Getto w Opatowie

Getto w Opatowie – getto dla ludności żydowskiej utworzone w kwietniu 1941 roku przez niemieckie władze okupacyjne w Opatowie, zlikwidowane w październiku 1942 roku. Większość jego mieszkańców zginęła w obozie zagłady w Treblince.

Przed wojną w powiecie opatowskim znajdowało się 7 gmin wyznaniowych, choć jedynie gminy w Opatowie i Ostrowcu uznawano za duże^[1]. W powiecie znajdywało się 19 domów modlitwy oraz dwie synagogi, zlokalizowane w Opatowie i w Ćmielowie^[2].

Z początkiem II wojny światowej część miejscowej ludności żydowskiej uciekła do ZSRR^[2]. 7 września 1939 roku armia niemiecka dotarła do Opatowa^[3], gdzie podpaliła część budynków położonych przy rynku^[4]. Wkrótce wprowadzono pierwsze obostrzenia wobec ludności żydowskiej, której zakazano poruszać się po mieście po zachodzie słońca oraz zakazano opuszczać miasto bez wydanego pozwolenia^[4]. Nałożono na nią także wysoką kontrybucję^[2].

W październiku władzę w mieście objęła niemiecka administracja, na czele której stanął Heinz Ritter^[4]. Wprowadzono szereg obostrzeń, takich jak obowiązek noszenia białej opaski z niebieską gwiazdą Dawida^[4]. 17 grudnia 1939 ogłoszono nakaz umieszczania znaków na sklepach żydowskich^[5]. Cztery dni później wprowadzono obowiązkową rejestrację działalności handlowej i przemysłowej, obowiązującą całą ludność miasta^[5]. Z 622 kart wydanych w 1940 roku, 444 zostało wydanych przedstawicielom ludności żydowskiej^[5].

Na przełomie 1939 i 1940 roku do Opatowa napłynęła ludność żydowska m.in. z Kalisza, Turku, Konina^[4]. Z początkiem 1940 roku wprowadzono pracę przymusową dla ludności żydowskiej^[6]. Mężczyźni w wieku 18–45 lat mieli obowiązek pracować co dwa tygodnie przez siedem dni^[4]. Żydzi zmuszeni zostali do pracy dla lokalnych władz i wojska^[4], ciężkiej pracy w kamieniołomach^[6] i w niemieckiej firmie Oemlera przy budowie dróg^[4][6]. U Oemlera pracowało 220 osób^[4], zaś kilkadziesiąt mieszkańców wywieziono do pracy w zakładach zbrojeniowych w Pionkach i Skarżysku^[6]. W tym samym czasie zamknięto lokalne szkoły i organizacje żydowskie^[2].

Latem 1940 roku wywieziono kilkaset młodych Żydów do obozów pracy w okolicach Lublina^[7]. Pod koniec sierpnia 1940 roku w Opatowie przebywało 5 500 Żydów, w tym 700 uciekinierów z innych regionów^[7]. Ze względu na kolejne fale przesiedleńców, warunki mieszkalne były coraz trudniejsze^[7]. Transport 995 Żydów z Wiednia (głównie kobiet, dzieci, chorych i starszych osób), którego celem był Opatów i Łagów, dodatkowo obciążył miasto^[7].

Niemieckie władze okupacyjne w Opatowie planowały stworzyć getto dla ludności żydowskiej już we wrześniu 1940 roku^[7]. Pierwszym krokiem było wysiedlenie Żydów z domów przy rynku i przejęcie kolejnych przedsiębiorstw^[7].

Getto utworzono 6 kwietnia 1941 roku^[7]. Na jego terenie, który obejmował ulice: Joselewicza, Zatylną, Wąską i Starowałową^[8], zajmującym jedną szóstą terenu miasta, zamieszkało ponad 6 tys. osób^[7]. Początkowo getto było otwarte, lecz mieszkańców obowiązywała godzina policyjna^[7]. W październiku 1941 roku wprowadzono zakaz opuszczania terenu pod karą śmierci, choć niektórym Żydom udało się jeszcze utrzymać pewien kontakt z mieszkańcami okolicznych wsi, u których kupowano żywność^[7]. Od zewnętrznej strony płotu getta pilnowała granatowa policja^[9]. Razem przez getto przeszło ok. 10 tys. Żydów^[2][8].

Ze względu na coraz trudniejszą sytuację mieszkaniową, w połowie 1941 roku Judenrat wystąpił o zgodę na zbudowanie trzech nowych budynków i toalet publicznych, którą pozytywnie rozpatrzono^[10]. Nowe kamienice miały powstać przy placu gminnym oraz przy ul. Starowałowej 25 i 55^[10]. Pomimo trudnych warunków, 24 czerwca 1941 roku założono w getcie szkołę z sześcioma klasami, do której uczęszczało 320 dzieci, z czego połowa otrzymywała tam darmowe posiłki^[7].

Do ważnych postaci getta należał poeta Malkiel Lusternik^[8], który przewodził rejonowej Żydowskiej Samopomocy Społecznej^[11]. Icchak Cukierman próbował Lusternika bezskutecznie zachęcić do stworzenia kibucu^[9].

