Malleus Maleficarum

Okładka siódmego wydania z 1520

Malleus Maleficarum (Młot na czarownice) – katolicki traktat na temat czarownictwa, spisany przez dominikańskiego inkwizytora Heinricha Kramera, być może we współpracy z innym inkwizytorem Jakobem Sprengerem (obaj byli profesorami teologii). Tekst ten został po raz pierwszy opublikowany w 1487 i stał się znany jako podręcznik łowców czarownic od XV do XVII wieku. Był uważany za jedno z podstawowych kompendiów o czarach, czarownicach i ich związkach z Szatanem[1].

Dzieło to wywierało olbrzymi wpływ w swoim czasie i przez kilka kolejnych stuleci. Pośród autorów piszących o czarownictwie, traktat ten cieszył się ostatecznym autorytetem[2][3][4]. Pod koniec XVI wieku jego rolę, jako teoretyczny autorytet w katolickim świecie, zastąpiły Daemonolatreiae libri tres autorstwa łowcy czarownic Nicholasa Rémy'ego oraz Disquisitiones Magicae napisane przez jezuitę Martina Del Rio.[5]

Autorstwo

[edytuj | edytuj kod]

Tradycyjnie za autorów uważani są dwaj dominikańscy inkwizytorzy Heinrich Kramer i Jakob Sprenger, tak jak sugeruje sam tekst książki. Już od pierwszego wydania, w Apologii, będącej rodzajem wstępu lub przedmowy[a], wskazany jest Jakob Sprenger i jego niewymieniony z imienia współpracownik[7][8]. Aprobata uniwersytetu kolońskiego, załączana do tekstu wskazuje zarówno Sprengera, jak i Kramera[9]. Wydania drukowane sprzed 1519 nie wskazywały autorów na stronach tytułowych, późniejsze wymieniają zazwyczaj obu autorów lub samego tylko Jakoba Sprengera[10]. Obecnie nie budzi żadnych wątpliwości autorstwo Kramera, natomiast udział Sprengera w powstaniu dzieła jest przedmiotem kontrowersji wśród badaczy. Część badaczy uważa księgę za wyłączne dzieło Kramera bez jakiegokolwiek udziału Sprengera[11], część uważa, że Kramer był w zasadzie autorem wyłącznym, ale Sprenger zgodził się na firmowanie dzieła swoim nazwiskiem i napisał Apologię (czyli wstęp lub przedmowę)[12] , a jeszcze inni uważają, że nie ma podstaw do negowania współautorstwa Sprengera, choć na ogół potwierdzają dominującą rolę Kramera[13].

Wydania

[edytuj | edytuj kod]
Strona tytułowa polskiego wydania traktatu (1614)

Malleus był wielokrotnie wydawany (do 1520 roku ukazało się jego 13 edycji, a w latach 1574–1669 było ono wydawane aż 16 razy zarówno w krajach katolickich, jak i protestanckich[14]). Tekst Malleusa był pierwotnie poprzedzony papieską bullą Summis desiderantes wydaną przez papieża Innocentego VIII 5 grudnia 1484, która liczyła około 1000 słów i była jednym z głównych dokumentów papieskich na temat czarów. Bulla ta wymienia Sprengera i Kramera (nazywając ich Iacobus Sprenger i Henricus Institoris) potwierdzając ich uprawnienia inkwizytorskie na obszarze prowincji kościelnych Bremy, Kolonii, Moguncji, Salzburga i Trewiru i nakazuje im walkę z szerzącymi się w tych rejonach praktykami magicznymi i satanicznymi. Ponadto papież zarówno w tej bulli, jak i w późniejszych dokumentach nakazywał biskupowi Strasburga (a także arcyksięciu Zygmuntowi, arcybiskupowi Moguncji oraz innym hierarchom i książętom) aktywną współpracę i pomoc inkwizytorom w zwalczaniu plagi czarów oraz czarownic[15].

