Jemioła pospolita

Jemioła pospolita

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	Santalanae
Rząd	sandałowce
Rodzina	sandałowcowate
Rodzaj	jemioła
Gatunek	jemioła pospolita
Nazwa systematyczna
Viscum album L. Sp. Pl. 2: 1023. 1753
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Jemioła pospolita, jemioła biała, strzęśla^[3] (Viscum album L.) – gatunek rośliny z rodziny sandałowcowatych (Santalaceae; czasem zaliczana do rodziny (lub podrodziny) jemiołowatych). Występuje na terenie niemal całej Europy oraz w południowej i zachodniej Azji. Jest to roślina półpasożytnicza, ma zdolność prowadzenia fotosyntezy, podczas gdy wodę i sole mineralne pobiera od drzewa-żywiciela.

Jemioła jest rośliną leczniczą. Odgrywała też ważną rolę w dawnych wierzeniach i obyczajach, rolę taką w kulturze zachowała także współcześnie^[4].

Pokrój

Roślina zimozielona, o pędzie rozgałęzionym w taki sposób, że przybiera kształt zbliżony do kulistego, o średnicy do ok. 1 m^[5].

Łodyga

Zielona, niekorkowaciejąca, rozgałęziająca się pseudodychotomicznie (nibywidlasto).

Korzenie

Rozbudowany system ssawek rozrastający się w gałęziach drzewa dostarcza roślinie wody i soli mineralnych. System ssawek składa się ze ssawek biegnących między korą i drewnem oraz odgałęzień wtórnych wrastających w drewno.

Liście

Długości od 2 do 8 cm i szerokości od 0,5 do 2 cm. Grube, nagie i skórzaste, szerokolancetowate, całobrzegie, tępo zakończone lub zaokrąglone^[5]. Nakrzyżległe i zrośnięte nasadami po dwa. Żółtozielone i zielone, zimą przybierają odcień oliwkowy (są zimotrwałe).

Kwiaty

Roślina dwupienna z jednopłciowymi kwiatami, niezdolna do samozapylenia. W strukturze płci stwierdzono dominację osobników żeńskich nad męskimi^[6]. Kwiaty są żółtawe i niewielkie (2–3 mm średnicy), zebrane w grupy usytuowane w rozwidleniach gałązek. Okwiat niezróżnicowany. Kwiaty mają miłą woń i wydzielają duże ilości nektaru. Pyłek przenoszą owady.

Owoce

Białe (u niektórych podgatunków żółtawe), okrągłe (u niektórych podgatunków jajowate) nibyjagody o średnicy 6–10 mm^[5], z niewielkimi owocami właściwymi ("nasionami") w środku, w grupach po 2–6. Każde „nasiono” zawiera od 1 do 3 zarodków (poliembrionia). Owoce utrzymują się na gałązkach przez całą zimę.

• 
  Liście
• 
  Kwiat
• 
  Owoc

Jemioła kwitnie od lutego do kwietnia. Owoce dojrzewają późną jesienią i wczesną zimą. Stanowią pożywienie ptaków, które przyczyniają się do rozprzestrzeniania rośliny (ornitochoria). Przy czym tylko jemiołuszki i paszkoty połykają całe owoce, umożliwiając rozprzestrzenianie roślin na większe odległości^[7]. Pozostałe ptaki skubią owoce, które za sprawą kleistego miąższu łatwo przywierają do gałęzi drzewa. Nasiona kiełkują w maju. Młode rośliny początkowo przywierają do drzewa-gospodarza za pomocą ssawek, z czasem wytwarzają korzenie. Co roku przyrasta kolejne rozwidlenie i po ich liczbie można łatwo ustalić wiek rośliny^[3]. Wiek roślin ma wyraźny wpływ na zmienność ich cech. Poszczególne rośliny dożywają do ok. 30-40 lat^[6].

Ziele zawiera: flawonoidy, aminy (m.in. cholina, histamina), trójterpeny, kwasy organiczne (m.in. kwas kawowy, ferulowy, betulinowy, oleanowy, ursolowy), wiskotoksyny (0,05–0,1%), syrengininę i jej glikozydy. Zawartość poszczególnych składników jest zmienna, co wiąże się ze zróżnicowaniem drzew, na których jemioła pasożytuje oraz warunkami pogodowymi^[3].

Jemioła rośnie na drzewach pobierając substancje odżywcze od żywiciela. Wykazuje wyraźne zróżnicowanie jeśli chodzi o preferencje drzewa-gospodarza, przy czym istotne różnice pod tym względem wykazują poszczególne podgatunki^[8]. W Polsce stwierdzona została na ok. 200 taksonach drzew^[6]. Zasiedla drzewa, które ukończyły co najmniej 20 lat. Wykazuje także preferencje wobec drzew rosnących na glebach zasobnych w węglan wapnia^[9]. Wraz ze wzrostem deficytów wody w lasach, zwiększa się również stopień zasiedlenia jemiołą młodszych drzewostanów^[10].

Jemioła ma zdolność prowadzenia fotosyntezy, dlatego powszechnie uważa się, że jej wpływ na drzewo-gospodarza jest niewielki. Negatywny wpływ jemioły jest jednak większy niż wcześniej sądzono. W okresach suszy aparaty szparkowe jemioły mogą być otwarte, co zwiększa deficyt wody w drzewie^[4]. Jednocześnie jemioła pospolita oprócz wody i soli mineralnych pobiera również produkty fotosyntezy od rośliny-gospodarza – od niego pochodzi od 23 do 45% węgla w jemiole^[11][4].

