Dzierżoniów

Dzierżoniów

miasto i gmina
Ratusz w Dzierżoniowie (2019)
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	dzierżoniowski
Data założenia	XII wiek
Prawa miejskie	przed 1241
Burmistrz	Dariusz Kucharski
Powierzchnia	20,07 km²
Wysokość	~261 m n.p.m.
Populacja (01.01.2023) • liczba ludności • gęstość	31 061[1] 1547,6 os./km²
Strefa numeracyjna	74
Kod pocztowy	58-200 do 58-205
Tablice rejestracyjne	DDZ
Położenie na mapie powiatu dzierżoniowskiego Dzierżoniów
Położenie na mapie Polski Dzierżoniów
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Dzierżoniów
50°43′41″N 16°39′04″E/50,728056 16,651111
TERC (TERYT)	0202021
SIMC	0983988
Hasło promocyjne: Dzierżoniów nastraja pozytywnie
Urząd miejski Rynek 1 58-200 Dzierżoniów
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Dzierżoniów (do 1946 Rychbach, też Rychonek^[2], niem. Reichenbach im Eulengebirge) – miasto w Polsce, w województwie dolnośląskim, siedziba powiatu dzierżoniowskiego i gminy wiejskiej Dzierżoniów. Położone w Kotlinie Dzierżoniowskiej, nad rzeką Piławą.

Dzierżoniów uzyskał lokację miejską przed 1241 rokiem^[3]. W latach 1960–1972 miasto było siedzibą władz, ale nie należało do gromady Dzierżoniów. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa wałbrzyskiego. Obecna, polska nazwa miasta, została nadana dla upamiętnienia ks. Jana Dzierżonia – wybitnego śląskiego badacza pszczół.

1 stycznia 2023 r. miasto liczyło 31 061 mieszkańców^[1] (144. miejsce w kraju). Gęstość zaludnienia 1547,6 osób/km² (11. miejsce w województwie).

Dzierżoniów jest położony w Kotlinie Dzierżoniowskiej u podnóża Gór Sowich od południa i Masywu Ślęży od północy. Miasto leży nad rzeką Piława.

Według danych z roku 2023^[1] Dzierżoniów ma obszar 20,07 km² (299. lokata w kraju), w tym:

• użytki rolne: 63%
• użytki leśne: 0%

Miasto stanowi 4,19% powierzchni powiatu. Sąsiaduje z gminami: Bielawa, Pieszyce oraz gminą wiejską Dzierżoniów.

 Osobny artykuł: zakony średniowiecznego Dzierżoniowa.

Kalendarium:

• XII w. – legendarne początki miasta.
• 1159 – legendarna data powstania kościoła św. Jerzego przez księcia Bolesława Kędzierzawego.
• 13 lutego 1258 – pierwsza pisemna wzmianka o Reichenbach i kościele św. Jerzego.
• 1290 – miasto otrzymało pieczęć przedstawiającą św. Jerzego zabijającego smoka na tle murów miejskich – obecny herb miasta.
• 1291 – miasto przeszło pod władzę Piasta świdnicko-ziębickiego – Bolka I Surowego.
• pocz. XIV w. – budowa kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP przez zakon augustianów-eremitów.
• 1337 – uniezależnienie się od księcia świdnicko-jaworskiego.
• 1338 – przekazanie przez księcia Bolka II kościoła św. Jerzego zakonowi rycerskiemu joannitów.
• 1392 – miasto przeszło wraz z księstwem jaworsko-świdnickim do Korony Czeskiej.
• XVI w. – rozwój miasta jako ośrodka tkactwa.
• 1526 – przejście pod zwierzchnictwo Habsburgów.
• 1618–1648 (wojna trzydziestoletnia) – pożary, wyludnienie i upadek miasta.

