Gadzio

Gadzio (pisownia w innych językach – rom.: gadžo, ang. i fr.: gadjo, niem.: gadscho, węg.: gadzso; r.ż. w rom.: gadži, lmn. r.ż. i m. rom.: gadže) – według tradycji romskiej „obcy”, „nie-Rom”, określenie stosowane do osób uznawanych za nienależące do społeczności romskiej.

Samo słowo gadžo w języku protoromani oryginalnie znaczyło „rolnik”, „cywil” (sansk.: gārhya), co wiąże się zapewne z faktem, iż w najwcześniejszym etapie etnogenezy Romowie stanowili luźną konfederację najemników pochodzących z wielu indyjskich kast (podobną etnogenezę przeszli indyjscy muzułmanie, mówiący dziś spokrewnionym z romskim językiem urdu, którego nazwa dosłownie znaczy „wojskowy”; por. tur. orda).

Kategoryzacja „swój-obcy”

Osoby i grupy o statusie gadziów zajmują najbardziej zewnętrzne miejsce w koncentrycznej kategoryzacji ludzi pod względem wymiaru „swój-obcy”. Struktura ta wyróżnia następujące kategorie (w kolejności od najbardziej „swoich” do najbardziej „obcych”):

amare Roma (rom.: „nasi Romowie”): grupa Romów, do której należy dana osoba. Ta z kolei dzieli się na członków własnej rodziny (rom.: familia), członków własnego klanu (rom.: vica) lub własnej grupy językowo-etnograficznej (np. grupy Polska Roma czy Bergitka Roma);

aver Roma (rom.: „cudzy, inni Romowie”): inne językowo-etnograficzne grupy Romów, często subiektywnie dzielone pod względem zgodności ich obyczajów z własnym rozumieniem romanipen na tzw. čače Roma (rom.: „prawdziwi Romowie”) oraz tzw. labanči, degeša itd. (określenia pejoratywne);

gadže: „gadzie”, „nie-Romowie”.

Zakres kategorii

Kategoria gadziów jest dość homogeniczna, lecz jedynie na pozór. W czasach feudalnych słowem tym określano jedynie chłopów, zaś warstwy wyższe nazywano raja (rom.: „panowie”, słowo pochodzące z sanskryckiego radża: król), jak czasami dziś nazywa się szanowane osoby spoza społeczności romskiej. Z kolei w stosunku do osób młodych stosowało się i nadal się często stosuje określenie rakl’o lub rakl’i (rom. odpowiednio „chłopiec” i „dziewczyna”) w odróżnieniu od używanych wobec Romów kategorii čhavo (rom.: „chłopiec”, również „syn”) oraz čhaj (rom. „dziewczyna”, również „córka”). Rozróżnienie powyższe często jednak w wielu grupach Romów zanika.

Niekiedy, szczególnie na obszarach niejednorodnych kulturowo, spośród gadziów wyróżnia się (lub tradycyjnie wyróżniało się) niektóre narodowości czy grupy religijne, np.:

katalarca (rom. „katolicy”) – określenie Polaków stosowane w XIX wieku przez Romów w zaborze rosyjskim;
xalada (czyt. chałada, rom. „żołnierze”, również „tępi”) – określenie Rosjan stosowane w XIX wieku przez Romów w zaborze rosyjskim;
sase lub ňimci, ňamci itd. – Niemcy;
ungri – Węgrzy;
vlaxi, olahi, olaši itd. – Wołosi, Rumuni;
xoraxaja (czyt. chorachaja) – Turcy, Albańczycy, muzułmanie (określenie stosowane na Bałkanach);
dasa – Serbowie, Bułgarzy, generalnie Słowianie-chrześcijanie (określenie stosowane na Bałkanach, pochodzące z sanskryckiego słowa oznaczającego „niewolnika”, powiązane ze Słowianami na bazie greckiego sklavos-slavos, por. ang. slave-slav);
čifuti, židovi, džidi – Żydzi;
balamna – Grecy (określenie stosowane na Bałkanach).

Gadzio a inne terminy

Zakres stosowania omawianej kategorii jest więc zależny od lokalnej wersji tradycji romskiej. Ekwiwalentami dla romskiego gadžo bywają niekiedy słowa: das (por. wyżej: l.mn. dasa), haxo (czyt. hacho, używane w Finlandii, rom. dosłownie: „tępy”, por. wyżej: xalada), gomi (używane w Turcji), gor (używane w niektórych dialektach romskich grupy centralnej, w Kotlinie Karpackiej), kača (używane w Armenii), kaddža (używane na Bliskim Wschodzie wśród Domów), kājwā, kajjā, lub kājarō (używane wśród Domów/Dombów w Indiach).

Zobacz też

goj

Bibliografia

Georgij S. Demeter (red.), Nadežda G. Demeter, Nikolaj Bessonov, Vladimir Kutenkov, Istoria cygan: novyj vzgl’ad, Voronež, Izdatel’stvo-poligrafičeskaja firma „Voronež”, 2000
Jerzy Ficowski, Cyganie polscy, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953
Jerzy Ficowski, Cyganie na polskich drogach, Kraków, Wrocław, Wyd. Literackie, 1986
Jerzy Ficowski, Demony cudzego strachu, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydaw., 1986
Jerzy Ficowski, Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje, Warszawa, Interpress, 1989
Angus M. Fraser, Dzieje Cyganów, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2001
Andrzej Mirga, Lech Mróz, Cyganie. Odmienność i nietolerancja, Warszawa, Wyd. Naukowe PWN, 1994
Lech Mróz, Geneza Cyganów i ich kultury, Warszawa, Wyd. Fundacji „Historia pro Futuro”, 1992