Kramer po raz pierwszy zaprezentował tę księgę 9 maja 1487, przedstawiając ją do oficjalnej aprobaty na wydziale teologii Uniwersytetu w Kolonii. Data ta jest uważana za datę pierwszego wydania ich dzieła. Księga ta była wielokrotnie wydawana wskutek rosnącego zapotrzebowania na remedia przeciw czarom. Była popularna szczególnie w zachodniej i centralnej Europie (z wyjątkiem Anglii i Holandii oraz Hiszpanii i Portugalii). Do 1520 roku ukazało się 13 edycji tego dzieła, a w latach 1574-1669 było ono wydawane aż 16 razy. Większość edycji tego dzieła zawiera w całości bullę papieża Innocentego VIII[14], a także sporządzoną notarialnie aprobatę uniwersytetu kolońskiego. W literaturze przedmiotu wątpliwości budzi autentyczność tego drugiego dokumentu, z uwagi na pewne stwierdzone nieprawidłowości proceduralne w jej przygotowaniu oraz protest, jaki w 1490 miało opublikować dwóch jej sygnatariuszy przeciwko użyciu ich nazwisk w drugiej aprobacji. Obecnie przeważa jednak pogląd, że jej sfałszowanie, przynajmniej w ścisłym znaczeniu tego słowa, jest nieprawdopodobne. Nieprawidłowości proceduralne nie świadczą o fałszerstwie, zaś informacja o proteście dwóch sygnatariuszy znana jest jedynie z notatki osiemnastowiecznego jezuickiego uczonego Josepha Hartzheima, której nie można już zweryfikować z uwagi na zniszczenie większości archiwaliów uniwersytetu kolońskiego. Nawet jeśli informacja ta jest prawdziwa, osoby te mogły mieć własne, nieznane nam dziś powody, by zdystansować się od wcześniej podpisanej aprobaty[16]. Najwidoczniej Kramer odniósł sukces w Kolonii, za oficjalne stanowisko uniwersytetu uznał notarialny dokument zawierający indywidualne oświadczenia czołowych teologów tego uniwersytetu, wliczając w to dziekana wydziału teologii[17].

W 1538 roku hiszpańska inkwizycja przestrzegła swych członków, by nie wierzyli we wszystkie tezy zawarte w Malleus Maleficarum, nawet gdy poparte one były przytoczonymi dowodami, jednak było to w ramach toczącej się debaty[18]. W Polsce Młot na czarownice wydano w 1614 roku w Krakowie. Był to nie tyle przekład, co przeróbka dzieła, dokonana przez cenionego prawnika krakowskiego Stanisława Ząbkowica. Autor we wstępie opisuje, że jego dzieło jest przetłumaczonym na język polski zbiorem wypowiedzi teologów i inkwizytorów niemieckich na temat czarów i czarownic, a jego celem jest otwarcie czytelnikom polskim oczu na zbrodnie czarów i pobudzenie do czujności. W 1992 r. tłumaczenie to wydano we współczesnej wersji typograficznej.

W latach 2021–2023 wydane zostało pierwsze polskie tłumaczenie wszystkich trzech tomów Młota na czarownice z łaciny na język polski od ponad 500 lat. Przekładu podjął się Jakub Zielonka, uwspółcześniając treść Malleusa[19]

Treść

[edytuj | edytuj kod]
Malleus Maleficarum, Lyon 1669

Treść księgi podzielona jest na trzy części. Pierwsza dowodzi, że magia rzeczywiście istnieje, druga opisuje jej formy, a trzecia – sposoby wykrywania, sądzenia i pozbywania się wiedźm. W księdze niewiele jest oryginalności – jest to w większości kodyfikacja wierzeń i praktyk z tamtego okresu. Duże partie tekstu zaczerpnięto z wcześniejszych prac, takich jak: Directorium Inquisitorum Nicolasa Eymerica z 1376 czy Formicarius Johannesa Nidera z 1435.

Tekst zaczyna się dyskusją o naturze czarów. Zawiera ona dyskurs wyjaśniający, dlaczego kobiety w mniemaniu autorów, z powodu słabszej natury i pośledniego intelektu, są z natury bardziej podatne na pokusy Szatana. Autor wyjaśnia też, że niektóre rzeczy wyznane przez czarownice podczas procesów, jak np. przemiana w zwierzę, były tylko omamem wywołanym przez Diabła, by je usidlić. Inne z kolei rzeczy, jak latanie, wywoływanie burz i niszczenie zbiorów, miały być rzeczywiste. Ze szczegółami opisywane są lubieżne praktyki, którym czarownice miały się oddawać z Diabłem – poruszony został nawet problem pomiotu, który czarownice miałyby rodzić Szatanowi. Wszystko pisane jest najzupełniej poważnie, jeden z ustępów przytacza nawet antyklerykalny dowcip, tak jakby opisywano zdarzenie, które wydarzyło się naprawdę.

