Obóz Narodowo-Radykalny

Ten artykuł dotyczy przedwojennej organizacji. Zobacz też: inne znaczenia.
Obóz Narodowo-Radykalny
Symbol ręki z mieczem używany w SM SN i ONR.
Symbol ręki z mieczem używany w SM SN i ONR.
Państwo

 Polska

Skrót

ONR

Lider

Jan Mosdorf

Data założenia

14 kwietnia 1934

Data rozwiązania

10 lipca 1934

Ideologia polityczna

szowinizm, narodowy radykalizm, faszyzm

Poglądy gospodarcze

korporacjonizm
dystrybucjonizm

Liczba członków

2000-5000[1]

Wiadomości w Wikinews

Obóz Narodowo-Radykalny (ONR) – krótkotrwałe, skrajnie prawicowe[2][3] ugrupowanie polityczne o charakterze faszystowskim[4] założone 14 kwietnia 1934 r. przez młodzieżowych działaczy organizacji Obóz Wielkiej Polski, rozwiązane 10 lipca 1934 po 3 miesiącach działalności przez sanacyjne władze państwowe. W późniejszym okresie ONR działał nielegalnie. W 1935 Obóz Narodowo-Radykalny rozpadł się na Ruch Narodowo-Radykalny Falanga i Obóz Narodowo-Radykalny ABC[5]. Nazwy ONR ABC i ONR Falanga są umowne i zostały nadane frakcjom przez historyków od nazw pism, wokół których koncentrowały się działania tych dwóch frakcji, odpowiednio dziennika „ABC” i czasopisma „Falanga”.

Geneza

Powstanie ONR było rezultatem rozłamu w warszawskim okręgu Stronnictwa Narodowego. Przyczyną rozłamu był konflikt pomiędzy grupą działaczy wywodzących się z Ruchu Młodych Obozu Wielkiej Polski, umownie grupa ta jest określana jako „młodzi”, a przywódcami Stronnictwa Narodowego, umownie określani jako „starzy”[6][7].

Konflikt wynikał z różnych koncepcje taktyki obozu narodowego wobec rządzącej sanacji i różnic programowych.

Różnice taktyczne wynikały z odmiennej koncepcji zdobycia władzy. Od przewrotu majowego w 1926 roku II RP była krajem rządzonym autorytarnie przez tzw. sanację. „Starzy” opowiadali się za strategią legalnego dążenia do władzy. Reprezentujące w parlamencie obóz narodowy Stronnictwo Narodowe było legalną partią polityczną, która startowała w wyborach. Parlament miał jednak charakter wyłącznie fasadowy, nie miał realnej władzy a wybory nie były uczciwe, co szczególnie jasno uwidoczniło się przy okazji organizacji tzw. wyborów brzeskich, gdy przywódcy partii opozycyjnych zostali aresztowani a prasa opozycyjna czy ulotki były konfiskowane przez władze[8].

Wywodzący się z OWP „młodzi” krytycznie oceniali legalistyczną strategię „starych” i byli nastawieni znacznie bardziej bojowo wobec sanacji[9]. Według raportów policyjnych na zebraniach OWP publicznie deklarowano chęć obalenia sanacji przemocą, drogą tzw. „rewolucji narodowej”[10]. W nielegalnych komunikatach wydawanych przez młodych krytykowano „starych” za zbyt ugodowe, tchórzliwe wręcz, postawy wobec władzy[6]. Podczas demonstracji OWP dochodziło do częstych starć z policją, przykładem jest zjazd OWP w Ryczywole, gdzie podczas walk z policją rannych zostało dwóch policjantów i trzech członków OWP[11].

Na nastroje w obozie narodowym mocno wpłynęło zdobycie władzy przez Hitlera w Niemczech. „Młodzi” byli w tym okresie zafascynowani hitleryzmem[12].[13][14][15][16] (w kolejnych latach ich stanowisko wobec nazizmu będzie podlegać ewolucji[17]). „Młodym” imponował przede wszystkim antysemityzm[18], a także skuteczność ruchu hitlerowskiego w zdobywaniu władzy[17]. Starsi, bardziej liberalnie nastawieni politycy endecji bardziej sceptycznie podchodzili do hitleryzmu, nie chcieli imitować hitlerowskich metod zdobycia władzy i demagogii w kwestiach socjalnych, choć Roman Dmowski, nieformalny lider całego obozu narodowego, uważał nazizm za niemiecką formę ruchu narodowego i omawiał sukcesy Hitlera z dużą dozą sympatii[17].

Przykładowo pismo „Awangarda Państwa Narodowego” (redagowane przez młodych narodowców z Poznania) jasno stwierdza, że hitleryzm wywarł decydujący wpływ na poglądy ONR[19]. Gdy w Warszawie rozwieszono ulotki: „Hitler – endek – dwa bratanki” pismo ONR „Sztafeta” chwaliło akcje jako dobrą robotę propagandową[20][21]. W tym samym piśmie 7 czerwca 1934 napisano o państwie Hitlera: „cieszymy się, że znalazł się w Europie wielki kraj, który wymierzył żydowstwu cios tak potężny!”[22].

„Młodzi” i „starzy” mieli także odmienne stanowiska wobec mniejszości żydowskiej w II RP. Endecja jeszcze od czasów przedwojennych odwoływała się do antysemityzmu. Główny ideolog obozu Roman Dmowski uważał, że Żydzi są wrogo nastawieni do Polaków, że wywierają szkodliwy wpływ na kulturę i gospodarkę, odrzucał asymilacje, negował możliwość istnienia państwa wielokulturowego, jego ideałem było państwo narodowe, w którym mniejszości mają ograniczone prawa polityczne[23]. Program SN w tej kwestii propagował bojkot ekonomiczny pod hasłem „swój do swego po swoje”, na uniwersytetach numerus clausus[24].

Dla „młodych” ten program nie był jednak wystarczająco radykalny. W 1932 roku Jan Mosdorf podczas obrad Rady Naczelnej Młodzieży Wszechpolskiej (będącej akademickim oddziałem OWP[7]) rzucił hasło całkowitego pozbawienia Żydów praw obywatelskich[9]. Będące pierwowzorem programu ONR Wytyczne w sprawach żydowskiej, mniejszości słowiańskich, niemieckiej, zasad polityki gospodarczej postulowały całkowitą separację Żydów i Polaków, proponowano na przykład zakaz małżeństw mieszanych, a w kwestii edukacji nie numerus clausus a numerus nullus. Zasada numerus nullus oznaczała, że Żydzi mieliby całkowity zakaz pobierania nauki wspólnie z Polakami na uniwersytetach. Mieliby posiadać swoje własne szkoły niższe i średnie, nie uznawane jednak przez państwo[25]. Ponadto Żydzi, jako pozbawieni obywatelstwa „przynależni”, nie mieliby praw wyborczych, nie mogliby też służyć w wojsku, zajmować stanowisk państwowych i samorządowych ani pełnić funkcji publicznych[26]. Rozwiązania podobne do tych z Wytycznych znalazły się później w hitlerowskich ustawach norymberskich[27].

„Młodzi” nie poprzestawali na samych tylko hasłach i dyskusji programowej na temat Żydów. W ramach OWP aktywnie organizowali ekscesy antysemickie[28][29], a już po delegalizacji OWP „młodzi” narodowcy związani z Piaseckim byli na przykład podejrzewani o pobicie profesora Marcelego Handelsmana, który sprzeciwiał się dyskryminacji Żydów na uczelniach[30].

Michał Howorka jako lider ONR w Poznaniu w maju 1934 stwierdził, że należy pozbawić Żydów majątku (tak jak w Rosji komuniści wywłaszczyli kapitalistów) i że trzeba bez skrupułów odebrać wszystko Żydom, a następnie wyrzucić ich z kraju[31]. Postawił także tezę o konieczności „aryjskiej solidarności” w celu usunięcia z narodu tych, którzy są „obcy rasowo”[32].

„Młodzi” i „starzy” mieli odmienne koncepcje ustrojowe. SN formalnie propagowało ustrój demokratyczny, choć formułowano zastrzeżenia co do wartości demokracji[33]. „Młodzi” znacznie bardziej krytycznie niż „starzy” oceniali demokrację jako formę ustrojową. Uważali, że instytucja wyborów jest szkodliwa i niebezpieczna. W rządach sanacji nie przeszkadzał im bynajmniej brak demokracji a jedynie niedostatecznie prawicowa ideologia rządzących[9]. Postulowali raczej budowę ustroju hierarchicznego, w którym władzy nie sprawowałby demokratycznie wybierany parlament a rodzaj elity narodowej (sposób wyboru tej elity nie był jednak jasny)[33][34].

Przykładowo w piśmie „Awangarda Państwa Narodowego” z maja 1934 młodzi narodowcy stwierdzili, że „starzy” bronią demokracji i są liberałami[35]. Dla „młodych” coś takiego jak demokracja nie miało żadnego znaczenia[35]. Określenie „stary liberał” było dla nich pogardliwe[35].

Istotne różnicę dzieliły także „młodych” i „starych” w kwestiach gospodarczych. Początek lat 30. to w Polsce czas kryzysu gospodarczego. Produkcja przemysłowa w 1934 roku stanowiła jedynie 79% produkcji z 1929 roku, obniżył się poziom życia, wzrosło bezrobocie[36]. Program SN był konserwatywny w kwestiach społecznych i gospodarczych, przeciwny interwencji państwa a gospodarkę, niechętny reformom społecznym. SN sprzeciwiało się bardziej radykalnej reformie rolnej, sprzeciwiało się także zmianom mającym na celu np. skrócenie czasu pracy robotników[37]. „Młodzi” uważali, że w celu zdobycia władzy należy stworzyć partię masową, a to było wówczas niemożliwe bez pozyskania robotników i chłopów. W związku z tym poglądy „młodych” były bardziej lewicowe w kwestiach ekonomicznych. W drukach propagandowych młodych potępiano kapitalizm jako ustrój niemoralny, oparty na wyzysku, dający korzyści jedynie Żydom, bankierom i przemysłowcom, postulowano nacjonalizacje zakładów przemysłowych kontrolowanych przez kapitał zagraniczny, rozważano przymusowe wywłaszczenie Żydów[38].

