Czad (jezioro)

Jezioro Czad
	; Zdjęcia jeziora Czad na przestrzeni lat 1973–2001
	Położenie
Państwo	Czad; Kamerun; Nigeria; Niger
Wysokość lustra	283 m n.p.m.
	Morfometria
Powierzchnia	mniej niż 2000 km²; (1973 roku: 25 tys. km²)
Głębokość; • średnia	; 4,5 m
	Hydrologia
Rodzaj jeziora	tektoniczne, bezodpływowe, stałe, częściowo zasolone
	Położenie na mapie Czadu Jezioro Czad
	13°15′N 14°00′E/13,250000 14,000000
	Multimedia w Wikimedia Commons

Czad (fr. Lac Tchad, arab. ‏بحيرة تشاد, Buḥayrat Tšād‎, ang. Lake Chad) – jezioro bezodpływowe w środkowej Afryce, w Kotlinie Czadu, na pograniczu Czadu, Nigerii, Nigru i Kamerunu. Wskutek zmian klimatycznych i w wyniku działalności człowieka jezioro zanika – powierzchnia akwenu wynosi^[kiedy?] mniej niż 2 tys. km², podczas gdy w 1973 roku – 25 tys. km².

Nazwa

Nazwa jeziora Czad pochodzi od lokalnego słowa tsade, oznaczającego „jezioro”^[3]. Od jego nazwy pochodzi nazwa państwa Czad^[3].

Położenie

Jezioro leży w środkowej Afryce w Kotlinie Czadu^[4]. Znajduje się w części środkowej kotliny, jednak nie wypełnia jej najniżej położonego obszaru^[5]. Leży na pograniczu Czadu, Nigerii, Nigru i Kamerunu^[6].

Klimat

Średnie roczne opady wynoszą 320 mm, przy czym południowo-wschodnie wybrzeża otrzymują 1600 mm wody, a północne zaledwie 150 mm^[7]. W miejscowości Bol Dune – 384 mm, większość (89%) w okresie lipiec – wrzesień^[7]. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi +21,4 °C^[7].

Hydrologia

W okresie wczesnego holocenu (najprawdopodobniej przed ok. 7 tysiącami lat temu^[8]) kotlinę wypełniało paleojezioro Megaczad (ang. Lake Mega-Chad, LMC) zajmujące powierzchnię prawie 350 tys. km²^[5]^[9]^[a].

Współcześnie akwen zajmuje mniej niż 2 tys. km², podczas gdy w 1973 roku wynosiła 25 tys. km²^[1]^[b]. Zanik jeziora przypisywany jest zmianom klimatu oraz zużyciu wody^[1]. Powierzchnia zmienia się w zależności od pory roku i ulega znacznemu zmniejszeniu podczas przedłużających się okresów suszy^[4]. Najwyższy stan wód notowany jest w październiku i początku listopada, a najniższy pod koniec kwietnia i na początku maja^[6]. Jezioro traci ok. 2500 mm rocznie wskutek parowania; ponadto prawdopodobnie 250 mm zasila wody gruntowe^[6]. Jezioro zasilają wody rzek: Szari (95%), El Beid (4%) i Komadugu Yobe (1%)^[5]. Zlewnia jeziora obejmuje obszar 2434 tys. km²^[7].

Jezioro rozdziela na dwie części pas mielizn^[5] rozciągający się na osi północny wschód – południowy zachód, powstały podczas suszy na początku XX w.^[6] Północna część jeziora jest głębsza niż południowa^[5] – w części północnej przeważnie 4–7 m, a części południowej 3–4 m^[6]. Średnia głębokość wynosi 3,6 m przy zajmowanej powierzchni 18 tys. km²^[5]. Wysokość bezwzględna strefy bentonicznej waha się między 275,8 a 280,1 m, i wynosi średnio 278,21 m^[5]. Przy brzegach jeziora występują liczne piaskowe wysepki, które powiększają się w okresach niskiego stanu wód^[6].

Zasolenie wody jest nietypowo niskie jak na jezioro endoreiczne w strefie klimatu tropikalnego^[6]. Najwyższe zasolenie notowane jest w porze suchej w północno-wschodniej części zbiornika^[6].