Przeludnienie w getcie doprowadziło do znacznego pogorszenia sytuacji sanitarnej^[7]. Od początku wojny w mieście brakowało żydowskich lekarzy: w pierwszych dniach okupacji na miejscu był jedynie felczer i trzy dentystki^[12]. Z tego względu, na początku 1940 roku lokalny Judenrat zwrócił się z prośbą do Judenratu w Kielcach o wsparcie, czego rezultatem był przyjazd lekarza Chaima (Henryka) Hercberga, który później został kierownikiem małego szpitala^[13]. Wiosną tego samego roku z Łodzi przybył doktor Ichil Majer Taub, który pracował dla żydowskiego Towarzystwa Ochrony Zdrowia (TOZ)^[12] powołanego w połowie 1940 roku na podstawie specjalnego zezwolenia^[14]. TOZ założyło ambulatorium dla ubogich mieszkańców, w którym pracowali obaj lekarze i felczer^[15]. TOZ powołało także Kolumnę Sanitarną, a w maju 1941 roku wprowadziło obowiązkowe szczepienie ludności getta przeciw czerwonce i durowi brzusznemu^[16].

Warunki sanitarne w małym szpitalu prowadzonym przez Hercberga były dramatyczne^[12]. Brakowało leków^[13], które otrzymywano od TOZ-u, okolicznych gmin żydowskich i lokalnego aptekarza, Polaka, z którym Hercerg był w dobrych stosunkach^[13]. Zaopatrzeniem w bieliznę i żywność zajęły się dobrowolne komitety^[13]. Szpital początkowo mógł pomieścić 40 pacjentów, jednak z czasem liczba łóżek wzrastała^[13], w okresie utworzenia getta licząc 120 miejsc^[17], aż do liczby 150 miejsc^[13]. Poza Hercbergiem w placówce pracowała laborantka Goldcekier i trzy pielęgniarki^[13]. W prowizorycznych warunkach leczono mieszkańców Opatowa i okolic^[13].

W 1941 roku wybuchła epidemia duru brzusznego^[7] w wyniku kryzysu warunków sanitarnych na przełomie 1941 i 1942 roku^[18]. Do końca 1941 roku część chorych mieszkańców getta przyjmował szpital św. Leona, który znajdywał się poza jego granicami^[10]. W oficjalnych raportach pojawiła się liczba 400 chorych w kulminacyjnym momencie, jednak w rzeczywistości mogło być ich znacznie więcej^[16]. Epidemia rozprzestrzeniła się na cały Opatów; 13 stycznia 1942 roku Kreishauptman Ritter wprowadził „Tydzień Czystości” w powiecie opatowskim, podczas którego zobowiązano ludność do oczyszczenia domostw, wygotowania pościeli, kąpieli i strzyżenia^[18].

W lutym 1942 roku na terenie dystryktu radomskiego zmniejszono liczbę kart żywnościowych dla Żydów oraz o połowę zmniejszono ich racje żywieniowe^[19]. Ograniczono także wydawanie przepustek^[19]. Latem 1942 roku wywieziono ok. 800 młodych mieszkańców do pracy w fabryce amunicji Hugo Schneider AG w Skarżysku-Kamiennej^[7].

Ostatni oficjalny ślub w getcie zawarto 13 października 1942 roku^[20], a ostatnie urodziny dziecka zgłoszono dwa dni później^[21].

We wrześniu 1942 roku getto zamieszkiwało ok. 7 tys. osób^[7]. Przed wysiedleniem kilkudziesięciu mieszkańców wywieziono do obozu pracy w Mokoszynie pod Sandomierzem, w tym lekarza Hercberga^[22], który następnie uciekł z żoną i teściową i przetrwał wojnę, w 1948 roku zmieniając imię^[23]. Akcję likwidacyjną rozpoczęto 20 października 1942 roku^[24], na podstawie rozkazu wydanego dzień wcześniej przez Niemców^[7]. Wszyscy Żydzi mieli zgromadzić się na okolicznych polach, gdzie pod nadzorem SS, ukraińskich służb pomocniczych i żandarmerii wyprowadzono ponad 6 tys. ludzi na odległą o 28 kilometrów stację kolejową^[7]. Ok. 300 osób niezdolnych do przebycia całej drogi – głównie osób starszych i chorych – rozstrzelano podczas marszu^[7], a ok. 800 wysłano do obozu pracy w Ostrowcu^[25]. Pozostałych Żydów załadowano do podstawionych wagonów bydlęcych jadących do obozu zagłady w Treblince^[7]. W transporcie znalazł się m.in. Samuel Willenberg, który uczestniczył później w powstaniu w Treblince^[26]. Kilkadziesiąt osób, które ukrywały się w mieście przed deportacją, rozstrzelano^[10].

W Opatowie pozostało ok. 100 Żydów, głównie członków Judenratu i policji żydowskiej, którym nakazano zebranie i posortowanie pozostawionych dóbr na Niemców^[7]. Po spełnieniu zadania, pozostałych w mieście Żydów rozstrzelano na cmentarzu^[7]. 21^[7] lub 22 października getto przestało istnieć^[2].

Zagładę przeżyło ok. 200-300 spośród przedwojennych mieszkańców Opatowa żydowskiego pochodzenia^[23], rozproszonych często po świecie, m.in. w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Brazylii, Argentynie, czy Palestynie^[2]. Po wojnie w Opatowie zameldowało się 50 Żydów^[27], w większości przedwojennych mieszkańców miasta^[28]. Dochodziło do napaści na powracających Żydów, którzy w rezultacie zaczęli emigrować^[27]. Po migracji w Opatowie pozostała jedna osoba żydowskiego pochodzenia^[27].

• Andrzej Żychowski: 500 lat osadnictwa żydowskiego w Opatowie. Warszawa: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, 2017. ISBN 978-83-7901-104-9.
• Opatów. W: Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945. T. II. Ghettos in German-Occupied Eastern Europe. Bloomington: Indiana University Press, 2012. ISBN 978-0-253-35599-7.
• Krzysztof Urbański: Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2004. ISBN 83-7271-260-3.