Do zaostrzenia konfliktu pomiędzy „młodymi” i „starymi” doszło po rozwiązaniu OWP w marcu 1933 roku[9]. Działacze OWP zostali wcielani do Sekcji Młodych Stronnictwa Narodowego. W Sekcjach Młodych „młodzi” mieli znacznie mniejsze możliwości działania, byli podporządkowani „starym” działaczom, których oceniali krytycznie. „Młodzi” chcieli więc uzyskać większy wpływ na program i strategie stronnictwa[39]. Napięcia pomiędzy „młodymi” i „starymi” narastały w ciągu 1933 i 1934 roku. W obozie narodowym dochodziło do rozłamów, których efektem było wyłonienie się Związku Młodych Narodowców na terenie Poznania czy Stronnictwa Wielkiej Polski[39].

Sytuacja w warszawskim okręgu SN stawała się coraz bardziej napięta. Próby znalezienia kompromisu nie przyniosły jednak skutku. „Młodzi” chcieli pozyskać Romana Dmowskiego. Jesienią 1933 roku do przywódcy endecji udała się delegacja „młodych” z Warszawy z żądaniem reformy stronnictwa i usunięcia szefa Sekcji Młodych SN Tadeusza Bieleckiego i komisarza filii młodych na dzielnice warszawską Aleksandra Dębskiego. Dmowski nie odpowiedział na postulaty „młodych”, obiecał, że rozważy ich postulaty, nie podjął jednak żadnej decyzji[40]. Po niepowodzeniu delegacji podjęto decyzję o dokonaniu rozłamu i rozpoczęto przygotowania organizacyjne[40].

Decydującym impulsem, który doprowadził do powstania ONR było usunięcie Henryka Rossmana, Jan Mosdorfa i Mieczysława Prószyńskiego nieformalnych przywódców „młodych” w Warszawie, z zajmowanych w stronnictwie stanowisk, miało to miejsce w marcu 1934 roku[39][34].

Odznaką organizacji był Szczerbiec[41][42].

Program

Deklaracja programowa Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR) opublikowana 15 kwietnia 1934 roku w czasopiśmie „ABC”

Deklaracja programowa ONR ukazała się 15 kwietnia 1934 roku w dzienniku „ABC” i tygodniku „Sztafeta”. Program był rezultatem kilkumiesięcznej pracy. Pierwszy projekt przedstawił Jan Mosdorf latem 1933 roku, alternatywne propozycje złożyli: Bolesław Piasecki, Wojciech Wasiutyński, Marian Reutt oraz Olgierd Szpakowski. Na podstawie różnych wersji programu w wyniku dyskusji opracowano finalną wersję[6]. Prace nad programem toczyły się także w czasopiśmie „Akademik Polski”, którego redaktorem naczelnym od 1933 roku był Bolesław Piasecki[5]. Pod ostateczną wersją programu widnieją podpisy następujących osób: Władysław Dowbor, Tadeusz Gluziński, Jan Jodzewicz, Mieczysław Prószyński, Tadeusz Todtleben, Wojciech Zaleski, Jerzy Czerwiński[43]. Dokumentu nie podpisali działacze, którzy nie chcieli, by oficjalnie łączyć ich z organizacją: Antoni Goerne, Bohdan Geryng, Aleksander Heinrich, Mieczysław Harusewicz, Witold Kozłowski, Henryk Rossmann[44].

Deklaracja stwierdza, że ONR kontynuuje tradycję ruchu narodowego a zwłaszcza rozwiązanego przez władze w 1933 roku Obozu Wielkiej Polski. Deklarowano, że ONR „stoi na gruncie zasad katolickich” a przyszły ustrój społeczny i gospodarczy ma być oparty na podstawie moralności katolickiej[45].

Punkt pierwszy programu stwierdzał, że państwo polskie powinno objąć swym zasięgiem wszystkie ziemie zamieszkane przez Polaków. Oznaczało to w praktyce postulat odzyskania terenów zamieszkałych przez Polaków a znajdujących się w granicach innych państw (np. Prusy Wschodnie). Punkt drugi stwierdzał, że państwo powinno być organizacją zbrojną narodu, a służba wojskowa powinna być obowiązkowym i najważniejszym etapem edukacji (militaryzm).

Tak zwaną „kwestię żydowską” regulował punkt trzeci programu. Deklaracja postuluje odebranie praw obywatelskich Żydom i usunięcie ich z Polski, a dopóki mieszkają oni w kraju, powinni być traktowani jedynie jako „przynależni do państwa”[46].

Punkty 4–8 dotyczą kwestii gospodarczych. ONR twierdził, że kapitalizm jest ustrojem opartym na niesprawiedliwości i musi zostać obalony. Własność prywatna jest określona jako „funkcja społeczna”, która nie może być źródłem wyzysku i nadużyć (faszystowski model gospodarczy). Nowy ustrój gospodarczy powinien być oparty na „nowym człowieku, (…) świadomym swych obowiązków wobec narodu”. Postulowano likwidację żydowskiego pośrednictwa w handlu, a także nacjonalizację i wywłaszczenie przedsiębiorstw kontrolowanych przez kapitał międzynarodowy działających w branżach: górniczej, hutniczej, sektorze usług publicznych, a także elektrowni. Opowiadano się za parcelacją wielkich obszarów rolnych. Punkt 5 stwierdzał, że celem polityki gospodarczej powinna być niezależność od rynków światowych, a wszystkie potrzeby ekonomiczne powinna zaspokajać krajowa produkcja (autarkia).

Punkt dziewiąty deklaruje, że ustrój państwa ma być oparty na zasadzie hierarchii. Władzę ma sprawować „hierarchiczna organizacja Narodu” (monopartia). Odrzucano ustrój demokratyczny.

W zakończeniu deklaracja stwierdza, że ONR będzie zdecydowanie zwalczał międzynarodowe organizacje „komunistyczne, masońskie i kapitalistyczne”[46].

Stosunek do faszyzmu i nazizmu[47][48]

Encyklopedia Britannica definiuje ONR jako organizację faszystowską[49]. Za faszystowski uznali go też m.in.: Hugh Seton-Watson[50], Roman Wapiński (dla niego ONR był „najbardziej dojrzałym typem partii faszystowskiej”)[51], Jerzy Wojciech Borejsza[52], Stanislav Andreski[53], Piotr Osęka (dodatkowo scharakteryzował założycieli ONR jako „radykalnych i często ciążących ku wzorom faszystowskim”[54])[55], Halik Kochanski[56], Henryk Samsonowicz[57], Stanisław Salmonowicz[58], Artur Eisenbach[59], Dariusz Stola[60], Jacek Kuroń[61], Richard J. Crampton[62], Piotr Kendziorek[63], Halina Lerski[64], Kamil Kijek[65], Mikołaj Kunicki[66], Norman Davies[67], Grzegorz Rossoliński-Liebe[68], Paweł Śpiewak[69], Halina Lisicka[70], Antoni Czubiński[71], Ludwik Hass[72], Michał Śliwa[73], Adam Leszczyński, Jan Józef Lipski[74], Przemysław Witkowski[75], Piotr Wandycz[76], Grzegorz Krzywiec[77], Joshua D. Zimmerman, Szymon Rudnicki[78], Paweł Brykczyński[79], Andrzej Paczkowski[80], Lucy Dawidowicz[81], Józef Garliński[82], Jan Tomasz Gross[83]. Także w opinii badaczy zajmujących się XVIII i XIX wiekiem[84] ONR był ugrupowaniem o charakterze faszystowskim[85]. Stanisław Stomma uważał, że ONR był „zarażony faszyzmem”. Krzysztof Kawalec postrzegał tę organizację jako „najbardziej sfaszyzowaną”[86]. Andrzej Friszke porównał ONR do Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Obie formacje były dla niego faszystowskie[87]. Peter Stachura definiuje organizację jako quasi-faszystowską[88]. Rafał Pankowski – jako profaszystowską[89] lub po prostu jako reprezentującą polską odmianę faszyzmu[90]. Antony Polonsky w jednym z opracowań przekonuje, że grupa została „odlana w faszystowskiej formie”[91]. W jeszcze innym, którego współautorką jest Joanna Michlic, postrzega ONR po prostu jako „organizację faszystowską”[92]. Węgierski historyk Iván T. Berend opisał program ONR-u jako „prawdziwie nazistowski”[93]. Brytyjski historyk skrajnej prawicy Martin Blinkhorn zdefiniował ONR jako grupę będącą pod wpływem narodowego socjalizmu[94]. Ronald Modras, autor opracowania „Kościół katolicki i antysemityzm w Polsce w latach 1933-1939”, zauważył, że ONR bazował na wzorcach nazistowskich[95]. Również amerykańska historyczka Ezra Mendelsohn widziała w Obozie Narodowo-Radykalnym wyraźne wzorce hitlerowskie[96]. Paweł Stachowiak jest zdania, że ONR nawiązywał do nazistowskich ideałów budowy państwa totalitarnego[97]. Albert Stefan Kotowski porównał postulaty grupy do faszystowskich i nazistowskich[98][99]. Historyk faszyzmu Stanley G. Payne ocenił, że ONR-owi było bliżej do nazizmu niż faszyzmu[100]. Maciej Duda przedstawił narodowych radykałów, w tym ONR, ONR ABC i Falangę jako skrajnie prawicowe ruchy odwołujące się do faszyzmu[101]. Michał Przeperski jest zdania, że członkowie ONR „wzorowali się na monopartiach faszystowskich, które przejęły władze we Włoszech i Niemczech”. Badacz jest jeszcze śmielszy w ocenie RNR, gdyż według niego był on tworem jednoznacznie faszystowskim[102]. Czesław Brzoza i Andrzej Sowa zauważyli, że Obóz Narodowo-Radykalny „wprost nawiązywał do wzorców faszystowskich”[103]. W Encyklopedii PWN zauważono, że program ONR był inspirowany wzorcami z faszystowskich Włoch[104]. István Kovács doszedł do tego samego wniosku[105]. Dla Pawła Machcewicza ideologia oenerowców była faszyzująca, antydemokratyczna i miała cechy totalitarne[106]. Jerzy Topolski porównywał działalność bojówkarską ONR do tej podejmowanej przez faszystów[107]. Jarosław Tomasiewicz przekonuje, że w czasach przedwojennych „powszechnie postrzegano narodowych radykałów jako polską odmianę faszyzmu”[108].