• 1733 – ustawienie na rynku figury św. Jana Nepomucena.
• 1742 – przejście pod panowanie Prus.
• 1750 – w polskojęzycznym dokumencie pruskim miejscowość jest wymieniona jako Reychenbach^[4]
• 1762 – bitwa pod Dzierżoniowem w czasie III wojny śląskiej
• 1780–1784 – wyburzenie starych domów i budowa w ich miejscu jednopiętrowych domów kalenicowych.
• 1790 – spotkanie dyplomatów Prus, Austrii, Wielkiej Brytanii i Holandii, którego rezultatem była konwencja dzierżoniowska.
• 1795–1798 – budowa kościoła ewangelickiego (obecnie rzymskokatolicki pw. NMP Matki Kościoła).
• 1805 – założenie ewangelickiego cmentarza z kaplicą grobową Sadebecków.
• 1813 – zawarcie tajnych układów, które zapoczątkowały powstanie VI koalicji antynapoleońskiej; spotkanie króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III oraz cara Aleksandra I.
• 1815–1820 – stolica rejencji dzierżoniowskiej w prowincji Śląsk.
• 1815 – powstanie w Dzierżoniowie loży masońskiej „Aurora zur ehernen Kette”^[5]
• 1820 – włączenie do rejencji wrocławskiej prowincji Śląsk.
• 1855 – uzyskanie pierwszego połączenia kolejowego.
• 1871 – miasto wraz z Prusami staje się częścią zjednoczonych Niemiec.
• 1872–1875 – gruntowna przebudowa siedziby władz miejskich (ratusza).

• 1908 – powstanie budynku byłego Hotelu Polonia
• W czasie II wojny światowej w miejscowości znajdowała się filia niemieckiego obozu koncentracyjnego Groß-Rosen^[6].

• 1945
  • styczeń – zbliżanie się Armii Czerwonej spowodowało ucieczkę i ewakuację ludności niemieckiej z terenów Pomorza i Śląska^[7][8] zarządzonej przez władze niemieckie bez przygotowania^[9]. Z tego powodu wielu ludzi zginęło, w wyniku działań frontowych, bądź wskutek silnych mrozów^[10].
  • 8 maja – wkroczenie do miasta Armii Czerwonej
  • włączenie miasta wraz z Dolnym Śląskiem do państwa polskiego
  • zaczęli przybywać Polacy z obszarów, które po konferencji jałtańskiej znalazły się poza nową wschodnią granicą Polski. Polaków tych wysiedlano na podstawie umów z ZSRR, które podpisał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego^[10].
  • początek wysiedlenia niewielu pozostałych jeszcze po zimowej ucieczce i ewakuacji dotychczasowych mieszkańców miasta do Niemiec
  • specyfiką miasta był silny napływ osadników pochodzenia żydowskiego, wskutek czego stało się ono wówczas jednym z 6 największych skupisk ludności żydowskiej w Polsce^[11].
  • uruchomienie Państwowej Fabryki Odbiorników Radiowych, późniejszych Zakładów Radiowych Diora
  • powstanie klubu piłkarskiego Lechia Dzierżoniów.
• 1946 – zmiana nazwy miasta z Rychbach na Dzierżoniów^[12][13], – na cześć ks. Jana Dzierżona, sławnego pszczelarza.
• 1948 – Dzierżoniów liczy ok. 24 000 mieszkańców, w tym ok. 26% Żydów^[14].
• lata 50. – emigracja ludności pochodzenia żydowskiego za granicę.
• lata 60. – wyburzenie 13 zabytkowych kamienic, tworzących północną pierzeję rynku.
• 1975
  • maj – odsłonięcie pomnika, obecnie nazwanego Pomnikiem Pamięci Losów Ojczyzny
  • czerwiec – Dzierżoniów w granicach nowo utworzonego województwa wałbrzyskiego
• 1992 – miasto osiąga rekordową liczbę 38 428 mieszkańców (zob. ludność Dzierżoniowa)
• 1999
  • miasto w granicach województwa dolnośląskiego
  • uzyskanie przez Urząd Miasta certyfikatu ISO 9002 (pierwsza jednostka samorządowa w Polsce z certyfikatem ISO 9002).
• 2011 – powstanie Muzeum Miejskiego Dzierżoniowa.

