I Korpus Polski w Rosji

Ten artykuł dotyczy I Korpusu Polskiego w Rosji. Zobacz też: I Korpus Polski - stronę ujednoznaczniającą.

I Korpus Polski

1-й Польский корпус

Historia
Państwo	Republika Rosyjska
Sformowanie	1917
Rozformowanie	1918
Tradycje
Rodowód	Dywizja Strzelców Polskich
Dowódcy
Pierwszy	gen. por. Józef Dowbor-Muśnicki
Działania zbrojne
I wojna światowa Wojna domowa w Rosji
Organizacja
Dyslokacja	Twierdza Bobrujsk
Rodzaj sił zbrojnych	wojska lądowe
Multimedia w Wikimedia Commons

I Korpus Polski w Rosji (ros. 1-й Польский корпус) – wyższy związek taktyczny Wojska Polskiego na Wschodzie. Podlegał rozkazom Armii Imperium Rosyjskiego, a następnie Radzie Regencyjnej Królestwa Polskiego^[1].

I Korpus liczył 15 stycznia 1918 roku 29 000 żołnierzy, zaś w maju 23 661 żołnierzy. Żołnierze I Korpusu nazywani są Dowborczykami od nazwiska dowódcy generała Józefa Dowbor-Muśnickiego.

Korpus został sformowany 24 lipca 1917 na ziemiach zaboru rosyjskiego znajdujących się pod władzą Rządu Tymczasowego Rosji, z żołnierzy narodowości polskiej z armii rosyjskiej służących we Froncie Zachodnim i Froncie Północnym (obecnie Białoruś, Polesie, Litwa, Łotwa), z inicjatywy Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego. Dowodzony przez generała Józefa Dowbora-Muśnickiego mianowanego 6 sierpnia 1917 przez gen. Ławra Korniłowa na wniosek Naczpolu.

Formowanie Korpusu przebiegało w skomplikowanej atmosferze. Armia rosyjska ponosiła na froncie liczne klęski. Wewnątrz kraju, na skutek rewolucji bolszewickiej zaznaczało się ogólne rozprzężenie. Nieprzyjazny stosunek do tworzenia Korpusu zajęła również lewica polska w Rosji. Wyższą kadrę oficerską kompletował osobiście gen. Dowbor-Muśnicki. Podstawą tworzenia korpusu była Dywizja Strzelców Polskich. W styczniu 1918 roku przewidziano koncentrację oddziałów Korpusu w rejonie Bobrujska^[2].

Zgodnie z założeniami Korpus miał wraz z osiągnięciem gotowości bojowej być skierowany na front walki z Niemcami. Jednak sytuacja na froncie i wewnątrz Rosji spowodowała, że zadania Korpusu zostały zmienione. Korpus na front przeciw Niemcom nie został skierowany, a 17 (4) grudnia 1917 roku został zawarty rozejm między Niemcami a Rosją radziecką i podjęto rozmowy pokojowe^[2]. Gen. Dowbor widział zbliżający się konflikt z władzą bolszewicką, stał jednak na stanowisku niemieszania się w wewnętrzne sprawy Rosji. Zaproponował więc dowództwu bolszewickiemu umowę rozlokowania sił I Korpusu, co miało stanowić podstawę do zawarcia rozejmu do czasu ostatecznego wyjaśnienia sytuacji na froncie. Dochodziło jednak ze strony bolszewików do utrudniania koncentracji korpusu, zatrzymywania poszczególnych transportów, prób rozbrajania pododdziałów i agitacji^[2]. Wobec tego, gen. Dowbor zażądał 24 stycznia 1918 roku od głównodowodzącego Frontu Zachodniego zaprzestania rozbrajania i utrudniania koncentracji pod rygorem potraktowania tych działań jako wrogich^[3]. Bolszewicy przedstawili to jednak jako wrogi akt i nasilili działania w tym kierunku^[3].