Również w publicystyce, także prawicowej, zarzucano ONR faszyzm. Endek Jędrzej Giertych ukazywał ONR jako „polskich faszystów”[109] lub „quasi-faszystów”[110]. Konserwatywne pismo „Czas” z radością przyjęło rozwiązanie ONR, co odebrano jako „zdławienie w zarodku próby powstania partii hitlerowskiej”[111].

Bolesław Piasecki jawnie mówił o faszystowskich inspiracjach założycieli ONR-u: „Byliśmy zafascynowani faszyzmem we Włoszech i dynamiką dochodzącego do władzy hitleryzmu. Chcielibyśmy powstania nacjonalistycznego, masowego ruchu w Polsce zdolnego do szybkiego wydarcia sanacji władzy”[112]. Wojciech Wasiutyński, były oenerowiec, napisał po kilku dekach, że ONR był tworzony przez sympatyków faszyzmu: „w 1934 r. młodzież najbliższa wzorom faszystowskim odeszła ze Stronnictwa Narodowego, jedni (mniej liczni) w kierunku obozu rządkowego jako Związek Młodych Narodowców, inni, liczniejsi, w kierunku raczej rewolucyjnym jako Obóz Narodowo-Radykalnym. Bezpośrednią przyczyną rozłamu było, że Dmowski nie chciał nie chciał się zgodzić na stworzenie drugiego obozu narodowego o posmaku faszystowskim”[113].

Oenerowcy podejmowali działania prohitlerowskie. W piśmie „Sztafeta”, będącym prasowym prekursorem ONR-u, chwalono się: „Przed kilku dniami nasi sympatycy porozlepiali w mieście w dużej ilości afisz propagandowy: Hitler – Endek dwa bratanki. Chociaż akcja ta jest samorzutna, i pochodzi nie bezpośrednio ze źródeł organizacyjnych, dziękujemy, bo jest dobrą robotą propagandową”[114]. Przy okazji wizyty w Polsce Josepha Goebbelsa w tej samej gazecie pisano: „Ruch hitlerowski porywa swą świeżością i entuzjazmem, swym wysokim natężeniem ideowym, swą bezwzględną walką z Żydami, swymi zdobyczami dla świata pracy”[115]. W Łodzi ONR-owcy zorganizowali konferencję z członkami Narodowo-Socjalistycznej Partii Robotniczej i Partii Narodowych Socjalistów ws. ewentualnego połączenia. Poza tym akces do Obozu Narodowo-Radykalnego zgłosili narodowi socjaliści z Górnego Śląska i partia NSPR po delegalizacji[116]. Narodowi socjaliści, będąc już członkami ONR, usiłowali tworzyć własne bojówki[117].

Jerzy Wojciech Borejsza ustalił, że pisma onrowskie „ABC”, „Jutro” i „Prosto z Mostu” były finansowane przez rząd włoski. Borejsza cytował ambasadora Włoch w Polsc eArone di Valentino: „«Jutro» zawsze przejawiało najlepsze zrozumienie i najżywszy entuzjazm dla faszyzmu (…) Redaktor naczelny, pan Stanisław Piasecki, zależnie od wsparcia, jakiego możemy mu ewentualnie udzielić, odda w istocie swej dziennik do naszej dyspozycji zarówno dla artykułów, jak i fragmentarycznych informacji, proponując jedynie, aby zamaskować sprawę, jak gdyby chodziło o kontakt o charakterze turystycznym”[118]. W „Jutrze” tak pisano o Hitlerze: „Hitler swą pracą śmiałą i konsekwentną wyrwał je [Niemcy] z chaosu […] i pchnął ku lepszej przyszłości. Tyle wiary, oddania się i entuzjazmu w swym narodzie nie wzbudził żaden z […] ludzi doby obecnej”[114].

Podstawową różnicą między faszyzmem włoskim oraz niemieckim nazizmem a polskim ruchem narodowo-radykalnym była społeczna baza, na jakiej opierały się te ugrupowania. Działacze ONR wywodzili się z inteligencji (przede wszystkim warszawskiej), byli przedstawicielami wolnych zawodów (inżynierowie, ekonomiści, prawnicy, lekarze). W ich gronie nie było też zawodowych polityków, byli to przeważnie ludzie bardzo młodzi. Wywodzili się ze środowisk szanowanych. Faszyzm i nazizm opierały się na niższych warstwach społecznych, których przedstawiciele (zwłaszcza w przypadku niemieckim) mieli kryminalną przeszłość. Były to niejednokrotnie tzw. męty społeczne[119].

Wojciech Muszyński podał, że działacze narodowo-radykalni odrzucali obecny w faszystowskich Włoszech i nazistowskich Niemczech model funkcjonowania państwa, gdzie obowiązywały metody mające charakter policyjny, co było wynikiem ich personalnych perypetii związanych z funkcjonowaniem autorytarnego reżimu sanacyjnego[120]. Halina Lerski pisze, że oenerowcy zaadaptowali koncepcje nazizmu i faszyzmu włoskiego, w tym budowy jednoosobowego przywództwa, „państwa narodowego” i eliminacji mniejszości narodowych z życia publicznego[64]. Joseph Marcus napisał, że ONR podążał za wzorcami z faszystowskich Włoch, podczas gdy Falanga – z nazistowskich Niemiec[121]. Michał Śliwa uważa, że w ONR propagowano wzorce faszystowskie i nazistowskie, podobnie jak w we współpracujących z nim organizacjach: Narodowo-Socjalistycznej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Narodowo-Socjalistycznej[122]. Zygmunt Wojciechowski wysnuł wniosek, że program partii został „sformułowany […] przy niewątpliwym wpływie doktryn gospodarczych hitlerowskich”[108]. Mateusz Nieć jest zdania, że ONR, choć był antyniemiecki, był pronazistowski. Pisał: „Publicyści ONR byli najbardziej antyniemieccy i zarazem najbardziej prohitlerowscy »potomstwa obozowego«”[123]. Anna Landau-Czajka przekonuje, że choć narodowi radykałowie sami odżegnywali się od obcych zapożyczeń, to „praktyka stała w jaskrawej sprzeczności z ich deklaracjami”, zwłaszcza jeśli chodzi o pomysły edukacyjne, które „obóz narodowy zaczerpnął niemal w całości z ideologii i praktyki narodowego socjalizmu”[124].

Kamil Kijek postrzega ONR jako „polską odmianę faszyzmu”. O istnieniu tej ideologii mają świadczyć komponenty narodowego radykalizmu, takie jak: skrajny modernizm, militaryzm, radykalny antysemityzm oraz chęć budowy nowego świata i odnowy narodu na drodze rewolucji poprzez przemoc. Wyjaśnił: „Połączenie tych wszystkich elementów w działaniach »młodych« sprawiło, że w przeciwieństwie do »starych« należy ich uznać za środowisko jednoznacznie noszące cechy faszystowskie. Nawet jeśli tego rodzaju odmiana polskiego faszyzmu różniła się od odmian niemieckiej, włoskiej, rumuńskiej, węgierskiej i pozostałych europejskich (każda miała przecież swoje wyjątkowe elementy), nie powinno to przesłaniać wszystkich istotnych punktów stycznych między polską wersją a innymi jego odmianami”[65].

Bogumił Grott twierdzi, że cechą charakterystyczną faszyzmu i nazizmu była statolatria, czyli wynoszenie państwa ponad inne struktury i zrzeszenia. Wynikało to z odmiennych niż oenerowskie źródeł filozoficznych, na jakich opierały się włoska i niemiecka ideologia, które sięgały do myśli Georga Hegla[125]. Polski ruch narodowy tradycyjnie głosił prymat narodu nad państwem, w sposób jednoznaczny przeciwstawiając się etatyzmowi[126]. Jan Mosdorf, stojący na czele ONR, odrzucał idee wodzowskie oraz koncepcje totalistyczne[127]. Grott jest zdania, że Polsce w tamtych latach zwolennikami totalitaryzmu ustrojowego byli jedynie komuniści oraz neopogańska grupa „Zadruga”[128]. Rudnicki postrzega poglądy głoszone przez ONR właśnie jako „totalitarne”[129]. Śliwa w kontekście rozwiązań programowych ONR pisał o „narodoworadykalnym modelu totalitarnym”[122]. Jego zdaniem założyciele grupy „najpełniej dokonali na gruncie polskim percepcji faszyzmu” i utworzyli „najbardziej dojrzały typ partii faszystowskiej”[130]. Ideologia ONR-u była postrzegana jako totalitarna przez Jana Józefa Lipskiego i Stanisława Salmonowicza. Na tym samym stanowisku stoi Friszke i Marek Derwich[131][58][132]. Andrzej Chojnowski w rozmowie z Polską Agencją Prasową tak mówił o idealnym porządku społecznym młodych endeków: „Według ONR-u nowa cywilizacja miała być zbudowana jako porządek hierarchiczny, z omnipotencją państwa narodowego, ingerującego w sposób totalny we wszystkie dziedziny życia”. Badacz dostrzegł, że oenerowcy „widzieli w faszyzmie i narodowym socjalizmie alternatywę dla demokracji i kapitalizmu”, jednak wprost nie chcieli przenosić do Polski obcych wzorców[133]. Antoni Dudek i Grzegorz Pytel oceniali, że „nie ulega wątpliwości”, że system polityczny proponowany przez Piaseckiego, jeszcze za czasów jego działalności w ONR i przed przystąpieniem do Falangi, „miał wszelkie cechy totalitarne”[134].