Galeria:Kościoły, klasztor

Galeria: ul. Świdnicka

 Osobny artykuł: Zabytki w Dzierżoniowie.

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[15]:

• zespół urbanistyczny miasta
• kościół paraf. św. Jerzego, z drugiej poł. XIV w., XVI w.; wybudowany według legendy za czasów księcia Bolesława Kędzierzawego w 1159, faktycznie około roku 1230; w 1338 r. przekazany przez księcia Bolka II zakonowi rycerskiemu joannitów. Przebudowany w okresie XV-XVI w.
• zespół klasztorny augustianów, ul. Garncarska 16 / Klasztorna, z XIV w., 1713 r., 1845 r.:
  • kościół, ob. par. pw. Niepokalanego Poczęcia NMP; wybudowany w pocz. XIV w. przez zakon augustianów-eremitów
  • klasztor
• zbór ewangelicki, obecnie kościół rzymskokatolicki par. pw. MB Królowej Polski; klasycystyczny kościół wybudowany w latach 1795–1798 według projektu architekta Carla Gottharda Langhansa; do 1962 r. funkcjonował jako świątynia ewangelicka, potem został przejęty przez miasto i używany jako magazyn meblowy. Pozbawiony właściwej opieki spłonął częściowo w 1973 r. Przekazany w 1978 r. parafii katolickiej, został konsekrowany w 1979 r. i do 1984 r. odremontowany; kolumny w kościele są utrzymane w porządku spiętrzonym obejmującym trzy style: toskański, joński i koryncki; współczesny ołtarz został przeniesiony z kościoła pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP który pochodzi z XVIII w.; ołtarz jest przykładem barokowego malarstwa tablicowego
• kościół pw. Świętej Trójcy, wybudowany w XV w. jako kaplica cmentarna; przebudowany po pożarze w 1831 i 1851 r. – w XIX w.
• kaplica grobowa rodziny Sadebecków na cmentarzu ewangelickim, ul. Daszyńskiego, wzniesiona w 1805 r. przez patrycjuszowski ród Sadebecków, jako centrum cmentarza ewangelickiego; ma postać rotundy
• synagoga, wybudowana w 1875 r., ul. Krasickiego 28
• mury obronne – wzniesione pod koniec XIII w. na polecenie księcia świdnickiego Bolka II; wzmocnione basztami i półbasztami łupinowymi; po wojnie husyckiej dobudowano mury zewnętrzne, tworząc w ten sposób pas zieleni (międzymurze); w XVIII w. częściowo zlikwidowane
