozstrzelany. W 1996 Sąd Najwyższy unieważnił wyrok Sądu Ludowego z 1945, dopatrując się poważnych naruszeń w przebiegu procesu.

W okresie Ludowej Republiki Bułgarii większa część dorobku naukowego Fiłowa była celowo zapomniana. Dopiero na początku lat 90. wiele jego publikacji wydano powtórnie.

W 1932 Bogdan Fiłow poślubił Ewdokiję Wasilewą Petewą (1900–1980), córkę generała i etnografkę.

Bogdan Fiłow zajmował następujące stanowiska w rządach Carstwa Bułgarii (w porządku chronologicznym):

• w trzecim rządzie Georgiego Kjoseiwanowa
  • minister oświaty narodowej (14 listopada 1938 – 23 października 1939)
• w czwartym rządzie Georgiego Kjoseiwanowa
  • minister oświaty narodowej (23 października 1939 – 15 lutego 1940)
• w swoim pierwszym rządzie
  • premier (15 lutego 1940 – 11 kwietnia 1942)
  • minister oświaty narodowej (15 lutego 1940 – 11 kwietnia 1942)
  • tymczasowo na czele Ministerstwa Rolnictwa i Własności Państwa (4 lutego 1941 – 15 lutego 1941)
• w swoim drugim rządzie
  • premier (11 kwietnia 1942 – 14 września 1943)
  • minister spraw zagranicznych i wyznań wiary (11 kwietnia 1942 – 14 września 1943)

Fiłow jest autorem kilkudziesięciu książek i publikacji naukowych, takich jak:

• Die Legionen der Provinz Moesia von Augustus bis auf Diocletian (w tłum. Legiony w prowincji Mezja od Augusta do Dioklecjana), Lipsk 1906
• Erosstatue aus Nicopolis ad Istrum (w tłum. Statua Erosa z Nicopolis ad Istrum), Berlin 1910
• Антични паметници в Народния музей (w tłum. Antyczne zabytki w Muzeum Narodowym), 1912
• Археологически паралели. Студии върху историята на античното изкуство в България (w tłum. Archeologiczne paralele. Studia nad historią sztuki antycznej w Bułgarii), 1912
• Софийската църква „Св. София” (w tłum. Sofijska Cerkiew „Św. Sofia”), Sofia 1913
• Римското съкровище от Николаево (w tłum. Rzymski skarbiec w Nikołajewie), Sofia 1914
• Early Bulgarian Art (w tłum. Sztuka wczesnobułgarska), Berno 1919
• L’ancien art bulgare (w tłum. Sztuka starożytnej Bułgarii), Paryż 1922
• Старобългарското изкуство (w tłum. Sztuka starobułgarska), Sofia 1924, 1993
• L’art antique en Bulgarie (w tłum. Sztuka antyczna Bułgarii), Sofia 1925
• Les miniatures de la Chronique de Manassès à la Bibliothèque du Vatican (Cod. vat. slav. II) (w tłum. Miniatury w Kronice Konstantyna Manassesa w Bibliotece Watykańskiej), Sofia 1927
• Die archaische Necropole von Trebenischte im Ohrid (w tłum. Starożytna nekropolia z Trebeniszte koło Jeziora Ochrydzkiego), Berlin i Lipsk, 1927
• Старобългарска църковна архитектура (w tłum. Starobułgarska architektura cerkiewna), 1930
• Grabhügelfunde aus Duvanlii in Südbulgarien (w tłum. Skarby z kurhanów w Duwanlii i południowej Bułgarii), Berlin 1930
• Римското владичество в България (w tłum. Panowanie rzymskie w Bułgarii), 1931
• Първите десетилетия на съвременното българско изкуство (w tłum. Pierwsze dziesięciolecia współczesnej sztuki bułgarskiej), Sofia 1932
• Geschichte der altbulgarischen Kunst bis zur Eroberung des bulgarischen Reiches durch die Türken (w tłum. Historia starobułgarskiej sztuki do podboju Królestwa Bułgarii przez Turków), Berlin i Lipsk 1932
• Надгробните могили при Дуванлий в Пловдивско. При сътрудничеството на Иван Велков и Васил Миков (w tłum. Kopce nagrobne w Duwanlii w Obwodzie Płowdiwskim. Przy współpracy z Iwanem Wełkowem i Wasylem Mikowem), Sofia 1932
• Кръглата Преславска църква и нейните предшественици (w tłum. Okrągła cerkiew presławska i jej poprzedniczki), Sofia 1933
• Софийската църква „Св. Георги” (w tłum. Sofijska Cerkiew „Św. Georgi”), Sofia 1933
• Миниатюрите на Лондонското евангелие на цар Иван Александра (w tłum. Miniatury londyńskiego ewangeliarza cara Iwana Aleksandra), Sofia 1934
• Надгробните могили при Дуванлий в Пловдивско (w tłum. Kopce nagrobne w Duwanlii w Obwodzie Płowdiwskim), 1934
• Куполните гробници при Мезек (w tłum. Kopułowate groby koło Mezeku), 1937
• Bulgariens Weg. Die Außenpolitik der bulgarischen Regierung. Bulgariens Beitrag zur Errichtung der neuen Ordnung (w tłum. Bułgarska droga. Polityka zagraniczna rządu bułgarskiego. Bułgarski wkład do budowy nowego ładu), Sofia 1942
• Идеите и делата на днешния безпартиен режим (w tłum. Idee i dzieła obecnego reżimu bezpartyjnego), Sofia 1942
• Дневник (w tłum. Dziennik), Sofia 1986, 1990
• Пътувания из Тракия, Родопите и Македония – 1912–1916 (w tłum. Podróże po Tracji, Rodopach i Macedonii – 1912–1916), Sofia 1993
• Софийската църква „Св. Георги” / Софийската църква „Св. София” (w tłum. Sofijska Cerkiew „Św. Georgi / Sofijska Cerkiew „Św. Sofia”), Sofia 2005

• Taszo Taszew: Министрите на България 1879–1999 (w tłum. Ministrowie Bułgarii 1879–1999). Sofia: Wydawnictwo Akademickie „Marin Drinow”, 1999. ISBN 978-954-430-603-8 / ISBN 978-954-509-191-9. Brak numerów stron w książce
• Borisław Gyrdew: 125 години от рождението на Богдан Филов (w tłum. 125 lat od urodzin Bogdana Fiłowa). Wydawnictwo elektroniczne LiterNet, 6 kwietnia 2008, № 4 (101).