Hugh Seton-Watson napisał, że celem ONR-u było stworzenie rasistowskiej dyktatury typu nazistowskiego, zamierzającej „oczyścić” kraj z Żydów, ich sympatyków oraz demokratów[50]. Szymon Rudnicki scharakteryzował poglądy założycieli ONR-u jako „jawnie rasistowskie”[135]. Rasizm, tak charakterystyczny dla narodowego socjalizmu[136], według Grotta był obcy dla polskiego nacjonalizmu. Ten sam autor twierdzi, że w późniejszym czasie nawet w kręgu najbardziej radykalnej Falangi rasizm określano mianem „bluffu XX wieku”, odrzucając go jako teorię materialistyczną, co przeczyło nauce katolickiej[137][138][139].

Grott napisał, że w latach 30. XX wieku wszystkie środowiska nacjonalistyczne w Polsce (z wyjątkiem grupy „Zadruga” Jana Stachniuka) podkreślały rolę i znaczenie wiary, religii oraz Kościoła katolickiego w swoich koncepcjach polityczno-społecznych. Oznaczało to uznanie etyki chrześcijańskiej, a co za tym idzie personalizmu oraz autonomii struktur kościelnych w procesie wychowania[140]. Faszyzm i nazizm zdecydowanie odrzucały tego rodzaju rozwiązania[141]. Szczególną rolę w ruchu narodowym, w tym w kręgach narodowo-radykalnych, odgrywało odwoływanie się do poglądów formułowanych przez św. Tomasza z Akwinu (tomizm)[142]. Rudnicki nie widzi sprzeczności w wyznawaniu przez ONR poglądów totalitarnych i katolickich. Przekonywał: „pogodzenie katolickiego uniwersalizmu z głoszonym równocześnie rasizmem i szowinizmem, miłosierdzia chrześcijańskiego z totalitarnym kultem mocy i przemocy nie sprawiało w praktyce działaczom ONR żadnej trudności”[129].

Ewa Maj uważa, że wpływy faszystowskie w ONR były widoczne jedynie w używanej retoryce oraz w symbolice zewnętrznej. Nie przekładało się to na próby tworzenia polskiego odpowiednika faszyzmu[143][144]. Tomasiewicz pisze, że oprócz retoryki i symboliki, narodowi radykałowie byli „byli wyraźnie zafascynowani włoskim faszyzmem i niemieckim nazizmem oraz innymi pokrewnymi ruchami, spoglądając na nie z zazdrosnym podziwem”[114].

Niemiecki historyk nazistowski, Erich Maschke, doceniał ONR, twierdząc, że „to narodowy socjalizm, nie zaś włoski faszyzm był wzorcem dla Jana Mosdorfa”[145]. Do działalności Obozu Narodowo-Radykalnego w pozytywny sposób odnoszono się również na łamach hitlerowskiej prasy[146]. Ukraiński badacz Iwan Łysiak-Rudnycki stawiał ONR w jednym szeregu z Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów i Gwardią Hlinki. Jego zdaniem te organizacje nie były faszystowskie[147][148].

W 2021 r. Sąd Najwyższy odrzucił skargę kasacyjną członków współczesnego ONR do wyroku Sądu Okręgowego w Elblągu z 21 marca 2019 dotyczącą nazwania w 2017 ONR organizacją faszystowską przez Roberta Kolińskiego, członka Partii Razem. Podczas ogłoszenia wyroku sędzia powiedział do działacza ONR m.in., że Pańska organizacja niestety sama na siebie ukręciła ten bicz. Nawiązujecie do organizacji przedwojennej, która była jawnie organizacją faszystowską, stosujecie te same symbole i nazwy. Nie mówię przez to, że jesteście faszystami albo nazistami. Ja tylko mówię, że oskarżony miał prawo tak uważać na podstawie tego, co wy sami o sobie piszecie, jak się zachowujecie na własnych demonstracjach, jakie głosicie hasła, jak się nosicie, do jakich symboli się odwołujecie. Tego nie można zinterpretować inaczej, jest to jednoznaczne[149][150].

Kalendarium

Rok 1934

  • 14 kwietnia – podpisanie deklaracji Obozu Narodowo-Radykalnego w gmachu Politechniki Warszawskiej[151]
  • 3 maja – z okazji święta 3 Maja ulicami Warszawy przemaszerował 2,5-tysięczny pochód członków ONR[5]
  • 3 maja – tygodnik „Sztafeta” ogłasza przystąpienie Stronnictwa Wielkiej Polski do ONR[152]
  • 12 maja – zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych Bronisława Pierackiego zalecające rozwiązywanie kół i oddziałów ONR-u i innych organizacji jeśli policja stwierdzi, że członkowie organizacji organizują ekscesy antysemickie[153]
  • 14 maja – tygodnik „Sztafeta” przekształcony został w dziennik o nakładzie 8 tys. egzemplarzy[154]
  • 29 maja – bojówka ONR ostrzelała lokal Komitetu Dzielnicowego PPS na Woli w Warszawie (była to odpowiedź na akty przemocy ze środowisk lewicowych, które zaatakowały pierwsze[155]), raniąc 7 osób, aresztowano 45 członków ONR, skonfiskowano rewolwery. Napad doprowadził do akcji odwetowych młodzieży socjalistycznej na lokale ONR w dzielnicach robotniczych[156][157]
  • 14 czerwca – zamknięcie drukarni „Sztafety”[158]
  • 15 czerwca – zabójstwo ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego przez ukraińskich nacjonalistów z organizacji OUN, o zamach obwiniono ONR (podejrzewano, że jest to zemsta za represje wobec ONR), aresztowanie liderów ONR[159]
  • 30 czerwca – ukazał się pierwszy numer nielegalnie wydanej „Nowej Sztafety”[6]
  • 6–7 lipca – osadzenie czołowych działaczy ONR w obozie w Berezie Kartuskiej[160]
  • 10 lipca – oficjalna delegalizacja Obozu Narodowo-Radykalnego, jako oficjalny powód delegalizacji podano napad na Woli z 29 maja i organizowanie ekscesów ulicznych[6][161]

Rok 1935

  • rozpad ONR na Ruch Narodowo-Radykalny Falanga i Obóz Narodowo-Radykalny ABC.

Struktura organizacyjna

Struktura organizacyjna władz ONR była stosunkowo skomplikowana. Na czele struktur organizacyjnych Obozu stał Komitet Organizacyjny, któremu przewodniczył Jan Mosdorf. Z kolei organem władczym Komitetu był Wydział Wykonawczy, który składał się z czterech referatów: organizacyjnego, propagandowego, finansowego i ogólnego[162].

Poza jawnymi strukturami funkcjonowały także struktury tajne, dzielące się ze względu na stopień wtajemniczenia, którymi prawdopodobnie kierował Henryk Rossman[34]; niektóre źródła podają, że kierował nimi trzyosobowy komitet, w skład którego wchodzili: Tadeusz Gluziński, Jan Jodzewicz i Jan Mosdorf[potrzebny przypis]. Na niejawne struktury składały się najprawdopodobniej cztery poziomy tajnej struktury nazywanej „Organizacją Polską”, określanej też jako Organizacja Wewnętrzna[163], które od najniższego począwszy były następujące:

  1. Poziom S – Sekcja,
  2. Poziom C – Stefan Czarniecki,
  3. Poziom Z – Zakon Narodowy,
  4. Poziom A – Komitet Polityczny.

Organizacja Polska kontynuowała działalność również w późniejszych latach, gdy ONR był już formalnie zdelegalizowany, w tym w trakcie okupacji niemieckiej. W Atlasie polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956 (pod red. Sławomira Poleszaka, Rafała Wnuka, Agnieszki Jaczyńskiej, Magdaleny Śladeckiej) pisano o jej rasistowskim charakterze: „Członkami organizacji mogli zostać Polacy, którzy potrafili udowodnić swą czystość rasową do czwartego pokolenia wstecz. Ponieważ przywódcy ruchu narodowo-radykalnego definiowali polskość na wskroś etnicznie, mogła być ona dziedziczona jedynie przez krew, co wykluczało asymilację grup uznanych za etnicznie niepolskie. Szczególnie negatywnie oceniano Żydów – tak ze względów kulturalno-religijnych, jak i z powodu miejsca na rynku pracy (...)”[164].

Należy zauważyć, że w ramach struktur ONR funkcjonowała także autonomiczna grupa związana wcześniej z Oddziałem Akademickim OWP pod przywództwem Bolesława Piaseckiego. Wobec takiej sytuacji Jan Mosdorf pełnił rolę pośrednika między Henrykiem Rossmanem a Bolesławem Piaseckim[165][166]. Powstanie Obozu spotkało się z największym odzewem w Warszawie, Poznaniu (z którego przyłączyło Stronnictwo Wielkiej Polski Michała Howorki) oraz z mniejszym w Wilnie. Duże znaczenie w strukturach organizacyjnych odgrywali studenci, którzy w liczbie około 5 tysięcy zasilili szeregi partii narodowo-radykalnej[167][166].

W kolejnych dekadach

Członkowie ONR nie stworzyli nigdy takiej koncepcji ustroju gospodarczego i politycznego, która byłaby na tyle spójna i jednorodna, żeby zaakceptowali ją wszyscy działacze[168]. W 1935 roku, po delegalizacji, na skutek sporów ONR rozpadł się na konkurujące ze sobą frakcje. Największe były ABC i Falanga[169]. Poza tym byli oenerowcy i zwolennicy narodowego socjalizmu utworzyli Narodowo-Społeczną Partię Radykalną. Grupa w chwili największej popularności liczyła około 100 osób. Rozpadła się wskutek rozłamu wewnętrznego[170]. Były członek ONR, Maksymilian Jasiński, był jednym z liderów ugrupowania Narodowy Front Chłopsko-Robotniczy. Formacja określała Adolfa Hitlera mianem „genjusza” (równie pochlebnie wypowiadano się o NSDAP), postulowała utworzenie totalitarnego i jednopartyjnego państwa, wzorowanego na III Rzeszy, a także głosiła hasła antysemickie i antykapitalistyczne[171]. W latach 1943–1944 pod zbiorczym określeniem Obóz Narodowo-Radykalny obejmowano konspiracyjne kontynuacje dwóch przedwojennych odłamów ONR. „ABC” (w konspiracji – grupa Szańca) i „Falangi” (w konspiracji – Konfederacja Narodu) oraz polityczne nadbudówki Narodowych Sił Zbrojnych, a często i te ostatnie[172].