• ratusz i wieża ratuszowa – pozostałość po starym średniowiecznym ratuszu; pełniła wtedy rolę strażnicy i punktu obronnego; dziś jest punktem widokowym, skąd można podziwiać panoramę miasta i okolic, Rynek, XV, z l. 1873-75; ratusz wybudowano jako dom handlowy i centrum kupieckie; od 1337 siedziba władz miejskich; w latach 1872–1875 gruntownie przebudowany
• sukiennice, Rynek 2, z XV w., XIX w.
• dom, ul. Klasztorna 7, z XVI-XVII w., XIX w.
• dom, ul. Klasztorna 12, z XVIII/XIX w.
• dom, ul. Kościelna 30, z pocz. XIX w.
• dom, ul. Krasickiego 21, z XVIII w.
• dom, ob. przedszkole, ul. Miernicza z drugiej i trzeciej ćw. XIX w.
• dom, ul. Przedmieście 27
• hotel „Polonia”, ul. Sienkiewicza 4, z 1908 r., 1920 r.
• willa, ul. Szkolna 14, z 1894 r.
• kamienica, ul. Świdnicka 2, z XVIII w., XIX/XX w.
• willa, ob. siedziba Muzeum Miejskiego Dzierżoniowa, ul. Świdnicka 30, z 1897 r.
• willa, ul. Świdnicka 32, z 1870 r.
• dom, pl. Wolności 4 (Rynek), z pocz. XIX w. XIX/XX w.
• dom, pl. Wolności 5 (Rynek), z XVIII w., XIX/XX w.
• domy, pl. Wolności 5-9 (d. Rynek 6-9), z XVIII w., XIX w.
• domy, pl. Wolności 11 (d. Rynek nr 12/13), z XIX w.
• dom, pl. Wolności 17 (Rynek), z XVIII/XIX/XX w.
• domy, pl. Wolności 18, 19 (Rynek), z XIX/XX w.
• kamienica, pl. Wolności 20 (Rynek), z XVIII w., XIX w.
• dom, pl. Wolności 21 (Rynek), z XVIII-XX w.
• kamienica, pl. Wolności 22 (Rynek), z XVIII w.
• domy, pl. Wolności 23/24 (Rynek), z 1800 r., przeb. w pocz. XX w.
• kamienica, pl. Wolności 25 (Rynek), z pocz. XIX w.
• kamienica, pl. Wolności 26 (Rynek), z XIX/XX w.
• kamienica, pl. Wolności 27 (Rynek), z k. XIX w.
• domy, pl. Wolności 28, 29, 30 (Rynek), z XVIII-XIX w.
• kamienica, pl. Wolności 31 (Rynek), z XVIII w., 1905 r.
• domy, pl. Wolności 33, 35, 36 (Rynek), z XVIII-XX w.
• dom, pl. Wolności 34 (Rynek), z XVIII w., przebudowany pocz. XX w.
• dom, pl. Wolności 37 (Rynek), z XIX w.
• dom, pl. Wolności 39 (Rynek), z pierwszej poł. XIX w.
• kamienica, pl. Wolności 51 (Rynek), z XVIII-XIX w.
• kamienica, pl. Wolności 54 (Rynek), z XVII-XIX w.
• kamienica, pl. Wolności 55 (Rynek), z XIX/XX w.
• domy, ul. Ząbkowicka 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, z XVIII/XIX w.
• sąd, ob. komenda policji, ul. Ząbkowicka 57, z czwartej ćw. XIX w.
• budynki tkalni d. E.F. Haina, ul. Kilińskiego 14, z l. 1887-89
• dwa budynki produkcyjne
• kotłownia
• parowozownia wachlarzowa, ul. Kolejowa 8 b, z 1910 r.

