Kodeks z Clermont

Codex Claromontanus

Koniec Listu do Kolosan
Oznaczenie	Dp
Data powstania	VI wiek
Rodzaj	Kodeks majuskułowy
Numer	06
Zawartość	Listy Pawła
Język	grecko-łaciński
Rozmiary	24,5 × 19,5 cm
Typ tekstu	tekst zachodni
Kategoria	II
Miejsce przechowywania	Bibliothèque nationale
Multimedia w Wikimedia Commons

Codex Claromontanus, D^p (Wettstein), 06 (Gregory-Aland), δ 1026 (von Soden)^[1], d albo 75 (Beuron)^[2] – bilingwalny grecko-łaciński kodeks uncjalny Nowego Testamentu na pergaminie. Jakkolwiek oba teksty reprezentują zachodnią tradycję tekstualną, zachodzi między nimi wiele różnic. Datowany jest zwykle na VI wiek. Bywa wliczany do wielkich kodeksów i jest ważnym rękopisem Nowego Testamentu.

Dwie karty kodeksu są palimpsestem, z tekstem tragedii Eurypidesa, Faetona i jest jednym z dwóch rękopisów tego dzieła. Zawiera też inny pozabiblijny materiał – Cathalogus Claromontanus, ważny w dyskusji nad kształtowaniem się kanonu pism Nowego Testamentu. Kodeks wyróżnia posiadanie dwóch bezpośrednich kopii.

Jest często cytowany w krytycznych wydaniach greckiego Nowego Testamentu. Jest jednym z nielicznych rękopisów, których noty korektorskie są cytowane.

Zawiera na 533 pergaminowych kartach (24,5 na 19,5 cm), ułożonych w quarto (cztery karty w foliale), Listy Pawła, z pewnymi lukami (Rz 1,1–7.27–30; 1 Kor 14,13–22), w języku greckim i języku łacińskim (lewa strona w języku greckim, prawa w łacińskim). Zaginione oryginalne partie z tekstem Rz 1,27–30; 1 Kor 14,13–22, zostały uzupełnione przez późniejszego redaktora. Tekst pisany jest jedną kolumną na stronę, 21 linijek w kolumnie^[3]. Pergamin jest dobrej jakości, atrament jest brunatny^[4]. Pierwsze trzy linijki każdej księgi oraz cytaty ze Starego Testamentu pisane są na czerwono (z wyjątkiem Listu do Hebrajczyków).

List do Kolosan i List do Filipian zamienione zostały miejscami, List do Hebrajczyków znajduje się po Liście do Filemona. Dwie jego karty (162–163) są palimpsestem, początkowo były zapisane fragmentem tragedii „Faeton” Eurypidesa i są ledwo czytelne pod biblijnym tekstem. Dolny tekst tych dwu kart został oznakowany przez Francuską Bibliotekę Narodową symbolem Cod. Gr. 107 B^[3].

Kodeks z Clermont podobny jest w układzie do Kodeksu Bezy, ma zbliżony format (24,5 na 19,5 cm – 26 na 21,5 cm)^[3] i jest bilingwiczny. John Mill sądził, że stanowił drugą część Kodeksu Bezy. Wettstein wskazał, że sporządzono go na innym pergaminie, stosuje inną ortografię i ma późniejsze pochodzenie. Bp Marsh dodał do tych argumentów, że Claromontanus ma 21 linijek tekstu na stronę, a Bezy 23 linijek, oraz że oba rękopisy stosują różne skróty^[5]. Ponadto w Kodeksie Bezy tekst grecki i łaciński są z sobą zharmonizowane, natomiast w przypadku Claromontanus zachodzą znaczne różnice pomiędzy nimi^[6][7]. Niemniej myśl, że kodeks został sporządzony w tym właśnie celu, aby uzupełnić Kodeks Bezy w zakresie Listów Pawła, była wielokrotnie powtarzana. Kodeks może być traktowany jako uzupełnienie dla Kodeksu Bezy, ale tylko jako jego daleki kuzyn^[8].

Co najmniej dziewięciu korektorów pracowało nad rękopisem, czwarty z nich – pracował w IX wieku – zrewidował cały rękopis, dokonał w sumie około 2000 zmian w tekście, ponadto dodał przydechy i akcenty^[6][9]. Korektorzy bardziej byli zainteresowani tekstem greckim niż łacińskim, a celem ich wysiłków było wyeliminowanie rzadkich wariantów tekstowych oraz uzgodnienie tekstu rękopisu z aktualnie obowiązującym standardowym tekstem^[10].