Ostatnia część opisuje praktyczne szczegóły wykrywania, sądzenia i eliminowania wiedźm. Rozważane są m.in. takie problemy jak zaufanie do zeznań świadków i potrzeba eliminowania złośliwych oskarżeń, ale z drugiej strony plotka jest uznawana jako przesłanka wystarczająca do oskarżenia, a żywa obrona jest świadectwem opętania podsądnej przez Diabła. Oprócz tego dzieło dostarcza wskazówek, jak chronić przeprowadzających proces przed mocami wiedźmy, deklarując, że osoby reprezentujące podczas procesu stronę Boga są niewrażliwe na moce Szatana. Szczegółowo wyłożone są sposoby wymuszania zeznań – z rekomendowaną kolejnością stosowania tortur włącznie. Wskazane jest używanie rozpalonego żelaza i golenie całego ciała podsądnej w poszukiwaniu znaków Diabła.

Odbiór

[edytuj | edytuj kod]
Strona tytułowa O demonomanii czarowników, 1580

Jako autorzy pierwszej znaczącej książki o czarownictwie, która była szeroko dostępna, Institoris i Sprenger prawie natychmiast zaczęli być traktowani przez innych demonologów jako „uznane autorytety w tej dziedzinie”[20]. W 1505 roku traktat licznie występował w Niemczech, ale również był rozpowszechniony po europejskich bibliotekach i obecny w wielu sędziowskich kolekcjach.[21] Malleus Maleficarum stanowiło rdzeń teologicznego dyskursu w dziedzinie demonologii. Jego różnorakie punkty i argumenty były elementem debaty, która częściowo była napędzana poprzez rywalizację między różnymi podejściami teologicznymi[22].

Gianfrancesco Pico della Mirandola szeroko komplementował autorów i przyrównywał ich do św. Augustyna oraz Grzegorza Wielkiego pod względem autorytetu[23]. Książka ta spotkała się również z uznaniem dominikańskiego inkwizytora Sylvestera Prieriasa, który postrzegał ją jako niepodważalny autorytet[23]. Jednym z krytyków był franciszkanin Samuel de Cassini, który zaatakował niektóre tezy (1505). Próbę odparcia jego argumentów podjął dominikanin Vincente Dodo dwa lata później, który argumentował przychylnie dla Malleusa[24]. Inną przykładową wymianę poglądów rozpoczął Gianfrancesco Ponzinibio (1520), który mocno podkreślał słabości podręcznika. Trzy lata później, kontrargumenty do jego stanowiska i wspierające Malleusa przedstawił dominikański inkwizytor Bartolommeo de Spina[24].

Druga fala gorącej debaty rozpoczęła się w drugiej połowie szesnastego wieku. Towarzyszył jej gwałtowny wzrost popularności traktatu. Tym razem, podstawowym pytaniem nie było czym czarownice są, ale w jakim stopniu są prawdziwe. W tym kontekście, pierwszy atak bezpośrednio przeciwko Malleusowi przeprowadził Jan Wier (O zwodniczych sztuczkach demonów, 1563), co spotkało się z silną odpowiedzią królewskiego prawnika Jeana Bodina (O demonomanii czarowników, 1580) w obronie traktatu[25][26]. Krytyk polowań na czarownice Cornelius Loos, uważał, że Malleus sam bardziej przyczynił się do wprowadzenia „czarownictwa” w Niemczech niż cokolwiek innego[27].

Około stulecia po pierwszej publikacji, Malleus był starym klasykiem. Z końcem szesnastego wieku, nowe dzieła w teologii, takie jak Demonolatria (1595) łowcy czarownic Nicholasa Rémy'ego czy Disquisitiones Magicae (1599) jezuickiego teologa Martina Delrio, zaczęły zastępować Malleusa jako podstawowe źródło informacji[25][28]. Niemniej, już po roku 1580, zaczęły się pojawiać wielotomowe zestawy traktatów demonologicznych. Te mosiężne kolekcje zawierały książki z różnych okresów, jednak wszystkie rozpoczynały się od przełomowego[29] Malleus Maleficarum. Broedel podsumowuje