inne

• Cmentarz żydowski w Dzierżoniowie

• Dzierżoniowski Ośrodek Kultury (DOK) – położony jest przy ulicy Świdnickiej 23. Do Dzierżoniowskiego Ośrodka Kultury należy też kino „Zbyszek”^[16].
• Kino-teatr „Zbyszek” (Kino im. Zbigniewa Cybulskiego), należące do Dzierżoniowskiego Ośrodka Kultury, położone przy ulicy Ignacego Daszyńskiego. Zostało nazwane imieniem Zbigniewa Cybulskiego, który w latach 1945–1947 mieszkał i uczył się w Dzierżoniowie.
• Muzeum Miejskie Dzierżoniowa, mieści się w budynku willowym przy ulicy Świdnickiej 30.
• Muzeum Techniki – Młyn Hilberta, mieści się przy ul. Batalionów Chłopskich 11 – niedaleko Rynku. Jest to największy na Dolnym Śląsku młyn zbożowy udostępniony do zwiedzania. W zakładzie zachowała się kompletna i sprawna linia technologiczna do produkcji mąk z lat 30. XX wieku.

Największe firmy to^{[potrzebny przypis]}: Tailor, Technika Szpitalna i Frankonia Poland, Dionar, Kamitech, Galwanizer, Hak-Hol, Diotech, Faro i S.I. „Elektromet” oraz działające w Wałbrzyskiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej Invest-Park podstrefa Dzierżoniów: Metzeler Automotive Profile Systems, Henkel Ceresit, Orion, Broen DZT, Libra, Ermosoga, Pamax, Domex, Best Palm.

 Osobny artykuł: Ludność Dzierżoniowa.

Struktura demograficzna mieszkańców Dzierżoniowa według danych z 31 grudnia 2007^[17]:

Piramida wieku mieszkańców Dzierżoniowa w 2014 roku.

Pierwsze połączenie kolejowe Dzierżoniów uzyskał 24 listopada 1855. Była to 1-torowa 25 km linia do Świdnicy, wzbogacona o dodatkowy, drugi tor w 1908. Niespełna 3 lata później, 1 listopada 1858 uruchomiono 2-torową 21 km linię do Ząbkowic Śląskich. Obydwa odcinki pozbawiono drugiego toru latem 1945, niedługo po wkroczeniu wojsk radzieckich^[18]. Trzecią linią był krótki 1-torowy 5,9 km odcinek do Bielawy, otwarty 25 maja 1891. Po 86 latach eksploatacji, w maju 1977 wstrzymano na nim ruch pasażerski (w 2001 zawieszono przewozy towarowe, a od 2006 odcinek ten jest już nieprzejezdny). Czwartą i ostatnią linią był alternatywny, wyraźnie dłuższy od poprzedniego, 1-torowy 10,8 km odcinek do Bielawy Zachodniej uruchomiony 1 października 1900. Odcinek ten później został przedłużony do Ząbkowic przez Srebrną Górę wzdłuż masywu Gór Sowich. Trasą tą jeszcze w latach 60 jeździły pociągi pasażerskie. Po 76 latach użytkowania został zamknięty w styczniu 1977, a następnie całkowicie rozebrany (1978).

Według stanu na rok 2018 w Dzierżoniowie funkcjonuje w ruchu pasażerskim i towarowym wyłącznie linia kolejowa nr 137 Katowice-Legnica (tzw. Magistrala Podsudecka).

W okresie PRL publiczną komunikację autobusową w Dzierżoniowie i okolicach obsługiwały równolegle Państwowa Komunikacja Samochodowa oraz Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Wałbrzychu. Po roku 1990 obsługę publicznych linii autobusowych prowadziły przedsiębiorstwa powstałe w wyniku przekształceń własnościowych WPK i PKS (Sudecka Komunikacja Autobusowa i PKS Dzierżoniów) oraz przedsiębiorcy niezależni od dawnych przewoźników.

Gminy powiatu dzierżoniowskiego oraz gmina Stoszowice zawarły porozumienie administracyjne w sprawie wspólnej organizacji publicznych linii autobusowych o charakterze komunikacji miejskiej^[19]. Obowiązki organizatora komunikacji powierzono Zarządowi Komunikacji Miejskiej (ZKM) w Bielawie^[19].

Linie organizowane przez ZKM Bielawa w latach 2017–2027 obsługuje wybrane w przetargu konsorcjum firm: PPUH „Kłosok” i „A21” (operator)^[19]. Większość linii ZKM Bielawa przebiega przez Dzierżoniów, funkcjonują również wewnątrzmiejskie linie: A i B^[20].

 Zobacz więcej w artykule Powiat dzierżoniowski, w sekcji Transport autobusowy.

Ta sekcja od 2009-03 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

W Dzierżoniowie funkcjonuje jeden basen kryty i jeden odkryty, dwa boiska piłkarskie w tym jedno ze sztuczną murawą. Działa piłkarski klub Lechia Dzierżoniów, który w sezonie 2007/2008 gra w „Piast” IV lidze dolnośląskiej, klub piłki ręcznej Żagiew Dzierżoniów, który w sezonie 2007/2008 gra w I lidze, KSP Broen-Karo Dzierżoniów – klub pétanque, zwycięzca ligi PFP 2007, Towarzystwo Szachowe Ziemi Dzierżoniowskiej „Dwie Wieże” oraz klub sportowy taekwondo Tiger.