Działacze odrodzonego ONR i innych organizacji nacjonalistycznych w 2013 roku

W czasie okupacji niemieckiej ONR Falanga pod przywództwem Bolesława Piaseckiego, w większości, zachowywał lojalność wobec istniejących instytucji Polskiego Państwa Podziemnego i uznawał rząd RP na uchodźstwie. Jego zakonspirowana organizacja wojskowa – Konfederacja Narodu – już w listopadzie 1941 r. podporządkowała się akcji scaleniowej ze Związkiem Walki Zbrojnej (poprzednikiem Armii Krajowej), co ostatecznie doprowadziło do całkowitego wchłonięcia KN przez AK jesienią 1943 r. ONR ABC był pod tym względem bardziej radykalny, chociaż podobnie jak ONR Falanga miał program totalitarny, wykluczający z życia publicznego nie tylko inne grupy etniczne i wyznaniowe, ale również polityczne. Ta część obozu narodowego miała ambicje tworzyć struktury polityczne i wojskowe całkowicie niezależne od Delegatury Rządu na Kraj i ZWZ-AK. Było to następstwem przyjętej przez członków ONR ABC strategii, zakładającej przeprowadzenie narodowo-radykalnej rewolucji, w wyniku której miało powstać „Katolickie Państwo Narodu Polskiego” rządzone przez nacjonalistyczną monopartię. Zbrojnym ramieniem ONR ABC był początkowo Związek Jaszczurczy, włączony później w skład Narodowych Sił Zbrojnych. Po zawarciu w marcu 1944 r. umowy o scaleniu NSZ z AK, w NSZ nastąpił rozłam. W maju 1944 r. narodowcy wywodzący się z ZJ podjęli samodzielną działalność pod nazwą NSZ-ZJ[173]. Odosobniona grupa z Andrzejem Świetlickim na czele (Narodowa Organizacja Radykalna) w październiku 1939 r. podjęła próbę kolaboracji z hitlerowcami na płaszczyźnie ideologicznej; współpraca została jednak zerwana przez Niemców, którzy wiosną 1940 r. ostatecznie aresztowali przywódców NOR[174][175]. Świetlicki jeszcze wcześniej usiłował utworzyć partię o profilu narodowo-socjalistycznym na wzór NSDAP[176]. Kolaboracji z Niemcami na płaszczyźnie wojskowej dopuściła się z kolei w schyłkowym okresie wojny tzw. Brygada Świętokrzyska – oddział zbrojny NSZ-ZJ, działający w okresie od sierpnia 1944 r. do sierpnia 1945 r.; była to jedyna polska jednostka, która zanotowała powszechnie znany i potwierdzony fakt kolaboracji z III Rzeszą podczas II wojny światowej[177]. W czasie wojny wielu z przedwojennych działaczy ONR, takich jak Jan Mosdorf, Stanisław Piasecki czy Paweł Musioł, zginęło z rąk hitlerowców. Po II wojnie światowej niektórzy działacze ONR działali w Stowarzyszeniu „Pax”, próbując łączyć katolicyzm i nacjonalizm z przychylnością wobec władz komunistycznych[178].

Po roku 1989 do idei radykalnego nacjonalizmu nawiązują organizacje takie jak Narodowe Odrodzenie Polski, Obóz Narodowo-Radykalny (tzw. neo-ONR), Falanga Bartosza Bekiera i Rodacy Kamraci Wojciecha Olszańskiego[179][180][181][182][183]. NOP, Falanga i Rodacy Kamraci są opisywane przez specjalistów jako ruchy neofaszystowskie[184][185][186][187][188] (dodatkowo Falandze zarzuca się też narodowy bolszewizm i eurazjatyzm[189]). W 2019 Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej ONZ (CERD) przedstawił rekomendacje dla RP w zakresie realizacji postanowień Międzynarodowej Konwencji z 1966 roku w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Zażądał wówczas, by Polska zapewniła skuteczne wdrożenie prawa delegalizującego organizacje promujące lub nawołujące do dyskryminacji rasowej, w tym ONR i Falangi[190][191].

