Konsumpcjonizm

	Informacje w projektach siostrzanych
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Konsumpcjonizm – postawa polegająca na nieusprawiedliwionym (rzeczywistymi potrzebami oraz kosztami ekologicznymi, społecznymi czy indywidualnymi) zdobywaniu dóbr materialnych i usług^[1], lub pogląd polegający na uznawaniu tej konsumpcji za wyznacznik jakości życia (lub za najważniejszą, względnie jedyną wartość) – hedonistyczny materializm.

Współczesna kultura konsumpcji stała się jednym z centralnych przedmiotów uwagi kulturoznawstwa.

Krytyka

Demonstracja podczas Buy Nothing Day w San Francisco, listopad 2000

Nadmierna konsumpcja (traktowana przez Adama Smitha w pracy Bogactwo narodów za najpotężniejszego wroga stabilnego wzrostu gospodarczego) stanowi odejście od dawnej etyki społeczeństwa kapitalistycznego, opisywanej przez Maxa Webera (zob. Etyka protestancka a duch kapitalizmu). Sięga swoimi korzeniami boomów gospodarczych jakie pojawiły się po II wojnie światowej. Od tego też czasu jednocześnie towarzyszą mu negatywne reakcje i krytyka.

W Stanach Zjednoczonych krytyka sięga przełomu lat 40. i 50. dwudziestego wieku^[2] (reprezentatywne są tu są np. praca Samotny tłum Davida Riesmana postulująca występowanie we współczesnym społeczeństwie osobowości zewnątrzsterownych oraz praca Daniela Bella opisująca kulturowe sprzeczności społeczeństwa burżuazyjnego) W Europie w latach 60. tzw. społeczeństwo spektaklu stało się celem ataków sytuacjonistów (Guy Debord, Raoul Vaneigem). Nieprzerwanie krytykowali też konsumpcjonizm (zarówno w Europie, jak i w USA) przedstawiciele szkoły frankfurckiej – np. Herbert Marcuse (autor wizji człowieka jednowymiarowego), Jürgen Habermas czy Erich Fromm.

Obecnie krytyków kultury konsumpcji można podzielić na myślicieli (filozofów, akademików) oraz działaczy społecznych (np. dziennikarzy), w tym wielu krytyków systemu kapitalistycznego. Wśród pierwszej grupy warto wymienić współczesnych filozofów postmodernistycznych, takich jak Zygmunt Bauman, Jean Baudrillard, socjologów amerykańskich George’a Ritzera i Juliet B. Schor oraz politologa Benjamina Barbera (autora koncepcji McŚwiata). Wśród działaczy znani stali się Naomi Klein, Susan Linn, Kalle Lasn. Krytyka często dotyczy nie tylko samej konsumpcji, ale i innych przejawów życia związanych z kulturą konsumpcji, takich jak reklama i marketing, centra handlowe^[3] i adidasacja (produkcja niezliczonej ilości typów jednego asortymentu – wszystkie wyglądają na różne od siebie choć pochodzą z masowej produkcji), bary szybkiej obsługi i macdonaldyzacja, parki rozrywki i dysneyzacja (termin wprowadzony w roku 1999 przez Alana Brymana – proces, którego priorytetem jest wydajność i zysk, ale w przeciwieństwie do makdonaldyzacji stawia ona na wysoki standard), supermarketyzacja, karnawalizacja, coca-kolonizacja (wolno kupić tyle butelek coca-coli, ile się zechce, a świeżej wody nie ma), amerykanizacja, westernizacja (okcydentalizacja), brazyfikacja (poszerzająca się przepaść między bogatymi a biednymi i równoczesny zanik klasy średniej – termin wprowadzony przez Douglasa Couplanda w książce Generacja X), turbokapitalizm (opisany przez Edwarda Luttwaka, zwany w pracach Jeremy Rifkina hiperkapitalizmem), wyłaniająca się dominacja korporacji krytykowana np. przez Erica Schlossera, Joela Bakana i przez znanego z anarchistycznych poglądów Noama Chomsky’ego, powstanie globalnej sieci dominacji postulowane przez komunistę Antonio Negri oraz powstanie konsumariatu w czasach dominacji netokratów prorokowane przez Alexandra Barda i Jana Söderqvista. Oryginalną ilustracją niektórych zjawisk (Generacja X, Mcpraca) jest też beletrystyka Douglasa Couplanda. Niektórzy postrzegają konsumpcjonizm jako błąd mentalny, który nie ma ścisłego związku z konkretnym systemem gospodarczym (Jan Paweł II, Benedykt XVI). Kościół widzi w konsumpcjonizmie siłę destrukcyjną i stawia go na równi z laicyzacją.