Zanik jeziora

Opisy podróżników z okresu pomiędzy XIII a XIX w. wskazują na wysoki stan wody w tym czasie – jezioro sięgało rzeki El-Ghazal^[6]. W 1870 roku powierzchnia jeziora liczyła 28 tys. km²^[6]. Wysoki stan wód w latach 1850–1900 poprzedzony był okresem suszy w latach 1823–1850^[5]. W początku XX w. powierzchnia jeziora zaczęła się kurczyć, a najniższy stan wody obserwowano w latach 1914–1920^[5]. W okresie 1953–1964 woda podniosła się, a powierzchnia jeziora powiększyła się do 23,5 tys. km²^[5], ponownie sięgając rzeki El-Ghazal^[6]. W latach 70. i 80. XX w. obserwowano największą amplitudę rocznych wahań stanu wody^[6]. W połowie lat 80. powierzchnia zbiornika skurczyła się rekordowo do 3,9 tys. km²^[6]^[c]. Ponownie tak rekordowo mała powierzchnia odnotowana została na początku XXI w^[6] w okresie rekordowo niskich opadów, na które mogła wpłynąć degradacja środowiska^[6]. Projekty irygacyjne Czadu, Kamerunu, Nigerii i Nigru obniżyły zarówno poziom wody w jeziorze^[2] i zasilających je rzekach. Szacuje się, że ludzka działalność w połowie odpowiada za zmniejszenie powierzchni jeziora^[7].

Od lat 60. XX w. w regionie jeziora prowadzone są długoterminowe badania klimatologiczne^[6]. W 1964 roku Kamerun, Czad, Niger, Nigeria, od 1996 roku także Republika Środkowoafrykańska, a od 2008 Libia – pracują w ramach Komisji ds. zlewni jeziora Czad (ang. Lake Chad Basin Commission) w sprawach regulacji użytkowania zbiornika, w tym zasobów wody i połowu ryb^[11]. Współpraca obejmuje również działania na rzecz zatrzymania zaniku jeziora^[6].

Flora i fauna

W przeszłości brzegi jeziora porastały gęste lasy z mleczarami i hebanowcami, które uległy przerzedzeniu i zubożeniu gatunkowemu wskutek zmian użytkowania ziemi oraz progresywnej degradacji^[6]. Obecnie przeważają gatunki lepiej przystosowane do mniejszej wilgotności takie jak akacja, baobab, kolibło egipskie, różne gatunki arekowatych, Commiphora africana czy głożyna omszona^[6]. Na obszarach częściowo zalewanych rośliny wieloletnie są sukcesywnie wypierane przez uprawy zbóż^[6]. Środowisko wodne zdominowane jest przez ciborę papirusową, Aeschynomene elaphroxylon, grzybieniowate i trzciny^[6].

Na przestrzeni XX w. różnorodność gatunkowa zwierząt występujących na brzegach jeziora również uległa zubożeniu^[6]. Lwy, lamparty, nosorożce i hipopotamy są rzadko spotykane^[6]. W regionie jeziora występują setki gatunków ptaków, z których wiele gniazduje, m.in. strusie, sekretarze, cyranki, kaczki, kazarki egipskie, pelikany małe, marabuty afrykańskie, ibisy kasztanowate czy warzęchy czerwonolice^[6]. Brzegi jeziora zamieszkują krokodyle nilowe, węże Python sebae i kobry plujące^[6]. W wodach jeziora żyje ponad 40 gatunków ryb o znaczeniu komercyjnym (m.in. Alestes baremoze i lates nilowy^[7]), a także przedstawiciele dwudysznych^[6].

Historia

Jezioro zostało odkryte w 1823 roku. Było czwartym pod względem wielkości śródlądowym zbiornikiem wodnym Afryki po Jeziorze Wiktorii, Tanganice i Malawi^[12].

Do najstarszych znalezisk dokumentujących obecność człowiekowatych w okolicach jeziora należą skamieniałości sahelantropa^[13], zamieszkującego ten region ok. 6–7 milionów lat temu^[14]. Odkryte zostały podczas francusko-czadyjskiej wyprawy paleontologicznej na początku XXI w.^[14]

Zobacz też

Jezioro Aralskie

Uwagi

↑ Britannica podaje, że powierzchnia akwenu wynosiła wówczas 336,700 tys. km²^[8].
↑ PWN podaje, że powierzchnia akwenu wynosi 10 tys. km² (do 25 tys. km²)^[4].
↑ Inne źródła podają, że powierzchnia jeziora nie przekraczała wówczas 3 tys. km²^[5]^[10].