Członkowie

Członkami ONR byli m.in. Jan Mosdorf, Henryk Rossman, Bolesław Piasecki, Paweł Musioł, Stanisław Piasecki, Wojciech Wasiutyński, Tadeusz Todtleben, Jerzy Kurcyusz, Jan Korolec[192], Tadeusz Gluziński.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Członkowie Obozu Narodowo-Radykalnego.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo-katolicka formacja ideowa w II Rzeczypospolitej na tle porównawczym, wyd. 3 uzup., Krzeszowice 1999, s. 102 ISBN 83-88020-05-6.
  2. ↑ Obóz Narodowo-Radykalny, [w:] „Wielka Encyklopedia Oxford”, t. 13, Warszawa 2009, s. 201.
  3. ↑ J. Bartyzel, Prawica, nacjonalizm, monarchizm. Studia politologiczno-historyczne, wyd. 2 popr. i uzup., Radzymin-Warszawa 2020, s. 42.
  4. ↑
    • A. Plocker, The Expulsion of Jews from Communist Poland. Memory Wars and Homeland Anxieties, 2022, s. 138.
    • S. J. Rostworowski, Sytuacja polityczna w Kraju w 1943 r., [w:] Dzieje Najnowsze, 34/3, 167-188, 2002, s. 176.
    • F. Millard, Transitional Justice in Poland. Memory and the Politics of the Past, 2021, s. 42.
    • A. Rubin Facts and Fictions about the Rescue of the Polish Jewry During the Holocaust: The Kielce Pogrom - spontaneity, provocation or part of a country-wide scheme?, 2004, s. 32.
    • S. Bratkowski, Pod tym samym niebem. Krótka historia Żydów w Polsce i stosunków polsko-żydowskich, 2010, s. 188.
    • S. Rudnicki, Równi, ale niezupełnie, 2008, s. 210.
    • Amerykańska myśl polityczna, ekonomiczna i prawna – zagadnienia wybrane (tom II), red. Ł. D. Bartosik, D. Szlingiert, A. Demenko, J. P. Higgins, 2021, s. 168-169.
    • R. Pankowski, M. Kornak, Poland, [w:] Right-Wing Extremism in Europe (red.), s. 159.
    • K. Kijek, U źródeł Zagłady: nazizm, faszyzm i europejski antysemityzm, [w:] Polityka. Pomocnik Historyczny: Opór i Zagłada. 1943. Powstanie w getcie warszawskim Nr 2, 2023, s. 52.
    • P. Bachmat, Przestępstwa z art. 256 i 257 k.k. – analiza dogmatyczna i praktyka ścigania, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, 2005, s. 17.
    • Z. Rykiel, Rozdroże czy powrót do przeszłości? Polska w wobec wyzwań XXI wieku, [w:] P. Bałdys, K. Piątek (red.): Społeczeństwa na rozdrożach. Polska i Ukraina wobec wyzwań XXI wieku, 2018, s. 102.
    • A. Czubiński, Stronnictwo Demokratyczne, 1937-1989: zarys dziejów, 1998, s. 24.
    • P. H. Kosicki, Catholics on the Barricades Poland, France, and "Revolution", 1891-1956, 2018, s. 32.
    • A. Kallis, Genocide and Fascism: The Eliminationist Drive in Fascist Europe, 2008, s. 125.
    • N. Davies, Europa walczy, 2020, s. 40.
    • Ł. Bertram, Bunt, podziemie, władza. Polscy komuniści i ich socjalizacja polityczna do roku 1956, 2022, s. 94.
    • L. Hass, Pokolenia inteligencji polskiej, 1997, s. 25.
    • W. Kozub-Ciembroniewicz, Doktryna i system władzy Włoch faszystowskich na tle porównawczym, 2016, s. 223.
    • D. Kowalski, Polens letzte Juden: Herkunft und Dissidenz um 1968, 2018, s. 61.
    • Istotniejsze znaczenie miało podjęcie 14 kwietnia 1934 r. działalności przez Obóz Narodowo-Radykalny (ONR), wzorujący się, zarówno jeśli chodzi o program, jak i działalność, na rozwiązaniach faszystowskich – Czesław Brzoza, Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918–1945), wyd. Fogra, Kraków 2001, s. 207.
    • K. Bohus, A. Grossmann, W. Hanak, Our Courage - Jews in Europe 1945-48, 2020, s. 71.
    • D. Berg-Schlosser, J. Mitchell, Authoritarianism and Democracy in Europe, 1919-39. Comparative Analyses, 2002, s. 110.
    • C.P. Blamires: World Fascism: A Historical Encyclopedia, ABC-Clio, 2006, s. 523.
    • H. Seton-Watson, The East European Revolution, 2019, https://www.google.pl/books/edition/The_East_European_Revolution/yayhDwAAQBAJ?hl=pl&gbpv=1&dq=national+radical+capm+fascism+organisation&pg=PT50&printsec=frontcover.
    • National Radical Camp, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-09-30] (ang.).
    • M. Szymaniak, Polscy naśladowcy Hitlera, Fokus. Historia, 2017, Nr 2, s. 46.
  5. ↑ a b c Szymon Rudnicki: Falanga. Ruch narodowo-radykalny. Warszawa: 2018. ISBN 978-83-7545-820-6.
  6. ↑ a b c d e Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 252. ISBN 978-83-07-01221-6.
  7. ↑ a b Marek J. Chodakiewicz, Jolanta Mysiakowska-Muszyńska, Wojciech J. Muszyński: Polska dla Polaków!. Kim byli i są polscy narodowcy. Poznań: 2015, s. 164. ISBN 978-83-7785-747-2.
  8. ↑ Andrzej Ajnenkiel: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926-1939. Warszawa: 1980, s. 200–201. ISBN 83-214-0047-7.
  9. ↑ a b c d Roman Wapiński: Narodowa Demokracja 1893-1939 : ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej. Wrocław: 1980, s. 285–298. ISBN 83-04-00008-3.
  10. ↑ Jerzy Janusz Terej: Idee, mity, realia. Szkice do dziejów narodowej demokracji. Warszawa: 1971, s. 130.
  11. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 149. ISBN 978-83-07-01221-6.
  12. ↑ S. Rudnicki, Falanga. Ruch narodowo-radykalny, 2018, s. 25.
  13. ↑ „Propagowano określony przykład i wzór. Ruch nie musiał zresztą odwoływać się jedynie do wyobraźni społecznej. Za granicami zachodnimi istniał już wzorzec, na który można się było powołać” – Jerzy Janusz Terej: Idee, mity, realia. Szkice do dziejów narodowej demokracji. Warszawa: 1971, s. 142.
  14. ↑ „Jak oceniać zachwyty Tadeusza Gluzińskiego nad panującą w Niemczech – tak typową dla fasady totalitarnego państwa – atmosferę radości ‘powszechnej’, ‘entuzjazmu’, ‘ciągłego święta narodowego’?” – Krzysztof Kawalec: Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922-1939. Warszawa: 1989, s. 183. ISBN 83-06-01728-5.
  15. ↑ „Byliśmy zafascynowani faszyzmem we Włoszech i dynamiką dochodzącego do władzy hitleryzmu” – twierdził po latach Bolesław Piasecki, cytat za: Jacek M. Majchrowski: Geneza politycznych ugrupowań katolickich. Kraków: 1986, s. 95.
  16. ↑ „Wielki wpływ na endecje (…) wywarł przewrót hitlerowski w Niemczech. (…) „Młodzi” wcale się nie wypierali tego, że stanowią polski odpowiednik hitleryzmu i ruchów mu pokrewnych, podkreślali jednak zawsze swoje odrębne tradycje” – Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 188. ISBN 978-83-07-01221-6.
  17. ↑ a b c Krzysztof Kawalec: Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922-1939. Warszawa: 1989, s. 179–184. ISBN 83-06-01728-5.
  18. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 188. ISBN 978-83-07-01221-6.
  19. ↑ Warszawska secesja. Kronika polityczna, „Awangarda Państwa Polskiego”, Poznań, maj 1934, s. 46.
  20. ↑ Ekspozytury już działają, „Sztafeta”, 23 października 1933.
  21. ↑ Szymon Rudnicki. Rozbicie ruchu młodzieżowego „obozu narodowego”. „Dzieje Najnowsze: [kwartalnik poświęcony historii XX wieku]”, 1977. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk; Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk. [zarchiwizowane z adresu]. 
  22. ↑ Idziemy Naprzód, Wizyta ministra Goebbelsa, „Sztafeta”, 7 czerwca 1934.
  23. ↑ Grzegorz Krzywiec: Szowinizm po polsku. Przypadek Romana Dmowskiego (1886-1905). Warszawa: 2009, s. 232–270. ISBN 978-83-7543-072-1.
  24. ↑ Jerzy Janusz Terej: Idee, mity, realia. Szkice do dziejów narodowej demokracji. Warszawa: 1971, s. 122–123.
  25. ↑ „Był to program jawnie rasistowski” – Szymon Rudnicki: Równi, ale niezupełnie. Warszawa: 2008, s. 146. ISBN 978-83-926515-5-0.
  26. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo Radykalny: geneza i działalność. Warszawa: Czytelnik, 1985, s. 141. ISBN 978-83-07-01221-6.
  27. ↑ Alina Cała: Polacy jako naród nie zdali egzaminu. Rzeczpospolita, 2009-05-25. [dostęp 2020-02-15]. Cytat: W programie Obozu Wielkiej Polski już w 1932 roku zawarto postulaty podobne do tych, które później się znalazły w ustawach norymberskich.
  28. ↑ „Burdy antyżydowskie, napady polityczne i awantury wywoływane w całym kraju z inicjatywy OWP, spowodowały akcje represyjne ze strony władz” – Jerzy Janusz Terej: Idee, mity, realia. Szkice do dziejów narodowej demokracji. Warszawa: 1971, s. 130.
  29. ↑ „W marcu 1933 roku przeszła przez kraj fala rozruchów antysemickich, organizowanych przez OWP” Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 160. ISBN 978-83-07-01221-6.
  30. ↑ „Prawdopodobnie dziełem jednej z tych bojówek był napad na prof. Marcelego Handelsmana, który walczył z próbami wprowadzenia paragrafu ‘aryjskiego’ w kole naukowym historyków. ‘Sztafeta’ nigdy się do tego nie przyznała, ale sugerowała, że sprawców należy szukać w jej kręgu” – Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 214. ISBN 978-83-07-01221-6.
  31. ↑ Michał Howorka, Walka o Wielką Polskę, 1934, s. 10.
  32. ↑ Michał Howorka, Walka o Wielką Polskę, 1934, s. 8.
  33. ↑ a b Krzysztof Kawalec: Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922-1939. Warszawa: 1989, s. 99–111. ISBN 83-06-01728-5.
  34. ↑ a b c Antoni Dudek, Grzegorz Pytel: Bolesław Piasecki: próba biografii politycznej. Londyn: 1990, s. 26–35. ISBN 0-906601-74-6.
  35. ↑ a b c Źródła rozdźwięków. Kronika polityczna, „Awangarda Państwa Narodowego. 1934, nr 5”, Poznań, maj 1934, s. 45.
  36. ↑ Andrzej Ajnenkiel: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926-1939. Warszawa: 1980, s. 222–227. ISBN 83-214-0047-7.
  37. ↑ Andrzej Friszke: O kształt niepodległej. Warszawa: 1989, s. 169–178. ISBN 83-7006-014-5.
  38. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 175. ISBN 978-83-07-01221-6.
  39. ↑ a b c Marek J. Chodakiewicz, Jolanta Mysiakowska-Muszyńska, Wojciech J. Muszyński: Polska dla Polaków!. Kim byli i są polscy narodowcy. Poznań: 2015, s. 176–178. ISBN 978-83-7785-747-2.
