Litewskie odrodzenie narodowe

Litewskie odrodzenie narodowe – okres w kulturze i historii Litwy, zapoczątkowany w drugiej połowie XIX wieku. Będąc pod zaborem rosyjskim, litewskie elity zaczęły dążyć do odzyskania niepodległości przez Wielkie Księstwo Litewskie, odrzucając jednocześnie związek z Polską. Trend litewskiego odrodzenia narodowego w dużym stopniu przyczynił się do ustanowienia niepodległego i niezależnego państwa litewskiego po pierwszej wojnie światowej.

Znaczący aktywiści litewskiego odrodzenia narodowego to m.in. Jonas Basanavičius i Vincas Kudirka. Dużą rolę odgrywały czasopisma „Aušra” i „Varpas”. Popularyzowano zreformowany język litewski.

Wraz z pojawieniem się tzw. „litewskiego odrodzenia narodowego” stopniowo traciły pierwotne znaczenie pojęcia, których używano przez stulecia. Przedstawiciele dotychczasowego chłopstwa żmudzkiego – wówczas jak się określali „unarodowionego” – zaczęli nazywać się Litwinami, dodatkowo zastrzegając sobie prawo wyłącznej własności do tego terminu. Historyczną Żmudź określali Litwą, zgłaszając pretensje także do pozostałych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego^[1].

Problematykę dotyczącą zrozumienia zawiłości w omawianym przedmiocie, spowodowanym roszczeniami do kultury litewskiej przez chłopstwo żmudzkie na przełomie XIX i XX w., podsumował współczesny badacz, w sposób następujący: „Paradoksalnie można by to ująć w ten sposób: Litwini (czyli Polacy) versus Żmudzini (czyli Litwini)”. Oprócz tego, Litwini (Polacy) ochrzcili część Żmudzinów (Litwinów) mianem litwomanów, czyli grupy chorobliwie cierpiącej na zafascynowanie chłopską litewskością^[2].

Dla obu stron kiełkującej waśni pierwszorzędnego znaczenia nabierała sprawa ustalenia, kto tak naprawdę był Litwinem, czyli kto istotnie posiadał prawo do historycznego i prawnego dziedzictwa. Antagoniści z reguły oczywiście dochodziły do skrajnie odmiennych wniosków. Rozpoczynał się nowożytny spór, który nie tylko skomplikował i zmienił dotychczas używaną terminologię, ale również doprowadził do korekty wzajemnych wyobrażeń^[2].

Na początku XIX wieku wśród części spolonizowanej litewskiej szlachty zaczęło wzrastać poczucie odrębności narodowej. Postacią skupiającą wokół siebie miłośników języka i folkloru litewskiego stał się biskup Józef Giedroyć. Rozpoczęto prace nad stworzeniem podręczników gramatyki, historii i słowników. Represje zaborcze przeciwstawiały się jednak tym próbom. Ruch rozwinął się ponownie po 1883 roku, nabierając charakteru opozycyjnego wobec polskości. Zarzewiem sporu była też dominacja języka polskiego w liturgii^[3].

• KrzysztofK. Buchowski KrzysztofK., Litwomani i polonizatorzy, Białystok: Uniwersytet w Białymstoku, 2006, ISBN 978-83-7431-075-8 .