Mimo utrudnień, pod koniec stycznia doszło do stopniowej koncentracji części oddziałów w twierdzy Bobrujsk, przy tym część żołnierzy musiała tam przedrzeć się w przebraniu^[4]. Z uwagi na odmowę zaopatrywania polskich oddziałów przez bolszewików, zaszła konieczność opanowania twierdzy dla uzyskania aprowizacji i doszło do walk Korpusu z oddziałami Gwardii Czerwonej^[4]. W walkach tych, na początku lutego 1918, siły Korpusu odniosły kilka zwycięstw, z których najważniejsze to walki o Bobrujsk i opanowanie między 29 stycznia a 3 lutego 1918 twierdzy i miasta Bobrujska^[5], obsadzonych przez 7 tysięczną załogę bolszewicką. 10 lutego 1918 roku utworzono w twierdzy polski pociąg pancerny „Związek Broni”. 19 lutego Polacy zdobyli Mińsk Litewski. Walki polsko-bolszewickie w tym czasie toczono również m.in. pod Tatarką, Osipowiczami, Żłobinem i wielu innych regionach. Na przełomie lutego i marca, po zdobyciu Rohaczewa, Mohylewa i Żłobina, bolszewicy zostali wyparci za Dniepr^[6].

Jednocześnie z walkami z bolszewikami prowadzono rokowania z naciskającymi od zachodu wojskami niemieckimi Oberostu. 26 lutego 1918 roku zawarto porozumienie z Niemcami, które stwierdzało, że:

Korpus uzyskał tymczasową administrację okupacyjną nad tym terenem. Stwierdzono także, że Korpus Polski walczy tylko w razie, jeżeli będzie na tym terenie napadnięty^[7]. Przemarsz wojsk niemieckich na tym terenie był dozwolony, ponadto 27 lutego Polacy mieli ustąpić na rzecz Niemców z Mińska^[7]. Po zawarciu pokojowego traktatu brzeskiego władze niemieckie postanowiły jednak doprowadzić do likwidacji Korpusu^[8]. 10 marca 1918 roku korpus liczył 16 493 ludzi, a 10 maja – 23 661 ludzi i prawie 10 tysięcy koni^[9]. W tym, 10 maja było 14 117 żołnierzy frontowych, z silną jazdą i artylerią^[10]. Wielkość taborów, w tym znaczna liczba koni, wskazywały na zamiar sprowadzenia korpusu wraz ze zgromadzonym inwentarzem na ziemie polskie^[9]. Gen. Dowbor próbował lawirować, opierając się na autorytecie Rady Regencyjnej. 4 marca 1918 roku delegacja wysłana do Warszawy przez dowódcę I Korpusu oraz Naczpol uznała zwierzchnictwo polityczne Rady Regencyjnej, która 6 marca powierzyła nadal dowództwo gen. Dowborowi^[11]. Gen. Dowbor starał się następnie uzyskać możliwość skupienia dalszych sił polskich, po czym przejścia korpusu wraz z bronią i wyposażeniem na ziemie polskie, jednakże niemieckie dowództwo zażądało demobilizacji korpusu^[11]. Na żądanie niemieckie, 10 kwietnia zdemobilizowano i zwolniono do byłego zaboru rosyjskiego (okupowanego przez Niemcy i Austro-Węgry), pierwszy tysiąc żołnierzy^[12]. W tym czasie doszło do likwidacji II Korpusu, zakończonej bitwą pod Kaniowem^[13]. Rozważano w dowództwie Korpusu możliwość przejścia za Dniepr i przedarcia się przez ziemie rosyjskie do sprzymierzonych, lecz został on odrzucony^[13]. Mimo oporu konspiracyjnego organizacji piłsudczyków z Leopoldem Lisem-Kulą i Melchiorem Wańkowiczem na czele rozpoczął się proces likwidacji Korpusu^[14].

21 maja 1918 Korpus został rozformowany i rozbrojony w twierdzy w Bobrujsku, po przyjęciu ultimatum przedstawionego 20 maja przez dowództwo niemieckie, pod groźbą użycia siły^[15]. Żołnierze mieli zostać zwolnieni tam, skąd pochodzą, a całość wyposażenia i konie przejęli Niemcy^[15]. Odmówiono tym samym praw Radzie Regencyjnej do kontaktów z korpusem^[15]. Po podpisaniu porozumienia, w nocy z 21 na 22 maja doszło do próby buntu i aresztowania gen. Dowbora przez członków konspiracji, lecz bunt nie zyskał poparcia i upadł^[14]. Ostatni transport wojsk Korpusu opuścił Bobrujsk 8 lipca 1918. Żołnierze Korpusu po rozbrojeniu przybyli w większości do Warszawy, gdzie weszli w skład powstającego Wojska Polskiego.