Ośrodek Sportu i Rekreacji: OSIR Dzierżoniów położony jest przy ulicy Strumykowej, niedaleko dworca kolejowego. Składa się ze: stadionu, boiska sztucznego, dwóch basenów kąpielowych, kortów tenisowych, hali sportowej, hotelu OSIR, oraz parkingu.

Wybrane kościoły Dzierżoniowa

Na terenie Dzierżoniowa działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki (dekanat Dzierżoniów):
  • parafia Chrystusa Króla
  • parafia św. Jerzego
  • parafia Królowej Różańca Świętego
  • parafia Maryi Matki Kościoła
• Kościół Ewangelicko-Augsburski:
  • filiał
• Kościół Zielonoświątkowy
  • zbór „Betezda”
• Świecki Ruch Misyjny „Epifania”:
  • zbór Dzierżoniów
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Dzierżoniów (Sala Królestwa ul. Żeromskiego 20, Bielawa)^[21].

Do końca lat 90. XX wieku w mieście funkcjonowała gmina żydowska.

Dzierżoniów ma status gminy miejskiej. Mieszkańcy Dzierżoniowa wybierają do swojej rady miasta 21 radnych^[22]. Organem wykonawczym władz jest burmistrz. Siedzibą władz miasta jest ratusz przy rynku. Dzierżoniów jest członkiem Związku Miast Polskich.

Burmistrzowie Dzierżoniowa po 1989:

• 1989–1991 – Andrzej Bartoszyński
• 1991–1993 – Jacek Adamczyk
• 1993–1998 – Leszek Tymcio
• 1998–1999 – Grzegorz Kiejnich
• 2000–2002 – Marek Nowakowski
• 2002–2014 – Marek Mieczysław Piorun
• od 2014 – Dariusz Kucharski

Miasto jest siedzibą starostwa powiatu dzierżoniowskiego oraz siedzibą wiejskiej gminy Dzierżoniów. W mieście znajduje się także sąd rejonowy, prokuratura rejonowa, urząd skarbowy i urząd celny.

Mieszkańcy Dzierżoniowa wybierają parlamentarzystów z okręgu wyborczego Wałbrzych.

Lista osiedli w Dzierżoniowie^{[potrzebny przypis]}:

• Osiedle Makowe
• Osiedle Andrzeja Struga
• Osiedle Słoneczne
• Stare Miasto
• Osiedle Kolorowe
• Osiedle Jasne
• Osiedle Różane
• Osiedle Błękitne
• Osiedle Złote
• Osiedle Tęczowe
• Osiedle Pogodne
• Osiedle Zielone
• Osiedle Młodych
• Osiedle Zacisze
• Osiedle Rynek
• Osiedle Małopolne
• Osiedle Sobieskiego

• Hajdúszoboszló,  Węgry, 2015-09-26
• Bischofsheim,  Niemcy, 1990-03-31
• Crewe and Nantwich,  Wielka Brytania, 2005-10-22
• Lanškroun,  Czechy, 1999-10-27
• Serock, Kluczbork,  Polska

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Dzierżoniowem.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Dzierżoniowie.

W mieście działa telewizja kablowa, oraz wydawane są:

• „Tygodnik Dzierżoniowski”^[23]
• „Doba.pl”^[24]

Dzierżoniów. Zarys monografii miasta, pod redakcją S. Dąbrowskiego, Wrocław-Dzierżoniów, 1998, ISBN 83-85689-77-X.

Zobacz multimedia związane z tematem: Dzierżoniów

• Strona internetowa Urzędu Miasta Dzierżoniów
• Historia Żydów w Dzierżoniowie na portalu Wirtualny Sztetl
• Zabytki i historia Dzierżoniowa na idealbonieide.com
• Rychbach, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 69 .