Czarnuszka siewna

Czarnuszka siewna

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	jaskropodobne
Rząd	jaskrowce
Rodzina	jaskrowate
Rodzaj	czarnuszka
Gatunek	czarnuszka siewna
Nazwa systematyczna
Nigella sativa L. Sp. Pl. 584 1753[3]
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Czarnuszka siewna (Nigella sativa L.) – gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych. Pochodzi z Iraku i Turcji, ale rozprzestrzenił się i obecnie jako gatunek introdukowany rośnie dziko w basenie Morza Śródziemnego. Jest też uprawiany w wielu krajach świata^[4]. W Polsce jest uprawiany i czasami przejściowo dziczejący z upraw (ergazjofigofit)^[5].

Łodyga

Wzniesiona i rozgałęziona o wysokości 10–40 cm^[6].

Liście

Podwójnie pierzastosieczne o równowąskich, nitkowatych odcinkach^[7].

Kwiaty

Dość duże, o średnicy do 3 cm, pojedynczo wyrastające na szczycie pędów. Działki kielicha od białych do bladobłękitnych z błękitnym unerwieniem i szczytach seledynowych. Działki okwiatu szerokojajowate, przekształcone w dwuwargowe miodniki osadzone na trzonkach.

Owoce

Składają się z 5 do 10 mieszków, całkowicie zrośniętych ze sobą, pokrytych brodawkami i gruczołami. Nasiona poprzecznie zmarszczone^[6], kanciaste, czarne, o silnym aromatycznym zapachu i ostrym, korzennym smaku^[7].

Gatunki podobne

Czarnuszka damasceńska (pod kwiatem ma kilka pierzastosiecznych liści)^[6].

Roślina jednoroczna. Dziko występuje na siedliskach ruderalnych i jako chwast zbożowy. Roślina miododajna, kwitnie od maja do września. Liczba chromosomów 2n=12^[5].

• Roślina użytkowa, znana już w Asyrii^[7]. W Starożytnym Egipcie znana co najmniej od 1550 r. p.n.e. Dwa dzbany z jej nasionami znaleziono w grobie Tutenchamona (ok. 1342-1339 r. p.n.e.). Wymieniona jest w biblijnej Księdze Izajasza (28,27-28)^[8]. Początkowo prawdopodobnie uprawiana była jako roślina przyprawowa, później dopiero jako roślina lecznicza. O jej leczniczych własnościach po raz pierwszy pisze Dioskurides. W średniowieczu uprawiali ją mnisi w przyklasztornych ogródkach, rosła także w ogrodzie Ludwika Pobożnego^[7].
• Roślina lecznicza:
  • Surowiec zielarski: Nasienie czarnuszki – Semen Nigellae. Z nasion wytwarza się olejek z czarnuszki siewnej – Oleum Nigelle. Zbiera się je, gdy większość mieszków zmieni barwę na brunatną, co w Polsce następuje w połowie września. Nasiona zawierają do 40% tłuszczu, do 1,5% olejków eterycznych, saponinę – melantynę (silnie trującą dla ryb, ale w dużych ilościach szkodliwą również dla organizmów stałocieplnych), garbniki, gorycz – nigellinę i alkaloid – damasceinę^[9].
  • Działanie: Żółciopędne, moczopędne, wiatropędne, przeciwbakteryjne, przeciwbólowe, przeciwrobacze, przeciwzapalne, grzybobójcze, rozkurczające na mięśnie gładkie, wzmaga wydzielanie mleka, poprawia trawienie, reguluje miesiączkę, obniża poziom cukru i wzmacnia odporność. Wewnętrznie napar z rozdrobnionych nasion jest używany przy nieżytach krtani, oskrzeli i nosa, w chorobach wątroby, przy kamicy żółciowej, skąpomoczu. Zewnętrznie napary używane są przy trądziku, atopowym zapaleniu skóry i grzybicach skóry^[7].
• Sztuka kulinarna^[7]:
  • Nasiona czarnuszki mają ostry, korzenny smak i jako przyprawa są dodawane do serów, pieczywa, i niektórych tłustych mięs.
  • Nasiona stosowane były w kuchni staropolskiej m.in. do przyprawiania pieczywa np. podpłomyków^[10]
  • Nasiona dodaje się do kiszonej kapusty i ogórków konserwowych.
  • Używane są jako substytut pieprzu w dietach, w których nie wolno używać ostrych przypraw.
  • Olej z nasion jest dodatkiem do niektórych likierów.
  • Olej z nasion wykorzystywany jest w produkcji niektórych słodyczy.
  • Liście mogą być wykorzystywane jako przyprawa – mają więcej witaminy C, niż natka pietruszki.
• Roślina ozdobna uprawiana na rabatach, a także na kwiat cięty do wiązanek, bukietów itp. (dekoracyjne są również jej owoce)^[11]. Jeszcze bardziej dekoracyjne pędy i owoce ma czarnuszka damasceńska^[7].
• Olejku czarnuszki używa się do produkcji perfum^[7].
• W dawnej Polsce była używana przez biedną ludność jako przyprawa zastępująca zbyt drogie dla ludzi przyprawy wschodnie.

Wymaga słonecznego stanowiska i żyznej, stale wilgotnej gleby. Uprawia się ją z nasion, które wysiewa się bezpośrednio do gruntu na początku kwietnia, na głębokość 1-1,5 cm. Rozstaw rzędów 40 cm. Wschodzi po około 14 dniach. Młode siewki rosną bardzo wolno, wymaga więc starannego plewienia. Źle znosi przesadzanie. Uprawiana w ogrodzie zwykle rozmnaża się przez samosiew. W przypadku uprawy dla kwiatów, nie dla nasion, należy przekwitłe kwiaty usuwać, przedłuża to bowiem okres kwitnienia i jego intensywność^[7][11].

• Paweł Lis: Kuchnia Słowian. O żywności, potrawach i nie tylko. Kraków: Libron, 2009. ISBN 978-83-7396-839-4.