W kodeksie dołączono, po Liście do Filemona a przed Listem do Hebrajczyków – wcześniejszej daty – listę ksiąg świętych Starego i Nowego Testamentu. Jest wcześniejszej daty niż kodeks. Ewangelie wyliczone są w kolejności: Mateusz, Jan, Marek, Łukasz. Listy Pawła są w niezwykłej kolejności, brak Flp, 1 i 2 Tes, Hbr, zawiera natomiast List Barnaby, Pasterz Hermasa, 3. List do Koryntian, Dzieje Pawła i Apokalipsę Piotra^[11][12]. Według tej listy Dzieje Pawła zawierają 3560 stychów, podczas gdy Dzieje Apostolskie 2600 stychów^[13].

Zarówno grecki jak i łaciński tekst kodeksu reprezentuje zachodnią tradycję tekstualną. Kurt i Barbara Alandowie dali dla greckiego tekstu następujący profil tekstualny 51¹, 12^1/2, 111², 74^s[3]. Profil ten oznacza, że tekst kodeksu 51 razy wspiera tekst bizantyjski przeciwko „oryginalnemu”, 12 razy jest zgodny z tekstem bizantyjskim i „oryginalnym” jednocześnie, 111 razy wspiera tekst „oryginalny” przeciwko bizantyjskiemu, ponadto posiada 74 sobie właściwych wariantów tekstowych (Sonderlesarten)^[14]. W oparciu o ten profil zaklasyfikowali go do II kategorii^[3]. Oprócz tego Alandowie ustalili profil tekstualny dla not korektorskich kodeksu – 139¹, 30^1/2, 44², 35^s i zaliczyli je do III kategorii^[3].

Tekst łaciński reprezentuje Afrę i jest niemal identyczny z tekstem cytowanym w IV wieku przez Lucyfera, biskupa Cagliari^[15]. Pewnym jest to, że nie został przetłumaczony z greckiego tekstu kodeksu, lecz w oparciu o inny grecki tekst, jakkolwiek tego samego typu^[6].

W grupie bilingwicznych grecko-łacińskich rękopisów Listów Pawła Claromontanus jest najstarszy i najważniejszy. Kodeksy Augiensis (010) i Boernerianus (012) powstały dopiero w IX wieku i są dziełem skrybów mających pewne trudności z greką. Dwa inne rękopisy są kopiami Claromontanus (0319 i 0320). Analiza porównawcza tekstu tych rękopisów prowadzi do wniosku, że wszystkie pochodzą z tego samego archetypu, hipotetycznego kodeksu Z, który należy datować na połowę IV wieku. Gordon Fee uważa, że archetyp grupy sięga początku III wieku i reprezentuje tekst znany dla Hipolita Rzymskiego. Z kodeksu Z skopiowany został hipotetyczny kodeks X, który powstał później niż Claromontanus i skopiowany został niezależnie od niego, dotarł do St. Gallen i z którego skopiowane zostały 010 i 012. Kopia Claromontanus dotarła do Saint-Germain, gdzie skopiowano zeń 0319 i 0320^[16]. Jest jeszcze kilka innych grecko-łacińskich rękopisów, jak np. kodeks 0230, zawierający fragment Listu do Efezjan a datowany na IV wiek. Jest to najstarszy świadek tej grupy, bliższy jest dla Claromontanus niż 010 i 012^[17]. Zachowały się także późne minuskułowe kopie reprezentujące tę grupę (minuskuły 628, 629, 1918)^[18].

W Liście do Rzymian 1,8 przekazuje wariant περι (o), tak mają rękopisy: א, A, B, C, K, 33, ale korektor D^c zmienił na υπερ (za), tak jak G, Ψ oraz rękopisy przekazujące tekst bizantyński^[19].

W Rzymian 12,11 przekazuje καιρω (czasie) zamiast κυριω (panu), wariant jest wspierany przez tekst łaciński kodeksu, przez Augiensis (tylko tekst grecki), Boernerianus (zarówno tekst grecki, jak i łaciński), minuskuł 5 i Orygenesa (w łacińskim przekładzie). Drugi korektor zamienił je na κυριω^[20].

W Rzymian 15,31 przekazuje δωροφορια (złożenie daru) zamiast διακονια (służba); wariant wspierany jest przez Vaticanus oraz Boernerianus (grecki tekst)^[21].

W Pierwszym Liście do Koryntian 7,5 przekazuje wariant τη προσευχη (modlitwą) wraz z ${\displaystyle {\mathfrak {P}}^{11},}$ ${\displaystyle {\mathfrak {P}}^{46},}$ א*, A, B, C, G, P, Ψ, 33, 81, minuskułem 104, 181, 629, 630, 1739, 1877, 1881, 1962, it, vg, cop, arm, eth. Większość rękopisów stosuje τη νηστεια και τη προσευχη (postem i modlitwą) albo τη προσευχη και νηστεια (modlitwą i postem)^[22].