"A zatem, dla pokoleń uczonych, dociekania w obszarze problemu czarownictwa rozpoczynały się, dosłownie, od sławnego tekstu Institorisa oraz Sprengera, i słusznie, gdyż sama koncepcja „czarownictwa” zawdzięcza tak wiele ich płodnej wyobraźni"[25]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Apologia auctoris to „uzasadnienie autora [dlaczego napisał dzieło]”[6]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Levack 2013 ↓, s. 48: Malleus became 'the focal point of the Italian debate over witch-hunting'.
  2. ↑ Summers 2012 ↓, s. xxxviii Wstęp do edycji z 1928 roku: "There can be no doubt that this work had in its day and for a full couple of centuries an enormous influence. There are few demonologists and writers upon witchcraft who do not refer to its pages as an ultimate authority."
  3. ↑ Broedel 2003 ↓, s. 7: "The simple presence of a comprehensive, authoritative guidebook created a certain uniformity of discourse in subsequent witchcraft debate. Almost immediately, authors of witch-treatises began to refer to Institoris and Sprenger as accepted authorities on the subject."
  4. ↑ Scott 1584 ↓, który wymienił w swoim dziele Discoverie of Witchcraft 212 autorów piszących o czarownictwie – Kingsley 2015 ↓, s. 52 – napisał również w części The Second Booke, The first Chapter: "[...] yet James Sprenger, and Henrie Institor, (from whom Bodin, and all the writers that ever I have read, doo receive their light, authorities and arguments) saie [...]"
  5. ↑ Burns 2003 ↓, s. 160: "In the Catholic world, the works of Nicholas Remy and Martin del Rio replaced the Malleus as a theoretical authority in the late sixteenth century. Its ubiquity, however, must have made it an important contributor to the ideas that many educated people held of witches and the proper way to deal with them.
  6. ↑ https://www.historicum.net/themen/hexenforschung/lexikon/sachbegriffe/artikel/malleus-malefic/
  7. ↑ skan pierwszego wydania z 1487, Apologia auctoris, wiersz 15. oraz skan wydania z 1490, Apologia auctoris, wiersz 13.: „Inter que mala nos Inquisitores Jacob Sprenger”
  8. ↑ Mackay 2009 ↓, s. 8: „The first section of the main body of the first edition is the Author’s (Self-)Justification (apologia). This section is the equivalent of a modern introduction and/or preface. Here, it is stated in the first person plural that Jacobus Sprenger and an unnamed co-author had produced the work because of their realization that sorcery forms a particular element in Satan’s final assault on God during the End Times.”
  9. ↑ Mackay 2009 ↓, s. 9: „This approbation takes the form of a public document drawn up on May 19, 1487, at the request under oath of Institoris, on behalf of himself and Sprenger as the authors of the Malleus. The proceedings are then carried out under the careful guidance of Lambertus de Monte, the head of the theological faculty of the University of Cologne”
  10. ↑ Werner Tschacher: Malleus Maleficarum (Hexenhammer). [w:] Lexikon zur Geschichte der Hexenverfolgung [on-line]. 2008. [dostęp 2018-10-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-11)]. (niem.).
  11. ↑ m.in.:
    • Klaus B. Springer, Dominican Inquisition in the archidiocese of Mainz 1348-1520, w: Praedicatores Inquisitores. Vol. 1: The Dominican and the Mediaeval Inquisition. Acts of the 1st International Seminar on the Dominicans and the Inquisition (Rome ; 23-25 February 2002). Rzym: Istituto Storico Domenicano, 2004, s. 345-351;
    • Udo Seelhofer, War Jakob Sprenger ein Mitautor des Hexenhammers?, GRIN Verlag, 2008;
    • Werner Tschacher: Malleus Maleficarum (Hexenhammer). [w:] Lexikon zur Geschichte der Hexenverfolgung [on-line]. 2008. [dostęp 2018-10-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-11)]. (niem.).;
    • Günter Jerouschek i Wolfgang Behringer (Heinrich Kramer (Institoris) Der Hexenhammer. Malleus Maleficarum, Neu aus dem Lateinischen übertragen von Wolfgang Behringer, Günter Jerouschek und Werner Tschacher. red. Günter Jerouschek i Wolfgang Behringer, Monachium 2000, s. 31 i nast.);
    • Tamar Herzig: Heinrich Kramer e la caccia alle streghe in Italia, [w:] Matteo Duni, Dinora Corsi: "Non lasciar vivere la malefica”: Le streghe nei trattati e nei processi (secoli XIV-XVII). Florence University Press, 2008, s. 167-196 (tu 190-191). ISBN 978-88-8453-808-6.;
    • Michael Bailey: Battling Demons. Witchcraft, Heresy, and Reform in the Late Middle Ages. The Pennsylvania State University Press, 2003, s. 3, 48-49. ISBN 0-271-02226-4.
    • Rainer Decker: Witchcraft & The Papacy. An account drawning on the formerly secret records of the Roman Inquisition. Charlottesville & Londyn: University of Virginia Press, 2010, s. 50, 56. ISBN 978-0-8139-2748-0.
  12. ↑
    • Broedel 2003 ↓, s. 18-20: "Although Sprenger certainly wrote the Apologia auctoris which prefaces the Malleus, and did so in terms that strongly suggest his active participation in its writing, nonetheless because the work is of one piece stylistically (and Institoris definitely wrote the third part of the text single-handedly), and because the Malleus throughout reflects Institoris’ known preoccupations, it is likely that beyond lending the work the prestige of his name, Sprenger’s contribution was minimal."; zob. też ten sam autor w Levack 2013 ↓, s. 46: "Sprenger may have contributed nothing to the book save his name [...] ."
