Cesarz rzymski (Święte Cesarstwo Rzymskie)

Cesarz rzymski (łac. Imperator Romanorum, niem. Römischer Kaiser) – termin używany przez historyków na określenie średniowiecznego władcy, który otrzymał tytuł cesarza rzymskiego od papieża. W historiografii używane jest również określenie „cesarz rzymski narodu niemieckiego”, odnoszące się do władców Królestwa Niemieckiego mających prawo do używania tytułu „cesarz rzymski”.

 Osobny artykuł: Cesarze rzymscy.

Po upadku antycznego cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 królowie państw germańskich nominalnie podlegali zwierzchnictwu cesarzy wschodniorzymskich, pozostawali jednak politycznie niezależni. W 800 król Franków Karol Wielki został w Rzymie koronowany przez papieża na cesarza. Odtąd Karolingowie, dążąc do uniwersalnej władzy nad całą Europą Zachodnią, używali tytułu cesarza rzymskiego. Po podziale państwa Franków na mocy traktatu w Verdun (843) tytuł przypadł władcom królestwa środkowofrankijskiego. Traktat w Meerssen (870) przenosił go na królów zachodniofrankijskich. Krótkotrwała unia państw zachodniofrankijskiego i wschodniofrankijskiego spowodowała odziedziczenie tytułu w 881 przez królów tego drugiego. W 915 siłą wywalczył go wyemancypowany spod władzy Karolingów król Włoch, Berengar I z Friulu. Po jego śmierci przez kilkadziesiąt lat nikt na łacińskim Zachodzie nie używał tytułu cesarza rzymskiego. W 962 król niemiecki Otton I Wielki, uważający się za naturalnego dziedzica wschodniofrankijskich Karolingów, opanował Włochy, po czym koronował się zarówno na króla Włoch, jak i cesarza, choć nie używał epitetu rzymski, który przywrócił dopiero jego syn i następca, Otton II. Od tego momentu większość władców niemieckich używała jednocześnie tytułów króla niemieckiego i cesarza rzymskiego, a od XI wieku zaczęto stosować wymiennie określenia król niemiecki i król rzymian – ten drugi stał się z czasem jedynym oficjalnym tytułem królewskim. Taka tytulatura wyrażała ówczesne dążenie do zjednoczenia wszystkich krajów łacińskiego chrześcijaństwa w Świętym Cesarstwie Rzymskim.

Tron niemiecki i cesarski był elekcyjny, ale zazwyczaj wybierano władcę w obrębie jednej dynastii. Od XV wieku do upadku Cesarstwa dzierżyli go władcy Austrii, Habsburgowie. W okresie nowożytnym często potocznie mówiono o cesarzach niemieckich, jako że w wyniku wydarzeń historycznych władza niemieckich monarchów ograniczyła się tylko do terytorium samej Rzeszy, a i tu była stosunkowo słaba. Władcy suwerennych państw europejskich uznawali honorowe pierwszeństwo cesarza, jednak nie czuli się zobowiązani do politycznego posłuszeństwa wobec niego (królowie francuscy mawiali rex imperator in regno suo est – Król jest cesarzem we własnym królestwie). Godność cesarza rzymsko-niemieckiego uległa likwidacji w 1806, kiedy po klęsce Austrii w wojnie z Francją państwa niemieckie ogłosiły secesję z Cesarstwa i oddały się pod protekcję Napoleona, tworząc Związek Reński. W reakcji na to i pod naciskiem francuskim, ostatni cesarz Franciszek II Habsburg ogłosił rozwiązanie Świętego Cesarstwa Rzymskiego i zrzekł się tytułu. W 1866 Prusy pokonały Austrię w walce o hegemonię w Niemczech, a w 1871 doszło do ponownego zjednoczenia Niemiec. Król Prus Wilhelm I Hohenzollern przyjął tytuł cesarza niemieckiego, funkcjonujący do upadku monarchii w Niemczech w 1918. Hohenzollernowie jako władcy II Rzeszy Niemieckiej nie używali określenia rzymski, jednak propagandowo nawiązywali do dziedzictwa Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