  40. ↑ a b Jacek M. Majchrowski: Geneza politycznych ugrupowań katolickich. Kraków: 1986, s. 95.
  41. ↑ E. Maj, Komunikowanie polityczne Narodowej Demokracji 1918-1939, Lublin 2010, s. 355, 356.
  42. ↑ M. Kofin, Jan Mosdorf (1904-1943). Życie i myśl polityczna, Warszawa 2023, s. 133.
  43. ↑ R. Rudnicki, Wiesław Ignacy Renke 1912-1944. Życie i działalność kierownika politycznego Obozu Narodowego, Warszawa 2018, s. 119.
  44. ↑ W.J. Muszyński, Obóz Narodowo-Radykalny, [w:] Encyklopedia ruchu narodowego. Organizacje, wydarzenia, pojęcia, t. 1, red. K. Kawęcki, Warszawa 2022, s. 115.
  45. ↑ R. Rudnicki, Wiesław Ignacy Renke 1912-1944. Życie i działalność kierownika politycznego Obozu Narodowego, Warszawa 2018, s. 121.
  46. ↑ a b Deklaracja programowa Obozu Narodowo-Radykalnego. „ABC”. nr 102, 1934-04-15. Warszawa. 
  47. ↑ O. Grott, Obóz narodowy a faszyzm, [w:] Encyklopedia ruchu narodowego. Organizacje, wydarzenia, pojęcia, red. K. Kawęcki, t. 1, Warszawa 2022, s. 127.
  48. ↑ B. Grott, O. Grott, Obóz narodowy a hitleryzm i rasizm, [w:] Encyklopedia ruchu narodowego. Organizacje, wydarzenia, pojęcia, red. K. Kawęcki, t. 1, Warszawa 2022,s. 140.
  49. ↑ National Radical Camp, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-09-30] (ang.).
  50. ↑ a b H. Seton-Watson, The East European Revolution, 2019, https://www.google.pl/books/edition/The_East_European_Revolution/yayhDwAAQBAJ?hl=pl&gbpv=1&dq=national+radical+capm+fascism+organisation&pg=PT50&printsec=frontcover.
  51. ↑ S. Rudnicki, Falanga. Ruch narodowo-radykalny, 2018, s. 761.
  52. ↑ J. W. Borejsza, Szkoły nienawiści: historia faszyzmów europejskich 1919-1945, 2000, s. 139
  53. ↑ S. Andreski, Wars, Revolutions and Dictatorships. Studies of Historical and Contemporary Problems from a Comparative Viewpoint, 2019, s. 67
  54. ↑ P. Osęka, Ideologia i działalność polityczna ruchów nacjonalistycznych w II RP, [w:] s. 45, „…głuchy drwiący śmiech pokoleń”? Współczesna szkoła wobec faszyzmu (red.), 2019.
  55. ↑ Temat dnia „Gazety Wyborczej”: Czy ONR to kontynuacja ruchów faszystowskich? Rozmowa Wojciecha Maziarskiego z Piotrem Osęką [1].
  56. ↑ H. Kochanski, The Eagle Unbowed, 2012, https://www.google.pl/books/edition/The_Eagle_Unbowed/tQuLoy4Dt0MC?hl=pl&gbpv=1&dq=national+radical+camp+fascism&pg=PT123&printsec=frontcover
  57. ↑ H. Samsonowicz, Polska: losy państwa i narodu do 1939 roku, 2003, s. 535
  58. ↑ a b S. Salmonowicz, "Związek Jaszczurzy i Narodowe Siły Zbrojne na Pomorzu 1939-1947. Nieznane karty pomorskiej konspiracji, Bogdan Chrzanowski, Toruń, 1997 [recenzja], [w:] Dzieje Najnowsze, 30/1, 194-197, 1998, s. 196
  59. ↑ E. Ringelblum, A. Eisenbach, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, 1988, s. 7
  60. ↑ Dyrektor POLIN: Rzeczypospolita uznaje bojowników getta warszawskiego za bohaterów narodowych' [2].
  61. ↑ J.Kuroń, Polityka i odpowiedzialność, 1984, s. 75–80.
  62. ↑ R. J. Crampton, Eastern Europe in the Twentieth Century – And After, 2002, s. 51.
  63. ↑ Polityczne losy Bolesława Piaseckiego – od faszyzmu do narodowego komunizmu. jhi.pl. [dostęp 2024-07-30].
  64. ↑ a b H. Lerski, Historical Dictionary of Poland, 966-1945, 1996, s. 379.
  65. ↑ a b K. Kijek, Zanim stał się Przytyk. Ruch narodowy a geneza zajść antyżydowskich w wojewódzkie kieleckim w latach 1931–1935, s. 77, [w:] Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 14 (2018).
  66. ↑ M. Kunicki, Gra w kości, s. 14, 15, 16, [w:] ACADEMIA-magazyn Polskiej Akademii Nauk 2/46/2016 kunicki pol.pdf.
  67. ↑ N. Davies, Mała Europa. Szkice polskie, 2022, [3].
  68. ↑ G. Rossoliński-Liebe, Bandera. Faszyzm, ludobójstwo, kult. Życie i mit ukraińskiego nacjonalisty, 2018, s. 185
  69. ↑ Radio Szczecin Prof. Śpiewak na temat ONR-u: To organizacja faszystowska [WIDEO] [4].
  70. ↑ H. Lisicka, Pluralizm światopoglądowy w koncepcjach politycznych PAX, ChSS, PZKS, 1991, s. s 24
  71. ↑ A. Czubiński, Dzieje najnowsze Polski do roku 1945, 1994, s. 385–390.
  72. ↑ L. Hass, Faszyzm, prawicowy ekstremizm (od historii do współczesności), s. 167, [w:] Dzieje Najnowsze 34/2, 147-169, 2002.
  73. ↑ M. Śliwa, Narodoworadykalny model państwa totalitarnego w Polsce, s. 39–40, [w:] DZIEJE NAJNOWSZE, ROCZNIK XXVIII-1996, 1 PL ISSN 0419-8824.
  74. ↑ A. Leszczyński, Waszczykowski: „W Polsce nie było, nie ma i nie będzie faszystów”. Naprawdę? A ONR i Falanga? [5].
  75. ↑ P. Witkowski, Intermarium or Hyperborea? Pan-Slavism in Poland After 1989, s. 174, [w:] Pan-Slavism and Slavophilia in Contemporary Central and Eastern Europe. Origins, Manifestations and Functions (pod red. M. Suslov, M. Cejka, V. Dordevic), 2023.
  76. ↑ P. S. Wandycz, The United States and Poland, 1980 s. 217
  77. ↑ G. Krzywiec, O faszyzmie w wersji polskiej i jego nieoczywistych dziejach raz jeszcze (na marginesie książki Szymona Rudnickiego Falanga. Ruch Narodowo-Radykalny) [6].
  78. ↑ J. D. Zimmerman, The Polish Underground and the Jews, 1939-1945, 2015, s. 70.
  79. ↑ P. Brykczyński, Gotowi na przemoc. Mord, antysemityzm i demokracja w międzywojennej Polsce, 2017, s. 250.
  80. ↑ A. Paczkowski, Spring Will Be Ours Poland and the Poles from Occupation to Freedom, 2010, s. 3 1.
  81. ↑ L. S. Dawidowicz, A Holocaust Reader, 1976, s. 217.
  82. ↑ J. Garliński, Poland in the Second World War, 1985, s. 43.
  83. ↑ J. T. Gross, Polish Society Under German Occupation The Generalgouvernement, 1939-1944, 2019, s. 25.
  84. ↑ Assets.cambridge.org.
  85. ↑ The appeal of fascism and of anti-Semitism was most pronounced among young radical NDs, who in 1934 formed the ‘National Radical Camp’ (ONR), from which emerged the distinctly totalitarian ONR-Falanga under Bolesław Piasecki – Lukowski, J., Zawadzki, H., A Concise History of Poland, s. 217–218.
  86. ↑ S. Rudnicki, Falanga. Ruch narodowo-radykalny, 2018, s. 759.
  87. ↑ Z Ukraińcami po Jedwabnem. wiez.pl, 2016-07-10. [dostęp 2024-06-24].
  88. ↑ P. D. Stachura, Poland, 1918-1945 An Interpretive and Documentary History of the Second Republic, 2004, s. 60.
  89. ↑ R. Pankowski, The Populist Radical Right in Poland: The Patriots, 2010, s. 29.
  90. ↑ R. Pankowski, M. Kornak, Poland, [w:] Right-Wing Extremism in Europe (red.), s. 159
  91. ↑ A. Polonsky, Polin: Studies in Polish Jewry Volume 1 Poles and Jews: Renewing the Dialogue, 2004, s. 281.
  92. ↑ A. Polonsky, J. B. Michlic, The Neighbors Respond The Controversy Over the Jedwabne Massacre in Poland, 2009, s. 465.
  93. ↑ I. T. Berend, Decades of Crisis Central and Eastern Europe Before World War II, University of California Press 2001, s. 315.
  94. ↑ M. Blinkhorn, Fascism and the Right in Europe 1919-1945, 2014, s. 53
  95. ↑ R. Modras, The Catholic Church and Antisemitism. Poland 1933-1939, 2005, s. 33
  96. ↑ E. Mendelsohn, The Jews of East Central Europe Between the World Wars, 1983, s. 70
  97. ↑ P. Stachowiak, National Democracy and Nazism. The Asymmetry of Relations, [w:] Środkowoeuropejskie Studia Polityczne, 1, 2024, s. 199.
  98. ↑ A. S. Kotowski, Hitlers Bewegung im Urteil der polnischen Nationaldemokratie, 2000, s. 31
  99. ↑ A. S. Kotowski, Narodowa Demokracja wobec nazizmu i Trzeciej Rzeszy, 2006, s. 29
  100. ↑ S. G. Payne, A History of Fascism, 1914–1945, 1996, s. 321
  101. ↑ M. Duda, Przestępstwa z nienawiści. Studium prawnokarne i kryminologiczne, 2016, s. 32
  102. ↑ M. Przeperski, Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą, 2014, s. 10, 46-46
  103. ↑ C. Brzoza, A. Sowa, Historia Polski 1918-1945, 2006, s. 324–328.
  104. ↑ Obóz Narodowo-Radykalny, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-01-20].
  105. ↑ I. Kovács, Cud nad Wisłą i nad Bałtykiem. Piłsudski – Katyń – Solidarność, 2016, s. 94
  106. ↑ Odpowiedź pełnomocnik prezesa Rady Ministrów ds. Muzeum II Wojny Światowej - z upoważnienia prezesa Rady Ministrów - na zapytanie nr 2025. sejm.gov.pl. [dostęp 2024-01-20].
  107. ↑ J. Topolski, Polska dwudziestego wieku: 1914-1997, 1998, s. 87.
  108. ↑ a b J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji: tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 137.
  109. ↑ J. Pilaciński, Narodowe Siły Zbrojne. Kulisy walki podziemnej 1939-1946, Londyn 1976, s. 24.
  110. ↑ J. Giertych, List otwarty do członków i sympatyków Stronnictwa Narodowego, 1953, s. 114
  111. ↑ S. Rudnicki, Falanga. Ruch narodowo-radykalny, 2018, s. 43.
  112. ↑ J. M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres legalnej działalności. s. 54, [w:] Dzieje najnowsze, rocznik VIII – 1976, 3 [7].
  113. ↑ W. Wasiutyński, Źródła niepodległości, Londyn 1977, s. 136.
  114. ↑ a b c J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji: tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 138.
  115. ↑ S. Rudnicki, Falanga. Ruch narodowo-radykalny, 2018, s. 47.
  116. ↑ S. Rudnicki, Obóz Narodowo Radykalny Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 239.
  117. ↑ D. Pater, Rewolucja na prawicy: działalność Obozu Narodowo-Radykalnego w Wilnie w latach 1934-1938, [w:] Historyka i Polityka, t. 7, 2008, s. 86-87
  118. ↑ S. Rudnicki, Obóz Narodowo Radykalny Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 142.
  119. ↑ Z.S. Siemaszko, Narodowe Siły Zbrojne, wyd. 2 popr. i uzup., Lublin 2020, s. 29.
  120. ↑ W.J. Muszyński, Duch młodych. Organizacja Polska i Obóz Narodowo-Radykalny w latach 19341944. Od studenckiej rewolty do konspiracji niepodległościowej, Warszawa 2011, s. 210.
  121. ↑ J. Marcus, Social and Political History of the Jews in Poland 1919-1939, 2011, s. 344.