Dwuwierszowa sekcja 1 Kor 14,34–35 (o milczeniu kobiet w kościele) umieszczona została za 1 Kor 14,40 (zarówno w tekście greckim, jak i łacińskim), tak jak rękopisy zachodniej tradycji tekstualnej (F, G, 88, it^{d, g}, i niektóre rękopisy Wulgaty, np. Kodeks Fuldeński)^[23][24].

W Liście do Galatów 2,20 kodeks przekazuje wariant θεου και Χριστου (Boga i Chrystusa), w czym jest zgodny z kodeksami B, D*, F, G, (b); korektor D² zmienił na υιου του θεου (Syna Boga), tak jak mają kodeksy א, A, C, Ψ, oraz rękopisy bizantyjskie^[25].

W Liście do Galatów 5,9 przekazuje δολοι, a w 5,14 εν υμιν, oba warianty są zgodne z tekstem Marcjona^[26].

W Liście do Efezjan 5,9 przekazuje wariant φωτός (światła), w czym wspierają go ${\displaystyle {\mathfrak {P}}^{49},}$ א, A, B, G, P, 33, lekcjonarze i inne; korektor D^c poprawił na πνεύματος (ducha), zgodnie z rękopisami ${\displaystyle {\mathfrak {P}}^{46},}$ K, Ψ, 88, 104, 181, rękopisy bizantyjskie^[27].

W 1 Tymoteusza 3,1 przekazuje wariant ανθρωπινος (ludzki albo człowieka), wariant wspierany jest przez rękopisy starołacińskie it^b,d,g,m,mon; większość rękopisów przekazuje πιστος (prawdziwy)^[28].

Wskazywane były dwa prawdopodobne miejsca powstania kodeksu: Sardynia i Afryka Północna. Sardynia wskazywana jest ze względu na wielkie podobieństwo tekstualne kodeksu z cytatami Lucyfera, biskupa Cagliari na Sycylii^[a]. W roku 533 Sardynia przeszła w ręce Bizancjum i zdaniem niektórych badaczy po tej dacie mógł powstać kodeks, ponieważ wtedy było większe zapotrzebowanie na kodeksy bilingwiczne^[29][30]. E.A. Lowe datował kodeks na V wiek, Sabatier datował na VI wiek, Montfaucon na VII wiek, Hug na VIII wiek^[5]. Od połowy XIX wieku większość badaczy opowiada się za VI wiekiem (Ayuso, Bovier, Kilpatrick, Merk, Nestle, Souter, Tischendorf, Vogels, Wordsworth)^[2]. Oficjalna data kodeksu, podawana przez INTF, to wiek VI^[31].

Kodeks z Clermont został później dwukrotnie przepisany (D^abs1 Sangemanensis, IX wiek; D^abs2, X wiek). Przechowywany był w Clermont, gdzie w 1556 roku znalazł go Teodor Beza. Beza przywiózł go do Paryża, gdzie został mu wykradziony. Kolejnym jego właścicielem był Claude Dupuy (prawdopodobnie od 1605 roku), następnie jego synowie Jacques i Pierre Dupuy. W 1656 roku Ludwik XIV kupił kodeks od Jacques’a dla Królewskiej Biblioteki (dziś Biblioteka Narodowa Francji). W 1707 roku, Jean Aymont, wykradł 35 kart kodeksu. Jedna z kart trafiła do Holandii, skąd wróciła do Paryża za sprawą właściciela Stosch w 1720 roku. Pozostałe karty zostały sprzedane Robertowi Harleyowi, wielkiemu kolekcjonerowi rękopisów; zostały one odesłane z powrotem przez jego syna, Edwarda Harleya, w 1729 roku^[32]. Obecnie przechowywany jest w Bibliotece Narodowej (Grec 107) w Paryżu^[3].

Beza był pierwszym uczonym, który badał kodeks i wykorzystał jego tekst w swoim wydaniu Nowego Testamentu z 1582 roku. Wettstein dwukrotnie skolacjonował grecki tekst rękopisu. Wettstein zarzucał, że tekst grecki kodeksu był alterowany w oparciu o łacinę. Zarzut ten obalił Semmler^[5]. Rękopis był badany przez Griesbacha, który wyróżnił pięciu korektorów kodeksu (A, B, C, D, E)^[33]. Tregelles badał go w 1849 roku i porównał go z transkrypcją rękopisu dokonaną przez Tischendorfa, jeszcze przed jej opublikowaniem^[32]. Tischendorf wydał tekst kodeksu, grecki i łaciński, w 1852 roku^[34], rozpoznał także dziewięciu korektorów kodeksu^[35][36]. Tekst łaciński wydał Paul Sabatier^[2].