Obrona

Konsumpcyjny styl życia ma też swoich proponentów, do których zalicza się francuski filozof Gilles Lipovetsky – autor teorii społeczeństwa mody, czy wybitny komentator współczesności Arjun Appadurai, który nie zgadza się wprost z tezą Jeana Baudrillarda, że we współczesnych społeczeństwach konsumpcja odgrywa główną rolę, jaką kiedyś odgrywała produkcja. Nawiązując do prac Norberta Eliasa, Arjun Appadurai wskazuje, że bliższe prawdy jest stwierdzenie, że konsumpcja stała się pracą cywilizującą postindustrialne społeczeństwa. Bez żadnych uprzedzeń do kultury konsumpcji odnosi się też polski filozof i historyk idei Andrzej Szahaj.

Konsumpcjonizm jako zadłużenie

Niektórzy ekonomiści i historycy gospodarki dostrzegają problem teoretyczny w ujęciu konsumpcjonizmu. Bazowanie jedynie na ilości konsumowanych dóbr nie pozwala bowiem stwierdzić, że cele czy postawy społeczeństw zachodnich w porównaniu z epokami preindustrialnymi zmieniły się zasadniczo. W historii gospodarczej jako wyróżnik społeczeństw nowożytnych może być jednak zastosowane rozpowszechnienie kredytu konsumpcyjnego (od lat 20. XX w.), które obrazuje wzrost zagregowanej społecznej stopy preferencji czasowej (wyższe wartościowanie dóbr teraźniejszych w relacji do dóbr przyszłych)^[4].

Konsumpcjonizm w języku

Problematyka konsumpcjonizmu uwidacznia się także w języku, na co zwraca uwagę współczesna lingwistyka kulturowa, socjolingwistyka czy też lingwistyka antropologiczna. Na kwestię wpływu konsumpcjonizmu na język polski zwracają uwagę: Jerzy Bralczyk, Barbara Misztal, Łukasz Iwasiński, Oleg Leszczak, Izabela Łuc oraz Ewa Kołodziejek. Sygnalizują oni możliwość występowania takiego zjawiska. Przekrojowo problem podjęła Julia Piotrowska w pracy "Współczesna polszczyzna wobec kultury konsumpcjonizmu"^[5].

Zobacz też

Przypisy

↑ Marian Golka: W cywilizacji konsumpcyjnej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2004, s. 7. Cytat: ...nie wszystkie zakupy kwalifikują się jako konsumpcja w aspektach nas tutaj interesujących...wyodrębnić należy takie, które charakteryzują się szczególną intensywnością oraz korzystaniem z oferty rynkowej bez wyraźnej troski o środki finansowe...Wyraża się to w kupowaniu bez zastanowienia się, kupowaniu w najlepszych sklepach, kupowaniu czegoś co nie jest wcale...potrzebne.
↑ Vance Packard: Ameryka zmienia Charakter, [w:] Superameryka. Szkice o kulturze i obyczajach (antologia tekstów). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 76. Cytat: Konsumpcja przeciętnego Amerykanina jest tak regulowana aby dawać ujście jego potrzebom frywolnym, zaspokajać chęć zabawy i kaprysy, co także wymaga usprawiedliwienia. Mieszkańcy Stanów Zjednoczonych wydają więcej na papierosy, alkohol i gry hazardowe niż na wykształcenie. Płacą więcej za bilety wstępu na imprezy rozrywkowe, niż wydają na gospodarczą pomoc z zagranicy. Wydają więcej na biżuterię i zegarki niż na książki albo na badania naukowe. A dalej – wydają więcej na pocztówki z życzeniami niż na badania naukowe w dziedzinie medycyny.
↑ John Naisbitt: Megatrendy. Dziesięć nowych kierunków zmieniających nasze życie. Warszawa: Zysk i S-ka, 1997, s. 69. Cytat: Centra handlowe (shopping malls) na przykład są trzecim z kolei miejscem pod względem długości przebywania – zaraz po domu i miejscu pracy.
↑ O. Sroczyński: Konsumpcjonizm i kultura zadłużenia. Etyczne aspekty polityki gospodarczej i cyklu koniunkturalnego, [w:] Etyczny wymiar odpowiedzialnego biznesu i konsumeryzmu na początku XXI wieku, red. L. Karczewski, H. Kretek, Racibórz 2013, s. 347–356.
↑ JuliaJ. Piotrowska JuliaJ., Współczesna polszczyzna wobec kultury konsumpcjonizmu, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2024 (Studia i monografie), ISBN 978-83-8332-034-2 [dostęp 2024-05-13] (pol.).