W Bobrujsku, na miejscowym cmentarzu wojennym, istniał wysoki kopiec z krzyżem na szczycie, pod którym zostało pochowanych około dwóch tysięcy polskich żołnierzy I Polskiego Korpusu. Obecnie nie ma po nim śladu. Replika tego kopca, znacznie pomniejszona, znajduje się na cmentarzu Powązkowskim. W dwudziestoleciu międzywojennym byli tutaj chowani Dowborczycy.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Oficerowie I Korpusu Polskiego w Rosji.

Dowództwo

• dowódca – gen. por. Józef Dowbor-Muśnicki
• zastępca dowódcy – gen. por. Aleksander Karnicki
• p.o. wyższego oficera do zleceń – ppłk SG Walerian Żeleński
• szef sztabu – gen. mjr Władimir Agapiejew (Rosjanin)
• kwatermistrz – płk Zygmunt Rymkiewicz
• intendent – płk Blinow (R)
• naczelny inżynier – ppłk Bolesław Jaźwiński
• szef sanitarny i naczelny chirurg – gen. mjr Stanisław Gurbski
• naczelny lekarz – inspektor sanitarny
  • gen. dr Aleksander Bernatowicz (1917–1918)
  • dr Bronisław Malewski (1918)
• naczelny kontroler – Stanisław Wiktor Karaffa-Korbut^[16]
• 1 Dywizja Strzelców Polskich – gen. Gustaw Ostapowicz
• 2 Dywizja Strzelców Polskich – gen. Józef Szamota
• 3 Dywizja Strzelców Polskich – gen. Wacław Iwaszkiewicz
• 1 Dywizja Ułanów – płk Zygmunt Łempicki
• Brygada Rezerwowa – gen. Józef Pawłowski
• 1 Brygada Artylerii – płk Kazimierz Pławski
• 2 Brygada Artylerii – płk Tadeusz Jastrzębski
• dywizjon moździerzy – ppłk Bolesław Bohusz-Siestrzeńcewicz
• 1 dywizjon polowej ciężkiej artylerii
• dywizjon parkowy
• 1 pułk inżynieryjny
• pododdziały pomocnicze
• Legia Rycerska

Inni:

• oficer oświatowy – płk Tadeusz Miciński^[17]
• służba duszpasterska – ks. Jan Pajkert^[18][19].

Przepisy mundurowe z 25 maja 1918

• Czapka – wzoru rosyjskiego z sukna koloru ochronnego (zielonego), z prostym daszkiem i orzełkiem wysokości 4 cm.
• Hełm – wzoru francuskiego z białym orłem wysokości 2 cm i amarantową obwódką szerokości 1cm (wprowadzony jako przepisowy 4 marca 1918)^[20]
• Kurtki: frencz lub bluza z kieszeniami.
• Spodnie – koloru ochronnego

w jeździe, artylerii, sztabach, inżynierii i straży polowej – granatowe

w autopolu – czarne.

• Naramienniki – koloru ochronnego z obszyciem

białym – w sztabach i zarządach

z żółtym kantem – u oficerów straży polowej

• Etyszkiet:

artyleria piesza – biały

straż polowa – akselbant podwójny żółty

jazda – biały z amarantem

• Rabat:

amarantowy – w 1, 5 i 9 pułku strzelców, w 1 pułku rezerwowym, pułku inżynieryjnym i radiotelegrafie

biały – w 2, 6 i 10 pułku strzelców

żółty – w 3, 7 i 11 pułku strzelców

niebieski – w 4, 8 i 12 pułku strzelców oraz służbie zdrowia

czarny – w artylerii pieszej

pomarańczowy – w poczcie polowej i telegrafie

czerwony – sztaby oprócz generalnego

granatowy – ogólnie piechota

• Wypustki i odznaki stopni na rękawach:

amarantowe – 1 Dywizja Strzelców, artyleria, telegraf

brązowe:– 2 Dywizja Strzelców,

żółte – 3 Dywizja Strzelców, radio

niebieskie – 1 i 2 pułk rezerwowy

czarne – pułk inżynieryjny

białe – służba zdrowia i sztaby

• Lampasy oficerów:

pojedynczy amarantowy szerokości 2 cm – piechota, sztaby, służba zdrowia, poczta, sądownictwo i artyleria piesza

podwójny czarny z amarantowym kantem – pułk inżynieryjny i inżynier korpusu

podwójny amarantowy z żółtym kantem – radio i straż polowa

podwójny amarantowy – w 1 pułku ułanów

podwójny biały – w 2 pułku ułanów

podwójny żółty – w 3 pułku ułanów

• Patki na kołnierzu z cyfrą lub znaczkiem

nakładane koloru ochronnego z wypustką:

amarantowa – 1 Dywizja Strzelców, poczta i telegraf

brązowa – 2 Dywizja Strzelców

żółta – 3 Dywizja Strzelców i radio

niebieska – Brygada Rezerwowa i służba zdrowia

czarna – pułk inżynieryjny, autopol

biała – sztaby

patka czarna z amarantową obwódką – w artylerii

kołnierz aksamitny czarny z amarantową obwódką, patka amarantowa z 2 srebrnymi toporami – w inżynierii korpusu

kroju ułańskiego amarantowo-żółte ze srebrnymi orzełkami – w straży polowej

fioletowe ze srebrnym guzikiem – korpus sądowy

wzoru ułańskiego amarantowo granatowe – jazda

ochronne z granatową wypustką – piechota

Kolorowe rabaty przepisane były tylko do munduru galowego. Była to jedyna różnica pomiędzy mundurem polowym a galowym. Generałowie i artyleria konna nosili rogatywki.

• Stopnie wojskowe:

– dla odróżnienia rang i stopni wojskowych wprowadzić na bluzach i płaszczach kąty z galonu złotego lub srebrnego dla oficerów i z amarantowej taśmy dla żołnierzy: galon i taśma powinny być szerokości 3/4 cm, kąty powinny być proste, zwrócone do dołu z bokami długości 5 cm, kąty należy naszywać na lewym rękawie pośrodku w odległości 10 cm od wszycia rękawa, odległość pomiędzy kątami 3/4 cm.

szeregowcy – powinni mieć kąty takie jak kaprale z taśmy amarantowej lecz zwrócone do góry,

kaprale (starsi szeregowcy) powinni mieć jeden kąt z taśmy amarantowej,

młodsi podoficerowie – powinni mieć dwa kąt z taśmy amarantowej,

starsi podoficerowie – powinni mieć trzy kąt z taśmy amarantowej,

sierżanci – powinni mieć cztery kąt z taśmy amarantowej,

podchorążowie – powinni mieć kąty sierżantów lub starszych podoficerów, stosownie do urzędów, z wszytym w otworze górnego kąta galonem srebrnym,

chorążowie – powinni mieć jeden kąt z galonu srebrnego,

podporucznicy – powinni mieć dwa kąty z galonu srebrnego,

porucznicy – powinni mieć trzy kąty z galonu srebrnego,

podkapitanowie – powinni mieć cztery kąty z galonu srebrnego,

kapitanowie – powinni mieć pierwszy od góry kąt złoty i pozostałe trzy srebrne.

podpułkownicy – powinni mieć dwa kąty złote,

pułkownicy – powinni mieć trzy kąty złote.

generałowie – kąty złote wzoru huzarskiego: – jeden u generałów podporuczników, – dwa u generałów poruczników, – trzy u generałów broni^[21].

W 1919 r. ukazał się „Album mundurów 1go Polskiego Korpusu” ze wstępem Józefa Dowbor-Muśnickiego i ilustracjami Mikołaja Wisznickiego^[22].

W okresie II RP do 1939 działał Związek Żołnierzy I Korpusu Polskiego, mający siedzibę przy ul. Aleje Jerozolimskie 93 w Warszawie^[23].

Działalność I Korpusu Polskiego w Bobrujsku została opisana w powieści Nadberezyńcy Floriana Czarnyszewicza.

Działalność Korpusu, szczególnie okoliczności rozbrojenia przez Niemców, również opisał Melchior Wańkowicz w Strzępach epopei.

• Nadberezyńcy

• Józef Dowbor-Muśnicki Krótki szkic do historji I-go Polskiego Korpusu, wyd. Polska Spółka Wydawnicza "Placówka", Warszawa 1918-1919, online: cz. 1cz. 2cz. 3
• Henryk Bagiński: Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-1920. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa. Zakłady Graficzno-Wydawnicze „Książka”, 1921.
• Kazimierz Krajewski: Nie tylko Dowborczycy Biuletyn IPN, nr.1-2, 2009
• WacławW. Lipiński WacławW., Walka zbrojna o niepodległość Polski w latach 1905-1918, JanJ. Molenda, Warszawa: Wolumen, 1990, ISBN 83-85218-00-9, OCLC 834079448 . Brak numerów stron w książce