Dialekty torlackie

Dialekty torlackie, narzecze torlackie (serb.-chorw. torlačko nar(j)ečje^[1], srednjoštokavski dijalekti^[2]) lub dialekt timocko-prizreński^[3] (serb.-chorw. prizrensko-timočki dijalekt) – obszar gwar przejściowych między językiem serbskim (serbsko-chorwackim) a macedońskim^[4], zaliczany do gwar serbsko-chorwackich (serbskich)^[3]. Pod względem genetycznym należą one do grupy zachodnio-południowosłowiańskiej, przez co bywają zaliczane do dialektów sztokawskich, jako tzw. dialekty średniosztokawskie (w opozycji do nowosztokawskich i starosztokawskich)^[2].

Gwary torlackie są używane w południowej Serbii (część Kosowa i Metochii, dorzecze Południowej Morawy i Timoku aż po Zaječar), w północnej Macedonii niemal po Tetowo, Skopje, Sztip i Kratowo, a także w północno-zachodniej Bułgarii, sięgając aż po Radomir, Breznik, Bełogradczik^[3]. Płynnie przechodzą od południa w dialekt północnomacedoński, a od wschodu w dialekt zachodniobułgarski.

Deklinacja torlacka nie ma charakteru typowego dla języka literackiego. Gwary te cechują się szeregiem bałkanizmów, takich jak: utrata kategorii bezokolicznika, uproszczenie deklinacji, czas przyszły tworzony przy pomocy formy će (chce), intensywne stosowanie form enklitycznych zaimków osobowych. W słownictwie widoczne są wpływy tureckie i albańskie^[1].

Pod względem wielu cech są to gwary typu bułgarsko-macedońskiego, o czym świadczy:

• akcent wydechowy, brak intonacji i iloczasu^[3],
• redukcja i zanik samogłosek nieakcentowanych, co wynika z silnego akcentu^[3],
• analityczna deklinacja (redukcja liczby przypadków)^[3],
• rodzajnik postpozytywny^[3],
• zastąpienie bezokolicznika konstrukcjami z da^[3],
• analityczne stopniowanie przymiotników i przysłówków^[3],
• podwójne dopełnienie zaimkowe^[3].

Z drugiej strony pierwotne cechy fonetyczne i morfologiczne świadczą o tym, że genetycznie należy on do grupy zachodnie języków południowosłowiańskich. Cechami, które bezwzględnie odróżniają gwary torlackie od zarówno gwar macedońskich, jak i bułgarskich, są:

• zlanie się dawnych jerów *ъ, *ь w jedną głoskę^[3], często będącą odrębnym fonemem,
• przejście psł. *ǫ w u^[3] wobec typowego dla obszaru bułgarsko-macedońskiego przejścia w [ɤ], [ə] lub [a],
• zaimek pytający šta lub što^[2],
• końcówka -ga, np. tóga, njéga^[3] wobec nego,
• zaimek osobowy 1. os. l. poj. ja i w przypadku zależnym zaimek 3. os. l. poj. ga^[2] wobec (j)as i go,
• końcówka -mo w 1. os. l. mn. czasowników, np. grebémo^[3] wobec me.
• brak końcówki -t w 3 os. l. mn. czasu teraźniejszego^[2],
• końcówka 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego -em^[2],

Mimo tych charakterystycznych cech grupy zachodniej, nie dotarło tu większość pochodzących z okresu od XIII do XIV wieku innowacji sztokawskich, jak przejście *l̥ w u, np. dlăg czy w innych gwarach vl̥k, przejście wygłosowego -l w -o, np. znal, bel, a także odmiana typu dojdem zamiast sztokawskiej dođem^[5]. Dotarły tutaj jednak innowacje sztokawskie rozwinięte do XIII wieku, takie jak *ǫ > u, przejście *ť, *ď > ć, đ, czy przejście nagłosowego čr- w cr- albo metateza vs- do sv-^[6].

Obszar gwar torlackich można podzielić na trzy dialekty:

• prizreńsko-południowomorawski
• svrljisko-zaplański
• timocko-łużnicki^[7].

Do gwar torlackich zaliczana jest także gwara Karaszewców, zamieszkujących siedem wsi w rumuńskiej części Banatu^[7].

• bałkańska liga językowa
• dialekt północnomacedoński
• dialekt zachodniobułgarski
• Gorańcy

• Josip Lisac: Hrvatska dijalektologija 1. Hrvatski dijalekti i govori štokavskog narječja i hrvatski govori torlačkog narječja. Zagreb: Golden Marketing – Tehnička Knjiga, 2003. ISBN 953-212-168-4. (chorw.).
• Милош Окука: Српски дијалекти. Nowy Sad: Prometej, 2018. ISBN 978-86-515-1368-1. (serb.).
• Franciszek Sławski: Zarys dialektologii południowosłowiańskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962.
• Stefan Warchoł: Gwary mieszane i przejściowe na terenach słowiańskich. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wydz. Humanistyczny, 1993. ISBN 978-83-227-0585-8.