Bibliografia

Karolina Sitkiewicz, Stan Pragnienia Oblicza Mac(k)donaldyzacji, Warszawa 2009, Wydawnictwa fachowe CeDeWu, s. 144, ISBN 978-83-7556-162-3.
Rozkoszna zaraza. O rządach mody i kulturze konsumpcji, TomaszT. Szlendak (red.), KrzysztofK. Pietrowicz (red.), Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 132, ISBN 978-83-229-2853-0, OCLC 177097101 .
Praca zbiorowa pod red. Aldony Jawłowskiej i Mariana Kempnego; Konsumpcja – istotny wymiar globalizacji kulturowej, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2005, ISBN 83-7388-076-3.
Tomasz Szlendak Leniwe maskotki, rekiny na smyczy. W co kultura konsumpcyjna przemieniła mężczyzn i kobiety, Warszawa, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co 2005, s. 320, ISBN 83-60207-08-9.
BlankaB. Brzozowska BlankaB., Gen X: Pokolenie konsumentów, Kraków: Wyd. Rabid, 2005, ISBN 83-88668-90-0, OCLC 69325607 .
Na pokaz. O konsumeryzmie w kapitalizmie bez kapitału, TomaszT. Szlendak (red.), KrzysztofK. Pietrowicz (red.), DominikD. Antonowicz, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2004, s. 258, ISBN 83-231-1699-7, OCLC 69636660 .
Tomasz Szlendak, Supermarketyzacja. Religia i obyczaje seksualne młodzieży w kulturze konsumpcyjnej, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego – Monografie Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, wydanie I w roku 2004, s. 205, ISBN 83-229-2461-5.
GrzegorzG. Makowski GrzegorzG., Świątynia konsumpcji. Geneza i społeczne znaczenie centrum handlowego, Warszawa: Trio, 2004, ISBN 83-88542-63-X, OCLC 830633433 .
Świat po nowoczesności – konsumpcja zamiast pracy, II rozdział, [w:] Od kontestacji do konsumpcji. Szkice o przeobrażeniach współczesnej kultury (red.) Marian Kempny, Krzysztof Kiciński, Elżbieta Zakrzewska; Warszawa 2004, wydawca: ISNS UW, ISBN 978-83-915036-8-3.
Aleksandra Perchla-Włosik Współczesny konsumpcjonizm, [w:] (red.) Wanda Patrzałek Kulturowe determinaty zachowań konsumenckich, Wrocław 2004, Wyd Uniw. Wroc., s. 212, ISBN 83-229-2555-7.
Praca zbiorowa pod red. Mariana Golki W cywilizacji konsumpcyjnej, Poznań 2004, Wyd. Naukowe UAM, ISBN 83-232-1380-1.
Sławomir Shuty W paszczy konsumpcji, [w:] (red.) Piotr Marecki, Jan Sowa Frustracja. Młodzi o Nowym Wspaniałym Świecie, Kraków 2003, Wydawnictwo Rabid koedycja z Krakowską Alternatywą (Korporacja Ha!art), ISBN 83-88668-47-1.
Joanna Łagoda Przemiany statusu dzieła i towaru w kontekście wychowania w kulturze konsumpcyjnej, [w:] Waldemar Kuligowski, Piotr Zwierzchowski (współredaktorzy) Edukacja w świecie kultury popularnej, Bydgoszcz 2002, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej ISBN 83-7096-430-3.
Joanna Łagoda W świątyniach konsumpcji, [w:] (red.) Wiesław Godzic Kultura popularna Graffiti na ekranie, Kraków 2002, Wyd. Rabid, s. 212, ISBN 83-88668-32-3 (Zapowiedź pisma pod tytułem „Kultura Popularna” – numer 1/2002)
Marian Golka, Wchodzenie w cywilizację konsumpcyjną, [w:] Nowe style zachowań (praca zbiorowa pod red. Mariana Golki), Wyd. Fundacji Humaniora, Poznań 2001, ISBN 83-7112-186-5.
red. Zbyszko Melosik, Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji, Toruń – Poznań 1999, Wydawnictwo Edytor s. c., s. 300, ISBN 83-87284-07-6.
AgataA. Jałyńska AgataA., Wiecznie przegrana wojna postu z karnawałem, czyli konsumpcjonizm jako religia naszych czasów, [w:] Nowe nawigacje. Współczesna kultura audiowizualna, PiotrP. Kletowski (red.), MarcinM. Wrona (red.), Kraków: Wyd. Rabid, 1999, ISBN 83-908351-3-4, OCLC 169812299 .
Wiesław Godzic, Przyjemności konsumowania i konsumowanie przyjemności – rozdział, [w:] Wiesław Godzic, Oglądanie i inne przyjemności kultury popularnej, Kraków 1996, Wyd. Universitas, ISBN 83-7052-337-4.