Wyraźnie rozróżniano godność cesarską od królewskiej godności władcy Niemiec, były one ze sobą związane, ale nie tożsame. W średniowieczu władca niemiecki po elekcji i koronacji na króla Niemiec (zwykle w Akwizgranie) tytułował się zazwyczaj rex Romanorum, czyli „król Rzymian”. Po akcie koronacji na cesarza dokonanej przez papieża, zwykle w Rzymie, tytuł królewski zastępowano formułą divina favente clementia Romanorum Imperator semper Augustus, czyli „z łaski Bożej cesarz rzymski, zawsze August”. Od 1508, kiedy cesarze ostatecznie zrezygnowali z zabiegania o akceptację ze strony papieża, do tytulatury cesarskiej dodawano epitet „wybrany”, poza tym zapisywano jednocześnie tytuł cesarski i niemiecki tytuł królewski: divina favente clementia electus Romanorum Imperator, semper Augustus, Germaniae rex („z łaski Bożej cesarz rzymski, po wieki August, król Niemiec”). Na język niemiecki tłumaczono to jako: von Gottes Gnaden erwählter römischer Kaiser, zu allen Zeiten Mehrer des Reichs, König von Germanien, a więc „z łaski Bożej wybrany cesarz rzymski, po wszystkie wieki pomnożyciel Cesarstwa, król Niemiec” (ewentualnie König in Germanien, czyli „król w Niemczech”, nie używano słowa Deutschland). Przekład enigmatycznego łacińskiego słowa Augustus na „pomnożyciel” brał się stąd, że w tamtych czasach uważano, iż pochodzi od łac. augere, czyli „powiększać”.

Po 1508 wcześniejsze używanie tytułu królewskiego, a późniejsze cesarskiego oznacza, że dany monarcha został wybrany za życia poprzednika (vivente imperatore – za życia cesarza) i był jego formalnym współregentem w randze królewskiej, a po śmierci cesarza przejął jego godność. Praktykę elekcji vivente stosowano często, aby szanując reguły monarchii elekcyjnej zapewnić dziedziczenie tronu swojej rodzinie.

Pomiędzy 924 a 962 nikt nie nosił tytułu cesarza.

Papież Juliusz II zezwolił Maksymilianowi I tytułować się cesarzem bez koronacji papieskiej, od tamtej pory uznano, że nie koronacja przez papieża, a wybór przez elektorów Rzeszy daje prawo do tytułowania się cesarzem rzymskim (przyjęto tytuł Electus Romanorum Imperator, „wybrany cesarz rzymski”). Jeśli elekcja odbyła się za życia panującego cesarza (vivente imperatore), elekt przyjmował tytuł króla Rzymian (Niemiec). Tytuł cesarski przejmował wówczas automatycznie po śmierci poprzednika. Od czasów Maksymiliana I przeprowadzano również jedną koronację, dokonywaną przez elektorów duchownych, która odbywała się niezwłocznie po wyborze. Ostatnim cesarzem rzymskim koronowanym przez papieża był Karol V (w 1530, od 1519 jako wybrany cesarz rzymski).

6 sierpnia 1806 Święte Cesarstwo Rzymskie przestało istnieć i tym samym również przestał obowiązywać tytuł cesarza rzymskiego.

• cesarze niemieccy (od 1871)
• koronacja królów i cesarzy Świętego Cesarstwa Rzymskiego
• regalia cesarskie
• wikariusz Świętego Cesarstwa Rzymskiego
• władcy Niemiec

• Almut Bues, Historia Niemiec XVI-XVIII wieku, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 1998.
• Władysław Czapliński, Adam Galos, Wacław Korta, Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1981. ISBN 83-04-00444-5.
• Jerzy Krasuski, Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002. ISBN 83-04-044226.
• John H. Mundy, Europa średniowieczna 1150 – 1309, PWN, Warszawa 2001. ISBN 83-06-02826-0.
• Jean-Francois Noel, Święte Cesarstwo, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1998. ISBN 83-86857-95-1.