W Polsce występują trzy podgatunki:

• Jemioła pospolita typowa (Viscum album L. ssp. album) – owoc biały i kulisty, pestka trójgraniasta lub sercowata. Rośnie na drzewach liściastych, ale nie wszystkich. Najczęściej i najobficiej porasta topole i brzozy, rośnie także na lipach, robiniach akacjowych, klonach, jabłoniach, gruszach, jarzębinach. Nie rośnie na buku zwyczajnym, jesionie wyniosłym (choć na pensylwańskim już tak), rodzimych gatunkach dębów (czyli dębie szypułkowym i bezszypułkowym).
• Jemioła pospolita rozpierzchła (V. album ssp. austriacum (Wiesb.) Volim., syn. V. austriacum Wiesb. ex Dichtl, V. laxum Boiss. & Reut.) – owoc żółty z eliptyczną pestką. Liście znacznie węższe niż w podgatunku typowym oraz żółto-zielone. Rośnie na sosnach, rzadziej na modrzewiach i świerkach. Występuje rzadziej niż podgatunek typowy, w wielu miejscach jest bardzo rzadka lub jej brak.
• Jemioła pospolita jodłowa (V. album ssp. abietis (Wiesb.) Abrom, syn. V. abietis Fritsch) – owoc jajowaty i biały, z eliptyczną pestką. Liście większe – do 8 cm długości i 3 cm szerokości. Rośnie tylko na jodłach. Najrzadszy z podgatunków spotykanych w Polsce.

Spoza granic Polski opisywane są następujące podgatunki:

• V. album subsp. meridianum (Danser) D.G.Long. – owoc żółty, liście 3–5 cm długości. Rośnie na klonach, grabach, orzechach, jarzębach. Występuje w południowo-wschodniej Azji.
• V. album subsp. creticum Böhling et al. – owoc biały, liście krótkie. Opisany ze wschodniej Krety, gdzie rośnie na sośnie kalabryjskiej.

Prawna ochrona jemioły ma miejsce w krajach Europy północnej^[6]. W Polsce nie jest objęta ochroną (chronione są tylko osobniki występujące w granicach różnych obszarów chronionych). Poza tym bywają niszczone z powodu posądzania o uśmiercanie drzew lub zaleca się usuwanie porażonych jemiołą gałęzi (np. w celu dokarmiania zwierzyny)^[12].

Własności lecznicze jemioły opisywał już w III w. p.n.e. Teofrast, uczeń Arystotelesa. W Japonii leczono nią niepłodność kobiet.

Surowiec zielarski

Młode pędy i liście (Herba Visci).

Działanie

Wyciąg z pędów i liści stosuje się pomocniczo w leczeniu choroby nadciśnieniowej, ponieważ obniża ciśnienie tętnicze krwi, działając bezpośrednio na serce. Stosowany przy podwyższonym ciśnieniu krwi lub jego zmianach pod wpływem bodźców psychicznych, w okresie pokwitania, pomocniczo przy miażdżycy. Z jemioły przemysł farmaceutyczny produkuje preparaty „Cardiosan”, „Neocardina”, „Sklerosan”.

• Pędy i liście jemioły są chętnie zjadane przez kozy, owce i bydło domowe.
• W starożytnym Rzymie kleisty miąższ owoców jemioły wykorzystywany był w pułapkach jako lep. Naukowa nazwa rodzajowa jemioły viscum oznacza po łacinie lep.

Roślina nie jest gatunkiem uprawianym i jest pozyskiwana ze stanu dzikiego. Jednak możliwe jest jej wyhodowanie. W celu jej rozmnożenia należy zerwać owoce wczesną zimą i rozgnieść je na gałęzi drzewa, najlepiej gatunku łatwo kolonizowanego przez jemiołę. Najlepsze efekty daje „sadzenie nasion” na dolnej stronie gałęzi i konarów^[9].

• Często podczas świąt Bożego Narodzenia i w Nowy Rok gałązki jemioły wieszane są w domach przy suficie lub nad drzwiami. Jemioła ma przynieść domowi i jego mieszkańcom szczęście w nadchodzącym roku. Zwyczaj ten narodził się w krajach nordyckich, gdzie jemioła zawieszona nad wejściem do domostwa promieniować miała na cały dom zgodą, miłością i szczęściem odpędzając uroki i demony.
• Zwyczaj bezkarnego całowania się pod jemiołą wywodzi się przypuszczalnie z XVII-wiecznej Anglii. Po każdym pocałunku mężczyzna zrywał z krzaku po jednym owocu. Wierzono, że gdy zerwie ostatni, otrzyma dar płodności. Wiąże się to z wierzeniem, że z powodu lepkości soku z owoców, uważano go za boskie nasienie.
• Nierzadko znaleźć można informacje o szczególnych właściwościach jemioły rosnącej na dębach. Według poradników zielarskich to właśnie jemioły z dębów mają najlepsze właściwości lecznicze. Kapłani Gallów odprawiali ceremonie religijne pod dębami, na których rosnąć miała jemioła. Według druidów jemioła ścięta złotym sierpem z dębu szóstego dnia po nowiu uznawana była za bezcenny dar niebios. Stanowiła talizman przeciw czarom, przynosiła szczęście w bitwie i chroniła niemowlęta. Istnieje podejrzenie, że jemioła mogła być mylona z gązewnikiem europejskim Loranthus europaeus^[13], który często jest obserwowany na dębie szypułkowym i bezszypułkowym. Jednak doniesienia z Francji i Wielkiej Brytanii wskazują jednoznacznie, że jemioła pospolita może również rosnąć na obu gatunkach dębów, chociaż bardzo rzadko^[14][15].

• Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski: Dendrologia. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12099-1. Brak numerów stron w książce

• Henryk Różański. Jemioła – Viscum raz jeszcze. W: Medycyna dawna i współczesna