Linki zewnętrzne

Kultura konsumpcji jako kultura wyzwolenia?. dziennikarze-wedrowni.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-05)]. Artykuł autorstwa Tomasza Szlendaka i Krzysztofa Pietrowicza.
Pamflet na konsumpcjonizm, czyli co kultura konsumpcyjna zrobiła z kobietami i mężczyznami. independent.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-31)].
Pawi ogon konsumenta – ewolucyjne spojrzenie na kulturę konsumpcyjną. Piotr Prokopowicz. krytyka.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-04-20)].
Artykuł: Konsumeryzm jako forma zaspokajania potrzeby bezpieczeństwa
Agata Jałyńska Wiecznie przegrana wojna postu z karnawałem, czyli konsumpcjonizm jako religia naszych czasów
Olgierd Sroczyński, Konsumpcjonizm i kultura zadłużenia

[1] Marian Golka: W cywilizacji konsumpcyjnej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2004, s. 7. Cytat: ...nie wszystkie zakupy kwalifikują się jako konsumpcja w aspektach nas tutaj interesujących...wyodrębnić należy takie, które charakteryzują się szczególną intensywnością oraz korzystaniem z oferty rynkowej bez wyraźnej troski o środki finansowe...Wyraża się to w kupowaniu bez zastanowienia się, kupowaniu w najlepszych sklepach, kupowaniu czegoś co nie jest wcale...potrzebne.

[2] Vance Packard: Ameryka zmienia Charakter, [w:] Superameryka. Szkice o kulturze i obyczajach (antologia tekstów). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 76. Cytat: Konsumpcja przeciętnego Amerykanina jest tak regulowana aby dawać ujście jego potrzebom frywolnym, zaspokajać chęć zabawy i kaprysy, co także wymaga usprawiedliwienia. Mieszkańcy Stanów Zjednoczonych wydają więcej na papierosy, alkohol i gry hazardowe niż na wykształcenie. Płacą więcej za bilety wstępu na imprezy rozrywkowe, niż wydają na gospodarczą pomoc z zagranicy. Wydają więcej na biżuterię i zegarki niż na książki albo na badania naukowe. A dalej – wydają więcej na pocztówki z życzeniami niż na badania naukowe w dziedzinie medycyny.

[3] John Naisbitt: Megatrendy. Dziesięć nowych kierunków zmieniających nasze życie. Warszawa: Zysk i S-ka, 1997, s. 69. Cytat: Centra handlowe (shopping malls) na przykład są trzecim z kolei miejscem pod względem długości przebywania – zaraz po domu i miejscu pracy.

[4] O. Sroczyński: Konsumpcjonizm i kultura zadłużenia. Etyczne aspekty polityki gospodarczej i cyklu koniunkturalnego, [w:] Etyczny wymiar odpowiedzialnego biznesu i konsumeryzmu na początku XXI wieku, red. L. Karczewski, H. Kretek, Racibórz 2013, s. 347–356.

[5] JuliaJ. Piotrowska JuliaJ., Współczesna polszczyzna wobec kultury konsumpcjonizmu, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2024 (Studia i monografie), ISBN 978-83-8332-034-2 [dostęp 2024-05-13] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]