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d Lake Chad. [w:] Lake Chad Basin Commission [on-line]. [dostęp 2017-12-19]. (ang.).
↑ ^a ^b United Nations Environment Programme: Africa: Atlas of Our Changing Environment. UNEP/Earthprint, 2008, s. 52. ISBN 978-92-807-2871-2. [dostęp 2017-12-20]. (ang.).
↑ ^a ^b John Everett-Heath: The Concise Dictionary of World Place Names. Oxford University Press, 2017. ISBN 978-0-19-255646-2. [dostęp 2017-12-18]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Czad, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-12-18] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Monique Mainguet: Aridity: Droughts and Human Development. Springer Science & Business Media, 2013, s. 100–103. ISBN 978-3-662-03906-9. [dostęp 2017-12-18]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z Lake Chad, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-18] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Eric O. Odada, Lekan Oyebande, Johnson A. Oguntola: Lake Chad Experience and Lessons Learned Brief. 2006. [dostęp 2017-12-18]. (ang.).
↑ ^a ^b Chad, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-18] (ang.).
↑ Mathieu Schuster, Claude Roquin, Philippe Duringer, Michel Brunet, Matthieu Caugy, Michel Fontugne, Hassan Taïsso Mackaye, Patrick Vignaud, Jean-François Ghienne. Holocene Lake Mega-Chad palaeoshorelines from space. „Quaternary Science Reviews”. 24 (16–17), s. 1821–1827, September 2005. ISSN 0277-3791. (ang.).
↑ Zanikające jezioro Czad. „Poznaj Świat”. 2 (397), s. 27, Luty 1986. R. XXXIV. (pol.).
↑ The Lake Chad Basin Commission. [w:] Lake Chad Basin Commission [on-line]. [dostęp 2017-12-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-20)]. (ang.).
↑ Clive Alfred Spinage: African Ecology: Benchmarks and Historical Perspectives. Springer Science & Business Media, 2012, s. 162. ISBN 978-3-642-22872-8. [dostęp 2017-12-20]. (ang.).
↑ Winfried Henke, Ian Tattersall: Handbook of Paleoanthropology: Vol I:Principles, Methods and Approaches Vol II:Primate Evolution and Human Origins Vol III:Phylogeny of Hominids. Springer Science & Business Media, 2007, s. 350. ISBN 978-3-540-32474-4. [dostęp 2017-12-20]. (ang.).
↑ ^a ^b Sahelanthropus tchadensis. W: David R. Begun: A Companion to Paleoanthropology. John Wiley & Sons, 2012. ISBN 978-1-118-33237-5. [dostęp 2017-12-20]. (ang.).

[10] Britannica podaje, że powierzchnia akwenu wynosiła wówczas 336,700 tys. km²^[8].

[11] PWN podaje, że powierzchnia akwenu wynosi 10 tys. km² (do 25 tys. km²)^[4].

[13] Inne źródła podają, że powierzchnia jeziora nie przekraczała wówczas 3 tys. km²^[5]^[10].

[LCBC-1] Lake Chad. [w:] Lake Chad Basin Commission [on-line]. [dostęp 2017-12-19]. (ang.).

[UNEP52-2] United Nations Environment Programme: Africa: Atlas of Our Changing Environment. UNEP/Earthprint, 2008, s. 52. ISBN 978-92-807-2871-2. [dostęp 2017-12-20]. (ang.).

[Everett-3] John Everett-Heath: The Concise Dictionary of World Place Names. Oxford University Press, 2017. ISBN 978-0-19-255646-2. [dostęp 2017-12-18]. (ang.).

[PWN-4] Czad, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-12-18] .

[Mainguet100–103-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Monique Mainguet: Aridity: Droughts and Human Development. Springer Science & Business Media, 2013, s. 100–103. ISBN 978-3-662-03906-9. [dostęp 2017-12-18]. (ang.).

[Britannica-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z Lake Chad, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-18] (ang.).

[Odada-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Eric O. Odada, Lekan Oyebande, Johnson A. Oguntola: Lake Chad Experience and Lessons Learned Brief. 2006. [dostęp 2017-12-18]. (ang.).

[Britannica2-8] Chad, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-18] (ang.).

[Schuster-9] Mathieu Schuster, Claude Roquin, Philippe Duringer, Michel Brunet, Matthieu Caugy, Michel Fontugne, Hassan Taïsso Mackaye, Patrick Vignaud, Jean-François Ghienne. Holocene Lake Mega-Chad palaeoshorelines from space. „Quaternary Science Reviews”. 24 (16–17), s. 1821–1827, September 2005. ISSN 0277-3791. (ang.).

[Poznaj-12] Zanikające jezioro Czad. „Poznaj Świat”. 2 (397), s. 27, Luty 1986. R. XXXIV. (pol.).

[LCBC2-14] The Lake Chad Basin Commission. [w:] Lake Chad Basin Commission [on-line]. [dostęp 2017-12-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-20)]. (ang.).

[Spinage162-15] Clive Alfred Spinage: African Ecology: Benchmarks and Historical Perspectives. Springer Science & Business Media, 2012, s. 162. ISBN 978-3-642-22872-8. [dostęp 2017-12-20]. (ang.).

[Henke350-16] Winfried Henke, Ian Tattersall: Handbook of Paleoanthropology: Vol I:Principles, Methods and Approaches Vol II:Primate Evolution and Human Origins Vol III:Phylogeny of Hominids. Springer Science & Business Media, 2007, s. 350. ISBN 978-3-540-32474-4. [dostęp 2017-12-20]. (ang.).

[Begun-17] Sahelanthropus tchadensis. W: David R. Begun: A Companion to Paleoanthropology. John Wiley & Sons, 2012. ISBN 978-1-118-33237-5. [dostęp 2017-12-20]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[a]

[b]

[c]

[11]

[12]

[13]

[14]

[10]