Na początku XIX wieku K. Hase oraz I. Bekker odkryli, że dwie karty 162–163 zawierają tekst zaginionej tragedii Eurypidesa^[37]. Gottfried Hermann wydał w 1821 roku dolny tekst tych kart – Faeton Eurypidesa^[35][38]. W chwili obecnej jest to jeden z dwóch zachowanych fragmentów Faetona, drugi fragment pochodzi z III wieku p.n.e. (Pap. Berolinensis 9771)^[39][40].

Jest jednym z pięciu rękopisów Nowego Testamentu, które są cytowane w wydaniach krytycznych nie tylko ze względu na tekst oryginalnego skryby, ale również ze względu na noty korektorskie (D¹ dla korektora z VII wieku, D² dla korektora z IX wieku, D^c dla pozostałych korektorów)^[41]. Ten sposób cytowania stosowany jest tylko w odniesieniu do tzw. „wielkich kodeksów”.

• Lista kodeksów majuskułowych Nowego Testamentu

Wydania tekstu

• Konstantin von Tischendorf: Codex Claromontanus sive Epistulae Pauli Omnes Graece et Latine. Leipzig: 1852. (łac.). Brak numerów stron w książce
• Fac-similés de manuscrits grecs, latins et français du 5e au 14e siècle, exposés dans la Galerie Mazarine. Paris: Bibliothèque nationale de France, 1900, s. Plates III, IV.

Krytyczne wydania greckiego NT

• K. Aland, M. Black, C.M. Martini, B. Metzger, A. Wikgren: The Greek New Testament. Wyd. 3. Stuttgart: United Bible Societies, 1983. (gr.).Sprawdź autora:3. [UBS3]
• B. Aland, K. Aland, J. Karavidopoulos, C.M. Martini, B. Metzger, A. Wikgren: The Greek New Testament. Wyd. 4. Stuttgart: United Bible Societies, 1993. ISBN 978-3-438-05110-3. (gr.).Sprawdź autora:3. Brak numerów stron w książce [UBS4]
• Eberhard Nestle, Erwin Nestle: Novum Testamentum Graece. communiter ediderunt: K. Aland, M. Black, C.M. Martini, B.M. Metzger, A. Wikgren. Wyd. 26. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 1991. ISBN 3-438-05100-1. (gr.). Brak numerów stron w książce [NA26]
• Eberhard et Erwin Nestle: Novum Testamentum Graece. communiter ediderunt: B. et K. Aland, J. Karavidopoulos, C.M. Martini, B.M. Metzger. Wyd. 27. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 2001. (gr.). [NA27]

Opracowania

• K. Aland, B. Aland: The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Editions and to the Theory and Practice of Modern Textual Criticism. przeł. Erroll F. Rhodes. Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans Publishing Company, 1995. ISBN 978-0-8028-4098-1. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Walter Berschin, "Greek Manuscripts in Western Libraries" ch. 6 of Greek Letters and the Latin Middle Ages: From Jerome to Nicholas of Cusa: diglot mss in the West.
• Caspar René Gregory: Textkritik des Neuen Testaments. T. 1. Leipzig: J.C. Hinrichs’sche Buchhandlung, 1900, s. 105–109. [dostęp 2011-09-19]. (niem.).
• Bruce M. Metzger, Bart D. Ehrman: The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration. Wyd. 4. New York – Oxford: Oxford University Press, 2005, s. 73–74. ISBN 978-0-19-516122-9. (ang.).
• F.H.A. Scrivener: A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament. T. 1. London: George Bell & Sons, 1894, s. 173–176. (ang.).
• Alexander Souter. The Original Home of Codex Claromontanus (D ^Paul). „JTS”. VI, s. 240–243, 1904–1905. 
• David Trobisch: The Oldest Extant Editions of the Letters of Paul. 1999. Brak numerów stron w książce (e-text online).

• Grec 107. BnF.
• INTF: Kodeks D/06 (GA). [w:] Liste Handschriften [on-line]. Münster Institute. [dostęp 2011-09-19].
• Robert Waltz: Codex Claromontanus D (06). Encyclopedia of New Testament Textual Criticism, 2001. [dostęp 2012-01-22]. (ang.).
• Michael D. Marlowe, Bible Research: Codex Claromontanus Bible Research
• Michael D. Marlowe, Bible Research: Catalogus Claromontanus Bible Research
• Codex Bezae et Codex Claromontanus (fr.)