Matutinum

Matutinum – łacińska nazwa jednej z godzin kanonicznych w układzie formy nadzwyczajnej obrządku rzymskiego, której w formie zwyczajnej odpowiada Godzina Czytań. W języku polskim w przedsoborowej terminologii godzinę tę nazywano jutrznią, ale w terminologii posoborowej nazwa „jutrzni” odnosi się do innej godziny (łac. Laudes albo Laudes matutinae).

Tradycyjnie jedna z godzin kanonicznych była odprawiana w nocy. Zawierała ona dłuższe czytania z Pisma świętego i autorów kościelnych oraz rozbudowane muzycznie responsoria dłuższe (responsoria prolixa). Inną nazwą tej godziny są vigiliae^[1].

Po reformach liturgicznych Soboru Watykańskiego II i wprowadzeniu Liturgii Godzin na miejsce Brewiarza Rzymskiego zamiast matutinum pojawiła się Godzina Czytań, która jest krótsza i którą w odróżnieniu od matutinum można odmówić o dowolnej porze dnia^[2]. Matutinum zachowało się u kartuzów^[3].

Księgi chórowe (z nutami), których używa się podczas nocnej godziny kanonicznej, noszą nazwy antyfonarza nocnego (Antiphonale albo Antiphonarium pro nocturnis Horis)^[4][5], responsoriału (Liber responsorialis)^[6] albo nokturnału (Nocturnale)^[7][8].

Matutinum rozpoczyna się wezwaniem, w czasie którego jest uroczyście śpiewany na jedną ze specjalnych melodii Psalm 94 Venite exsultemus (w polskich współczesnych tłumaczeniach Biblii jest to psalm 95)^[6]. Potem następuje hymn^[9].

Następnie ma miejsce psalmodia oraz czytania, których układ w uproszczeniu przedstawia się jak następuje:

• w dni liturgiczne niższej rangi następuje jedna seria psalmów i jedna seria czytań, czyli jest tylko jeden nokturn; według układu brewiarza po reformie Piusa X na początku XX wieku jest wtedy dziewięć psalmów i trzy czytania (wcześniej psalmów było więcej);
• w dni liturgiczne wyższej rangi są trzy nokturny, z których każdy składa się z trzech psalmów i trzech czytań; w sumie jest wtedy dziewięć psalmów i dziewięć czytań^[9].

Między psalmami a czytaniami jest werset, po którym odmawia się po cichu Modlitwę Pańską. Na początku każdej serii czytań ma miejsce absolucja, a przed każdym czytaniem – błogosławieństwo lektora. Po ostatnim czytaniu czasami śpiewa się Te Deum^[9].

Zakończeniem matutinum jest modlitwa, werset Błogosławmy Panu i modlitwa za zmarłych, ale matutinum często łączy się z laudesami, więc wtedy zakończenie się opuszcza^[9][10].

Ten układ ulega różnym modyfikacjom w niektóre dni, przede wszystkim w czasie Triduum Paschalnego (patrz niżej) oraz w oficjum za zmarłych(inne języki)^[11].

W obrządku monastycznym(inne języki) układ elementów jest zasadniczo podobny jak w obrządku rzymskim, ale na przykład w uroczyste święta jest nie dziewięć, a dwanaście czytań^[6].

W obrządku dominikańskim matutinum jest bardzo podobne do rzymskiego, różniąc się szczegółami, na przykład po ostatnim czytaniu w obrządku rzymskim następuje od razu Te Deum^[9], a w obrządku dominikańskim ostatnie czytanie również ma swoje responsorium^[4].

Ciemna Jutrznia (łac. Tenebrae) to nazwa nabożeństwa odprawianego w Wielki Czwartek, Wielki Piątek i Wielką Sobotę, składającego się z matutinum i laudesów tych dni. Nazwa pochodzi od zwyczaju gaszenia kolejnych świec po każdym psalmie; pod koniec nabożeństwa w kościele zapada ciemność^[12].