    • Joseph Hansen: Quellen und Untersuchungen zur Geschichte des Hexenwahns und der Hexenverfolgung im Mittelalter. Bonn: 1901, s. 404-407.;
  13. ↑ Obaj byli autorami według:
    • Mackay 2009 ↓, s. 5: "The argument is frequently made that the description of the work as a joint composition is a falsehood perpetrated by Institoris, who in fact wrote the whole thing himself. For this claim, there is little solid evidence. [...] Later scholars have attempted to add small pieces to the argument, but it is fundamentally nugatory. [...] In any event, what good would it do Institoris? He was clearly a man of no little prominence in his own right as both inquisitor and theologian, and he did not need to steal the name of a scholar from Cologne who was most noted for his propagation of the Rosary to validate his work about sorcery."
    • Summers 2012 ↓, s. viii: Wstęp do wydania z 1948 roku: "It has been asked whether Kramer or Sprenger was principally responsible for the Malleus, but in the case of so close a collaboration any such inquiry seems singularly superfluous and nugatory."
    • Britannica 2018 ↓: "The Malleus was the work of two Dominicans: Johann Sprenger, dean of the University of Cologne in Germany, and Heinrich (Institoris) Kraemer, professor of theology at the University of Salzburg, Austria, and inquisitor in the Tirol region of Austria."
    • Russell 1972 ↓, s. 230: "Institoris was the chief author of the Malleus, Sprenger's role being relatively minor."
    • Brauner 2001 ↓, s. 31: "The Malleus was written primarily by Heinrich Kramer (1439-1505), with assistance from Jakob Sprenger (1436-1495)."
  14. ↑ a b Philip Schaff, History of the Christian Church, vol. vi, Eerdmans, Grand Rapids, 1994, s. 514-527
  15. ↑ Philip Schaff, History of the Christian Church, vol. vi, Eerdmans, Grand Rapids, 1994, s. 520. Fragment bulli
  16. ↑ Mackay 2009 ↓, s. 5; por. Broedel 2003 ↓, s. 19, 36
  17. ↑ Historicum.net: Malleus maleficarum (Hexenhammer). historicum.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-17)]..
  18. ↑ Jolly, Raudvere, & Peters (eds.): Witchcraft and magic in Europe: the Middle Ages. 2002, s. 241. ISBN 978-0812217865.: "The cautionary advice of the Spanish Inquisition in 1538 was merely another instance of the kinds of interest, and objections, that the Malleus raised."
  19. ↑ Młot na czarownice- wersja introligatorska [online], Wydawnictwo Graf_ika [dostęp 2023-05-29] (pol.).
  20. ↑ Broedel 2003 ↓, s. 7: "The simple presence of a comprehensive, authoritative guidebook created a certain uniformity of discourse in subsequent witchcraft debate. Almost immediately, authors of witch-treatises began to refer to Institoris and Sprenger as accepted authorities on the subject."
  21. ↑ Broedel 2003 ↓, s. 7: "By the time of Institoris’ death around 1505, his work could be found in many libraries and judicial reference collections throughout Europe, although especially in Germany."
  22. ↑ Jolly, Peters i Raudvere 2001 ↓, s. 241: "Indeed, the chief function of the work was to serve as a centerpiece in demonological theory whose arguments might be expanded and added to by such works as that of Grillandus, as well as a focus for arguments and debates concerning particular points it made, some of the latter reflecting traditional rivalry between religious orders and ecclesiastical schools of theology."
  23. ↑ a b Broedel 2003 ↓, s. 7.
  24. ↑ a b Jolly, Peters i Raudvere 2001 ↓, s. 241.
  25. ↑ a b c Broedel 2003 ↓, s. 8.
  26. ↑ Pavlac 2009 ↓, s. 91: "Bodin feared that women were especially vulnerable to Satan’s temptations. Witches were such a danger that the concept of a crimen exceptum applied, namely the idea that guilt could be established with very limited evidence, including the refusal to confess under torture. Witches should be killed in particularly long and painful ways, such as roasted over a slow smoky fire of green wood, because evil people needed longer to be killed."
  27. ↑ Cornelius Loos und die Hexenverfolgung
  28. ↑ Burns 2003 ↓, s. 160: "In the Catholic world, the works of Nicholas Remy and Martin del Rio replaced the Malleus as a theoretical authority in the late sixteenth century. Its ubiquity, however, must have made it an important contributor to the ideas that many educated people held of witches and the proper way to deal with them.
  29. ↑ Mackay 2009 ↓, s. 33: "The twelve reprintings of the Malleus that were undertaken in Germany and France in the years 1486–1519 attest to a regular demand for the work, and while, in the later sixteenth and seventeenth centuries, it was the works of other authors (e.g. Jean Bodin and Martin del Rio) that whipped up the frenzy for witch hunting, those works were effective only because of the shift in paradigm that the Malleus had brought about in the late fifteenth and early sixteenth centuries." (paradigm shift)

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Christopher S. Mackay: The Hammer of Witches: A Complete Translation of the Malleus Maleficarum (1 volume). Cambridge University Press, 2009. ISBN 978-0-511-53982-4.
  • Christopher S. Mackay: Malleus Maleficarum (2 volumes). Cambridge University Press, 2006. ISBN 0-521-85977-8.
  • Hans Peter Broedel: The Malleus Maleficarum and the Construction of Witchcraft: Theology and Popular Belief. Manchester University Press, 2003. ISBN 978-0-7190-6441-8.
  • Montague Summers: The Malleus Maleficarum of Heinrich Kramer and James Sprenger. Courier Corporation, 2012.
  • Paul Halsall: Internet Medieval Sourcebook: Witchcraft Documents [15th Century]. Fordham University Center for Medieval Studies, 1996.
  • Frederick R. Goff. The Library of Congress Copy of the Malleus maleficarum, 1487. „Libri - International Journal of Libraries and Information Studies”. 13 (2), 1963. 
  • Jeffrey Russell: Witchcraft in the Middle Ages. Cornell University Press, 1972. ISBN 0-8014-0697-8.
  • Sigrid Brauner: Fearless Wives and Frightened Shrews: The Construction of the Witch in Early Modern Germany. University of Massachusetts Press, 2001. ISBN 1-5584-9297-6.
  • Malleus maleficarum, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2018-10-10] [zarchiwizowane z adresu 2018-09-24] (ang.).
  • Reginald Scott: The Discoverie of Witchcraft. 1584.
  • William Burns: Witch Hunts in Europe and America: An Encyclopedia. Greenwood, 2003. ISBN 0-3133-2142-6.
  • Simon Kingsley: The Esoteric Codex: Occult Books. 2015.
  • Karen Jolly, Edward Peters, Catharina Raudvere: Witchcraft and Magic in Europe, wolumin 3: The Middle Ages (History of Witchcraft and Magic in Europe). Bloomsbury Academic, 2001. ISBN 0-4858-9103-4.
  • Brian Pavlac: Witch Hunts in the Western World: Persecution and Punishment from the Inquisition through the Salem Trials: Persecution and Punishment from the Inquisition through the Salem Trials. ABC-CLIO, 2009. ISBN 978-0-313-34874-7.
  • Brian Levack (red.): The Oxford Handbook of Witchcraft in Early Modern Europe and Colonial America. Oxford: 2013.
  • Wrzesiński Sz. – „Wspólniczki szatana. Czarownice na ziemiach polskich”, Egros, Warszawa 2006.
  • Angielskie wydanie z 1928 r. online (ang.)
  • „Młot na czarownice”, Wyspa, Wrocław 1992, pod red. Roberta Lewandowskiego.
  • „Młot na czarownice”, wydawnictwo XXL, 2008
  • W. Behringer, G. Jerouschek, Heinrich Kramer und Jacob Sprenger – Der Hexenhammer – Malleus Maleficarum (1487) kommentierte Neuübersetzung, Dtv, München 2003, ISBN 3-423-30780-3
  • Hans Peter Broedel, The Malleus Maleficarum and the construction of witchcraft: theology and popular belief, Manchester University Press, 2003 ISBN 0-7190-6441-4, 9780719064418

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Malleus_Maleficarum&oldid=74381329”