  122. ↑ a b M. Śliwa, Narodoworadykalny model państwa totalitarnego w Polsce, s. 40–41, [w:] DZIEJE NAJNOWSZE, ROCZNIK XXVIII-1996, 1 PL ISSN 0419-8824.
  123. ↑ J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji: tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 141.
  124. ↑ A. Landau-Czajka, Wychowanie dla wojny: ideologia wychowawcza polskiej prawicy nacjonalistycznej, s. 171, [w:] Kwartalnik Historyczny, rocznik XCVII, nr 3-4, 1990.
  125. ↑ B. Grott, Funkcja wiedzy religioznawczej w badaniach politologicznych. Rozważania w kontekście wybranych doktryn nacjonalistycznych, [w:] Wiedza religioznawcza w badaniach politologicznych, red. B. Grott, Ol. Grott, Warszawa 2015, s. 23.
  126. ↑ R. Wapiński, Problem państwa w koncepcjach politycznych obozu narodowego, [w:] Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, red. W. Wrzesiński, t. 7: Państwo w polskiej myśli politycznej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988, s. 91–92.
  127. ↑ O. Grott, Obóz narodowy a faszyzm, [w:] Encyklopedia ruchu narodowego. Organizacje, wydarzenia, pojęcia, red. K. Kawęcki, t. 1, Warszawa 2022, s. 135.
  128. ↑ B. Grott, Funkcja wiedzy religioznawczej w badaniach politologicznych. Rozważania w kontekście wybranych doktryn nacjonalistycznych, [w:] Wiedza religioznawcza w badaniach politologicznych, red. B. Grott, Ol. Grott, Warszawa 2015, s. 24.
  129. ↑ a b S. Rudnicki, Obóz Narodowo Radykalny Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 114.
  130. ↑ M. Śliwa, Narodoworadykalny model państwa totalitarnego w Polsce, s. 39, [w:] DZIEJE NAJNOWSZE, ROCZNIK XXVIII-1996, 1 PL ISSN 0419-8824.
  131. ↑ M. Derwich, Polska XX wieku: 1914-2003, 2004, s. 63
  132. ↑ Prof. A. Friszke: Jan Józef Lipski odrzucał wszelki totalitaryzm, czy to ONR-u czy komunizmu [Prof. A. Friszke: Jan Józef Lipski odrzucał wszelki totalitaryzm, czy to ONR-u czy komunizmu].
  133. ↑ Prof. A. Chojnowski: Program cywilizacyjny ONR-u miał opierać się na duchu hierarchii i działania totalnego [8].
  134. ↑ A. Dudek, G. Pytel, Bolesław Piasecki: próba biografii politycznej, 1990, s. 33.
  135. ↑ S. Rudnicki, Obóz Narodowo Radykalny Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 74.
  136. ↑ A. Wielomski, Narodowy socjalizm, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 1, red. J. Bartyzel, B. Szlachta, A. Wielomski, Radom 2007, s. 252.
  137. ↑ B. Grott, O. Grott, Wprowadzenie, [w:] Przedhitlerowskie korzenie nazizmu, czyli dusza niemiecka w świetle filozofii i religioznawstwa, red. B. Grott, O. Grott, Warszawa 2018, s. 20.
  138. ↑ B. Grott, O. Grott, Obóz narodowy a hitleryzm i rasizm, [w:] Encyklopedia ruchu narodowego. Organizacje, wydarzenia, pojęcia, red. K. Kawęcki, t. 1, Warszawa 2022,s. 145-146.
  139. ↑ B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański, [w:] Encyklopedia ruchu narodowego. Organizacje, wydarzenia, pojęcia, red. K. Kawęcki, t. 2, Warszawa 2022, s. 60.
  140. ↑ M. Strzelecki, Wizje wychowania społecznego w polskiej myśli politycznej lat 1918–1939, Bydgoszcz 2008, s. 208–209.
  141. ↑ B. Grott, Dylematy polskiego nacjonalizmu. Powrót do tradycji czy przebudowa narodowego ducha, Warszawa 2015, s. 109–110, 114–115.
  142. ↑ B. Grott, Funkcja wiedzy religioznawczej w badaniach politologicznych. Rozważania w kontekście wybranych doktryn nacjonalistycznych, [w:] Wiedza religioznawcza w badaniach politologicznych, red. B. Grott, Ol. Grott, Warszawa 2015, s. 22.
  143. ↑ J. Tomasiewicz, Obóz narodowy wobec ruchów nacjonalistycznych w Europie, [w:] Encyklopedia ruchu narodowego. Organizacje, wydarzenia, pojęcia, red. K. Kawęcki, t. 1, Warszawa 2022, s. 160.
  144. ↑ E. Maj, Narodowa Demokracja, [w:] Więcej niż niepodległość. Polska myśl polityczna 1918-1939, red. J. Jachymek, W. Paruch, Lublin 2001, s. 135.
  145. ↑ P. Stachowiak, Nacjonalizm polski w optyce niemieckiej lat trzydziestych XX w., s. 167, [w:] Środkowoeuropejskie Studia Polityczne nr (2016).
  146. ↑ P. Stachowiak, National Democracy and Nazism. The Asymmetry of Relations, [w:] Środkowoeuropejskie Studia Polityczne, 1, 2024, s. 200.
  147. ↑ I. Łysiak-Rudnycki, Nacjonalizm, [w:] tegoż, Między historią a polityką, Wrocław 2012, s. 503.
  148. ↑ G. Rossoliński-Liebe, Bandera. Faszyzm, ludobójstwo, kult. Życie i mit ukraińskiego nacjonalisty, 2018, s. 675-676
  149. ↑ Maciej Sandecki: Sąd Najwyższy orzekł ostatecznie: Można nazywać ONR organizacją faszystowską. trojmiasto.wyborcza.pl, 26 lutego 2021. [dostęp 2023-12-25].
  150. ↑ Koniec bitwy o słowa. portel.pl, 22 marca 2019. [dostęp 2023-12-25].
  151. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 222. ISBN 978-83-07-01221-6.
  152. ↑ J.M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności legalnej [online], s. 66.
  153. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 244. ISBN 978-83-07-01221-6.
  154. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 243. ISBN 978-83-07-01221-6.
  155. ↑ D. Pater, Zapomniana próba puczu w Krakowie. Przygotowania do zbrojnej rewolty Obozu Narodowo-Radykalnego w 1934 r. Przebieg i konsekwencje, „Glaukopis”, 2021, nr 38, s. 61.
  156. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 251. ISBN 978-83-07-01221-6.
  157. ↑ Krwawe walki między socjalistami a nar.-radykalnymi. „Kurjer Poranny”. nr 148, 30 maja 1934. 
  158. ↑ Andrzej Garlicki, Andrzej Ajnenkiel (red.), Encyklopedia historii Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa: „Wiedza Powszechna”; „Bellona”, 1999, s. 263, ISBN 83-214-1101-0, OCLC 830242096.
  159. ↑ Andrzej Ajnenkiel: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926-1939. Warszawa: 1980, s. 313–314. ISBN 83-214-0047-7.
  160. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 253. ISBN 978-83-07-01221-6.
  161. ↑ Obóz Narodowo Radykalny rozwiązany – dziś zapadła decyzja władz. „ABC”, 10 lipca 1934. 
  162. ↑ W. Wasiutyński: Prawą stroną labiryntu. Fragmenty wspomnień. opr. i red. W. Turek. Gdańsk: 1996, s. 99.
  163. ↑ Lucyna Kulińska: Organizacja Wewnętrzna (Organizacja Polska) 1945-1946. magnapolonia.wroc.pl. [dostęp 2014-11-17].
  164. ↑ Atlas podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. S. Poleszak, R. Wnuk, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa – Lublin 2008, s. XXVII.
  165. ↑ J.M. Majchrowski: Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…. s. 60.
  166. ↑ a b B. Grott: Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo-katolicka…. s. 102.
  167. ↑ J.M. Majchrowski: Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…. s. 67.
  168. ↑ Mariusz Bechta: Między bolszewia a Niemcami. Warszawa: „Rytm”-IPN, 2009, s. 56. ISBN 978-83-7629-017-1.
  169. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 63.
  170. ↑ D. Pater, Rewolucja na prawicy: działalność Obozu Narodowo-Radykalnego w Wilnie w latach 1934-1938, [w:] Historyka i Polityka, t. 7, 2008, s. 88
  171. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 353-354.
  172. ↑ Eugeniusz Duraczyński, Między Londynem a Warszawą. Lipiec 1943 - lipiec 1944, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 318, ISBN 83-06-01406-5.
  173. ↑ Zbigniew S. Siemaszko, Narodowe Siły Zbrojne. Londyn 1982, s. 29-30.
  174. ↑ Jarosław Tomasiewicz. Kwestia żydowska w myśli politycznej obozu narodowego. „Polish-Jewish Studies”. nr 1 (2020), s. 159-160, 2020. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej. DOI: 10.48261/pjs200106. ISSN 2719-4086. 
  175. ↑ Tomasz Szarota, U progu Zagłady, Warszawa 2000, s. 50-59.
  176. ↑ J. A. Młynarczyk, Pomiędzy współpracą a zdradą. Problem kolaboracji w Generalnym Gubernatorstwie – próba syntezy, [w:] Pamięc i Sprawiedliwość, 1 (14), 2009, s. 106.
  177. ↑ Adam Wielomski: Brygada Świętokrzyska. konserwatyzm.pl, 2019-08-31. [dostęp 2023-10-29].
  178. ↑ Jarosław Tomasiewicz, Ugrupowania neoendeckie w III Rzeczypospolitej, Toruń 2003, s. 35-38.
  179. ↑ Jarosław Tomasiewicz, Ugrupowania neoendeckie w III Rzeczypospolitej, Toruń 2003, s. 195, 200.
  180. ↑ J. Tomasiewicz, Ewolucja ideologii faszystowskich po 1945 roku. Zarys problematyki, [w:] Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi XXVIII, 2005. s. 305.
  181. ↑ Fronstory.pl,Falanga
  182. ↑ Prawicowy patostreamer fantazjuje o gwałceniu posłanki. Nie jest wybrykiem, jest problemem [online], oko.press [dostęp 2024-07-31].
  183. ↑ Olszański Wojciech [online], frontstory.pl [dostęp 2024-07-31].
  184. ↑ K. Kalinowska, Współczesne przejawy neonazizmu i neofaszyzmu w Polsce, [w:] Świat Idei i Polityki, 2010, tom 10 [12], s. 182.
  185. ↑ M. Polaczek, Neofaszyzm w Polsce – geneza, charakterystyka i zagrożenia, s. 108–109, [w:] Państwo i Społeczeństwo, VH: 2007, nr 2.
  186. ↑ T. Konicz, Der Zweite Weltkrieg im Geschichtsbild der polnischen Rechten, [w:], Die Dynamik der europäischen Rechten (red.), 2011, s. 86-87.
  187. ↑ A. Shekhovtsov, Germany: The Far-Right Plot and Russian Malign Inspiration, [w:] Russia and the Far-Right. Insights from Ten European Countries (red.), 2024, s. 59.
  188. ↑ Marsz Niepodległości 2022: Rozrost przez podział grzybni [online], krytykapolityczna.pl [dostęp 2024-08-01].
  189. ↑ P. Witkowski, Poland: Ex Oriente Lux, [w:] Russia and the Far-Right. Insights from Ten European Countries (red.), 2024, s. 306.
  190. ↑ Raport CERD/C/POL/CO/22-24, Pkt. 18, 19 sierpnia 2019, s. 3 [dostęp 2023-07-03] (ang.).
  191. ↑ Rekomendacje Komitetu ONZ ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej (CERD) po XXII-XXIV sprawozdaniu Polski [online], bip.brpo.gov.pl, 30 sierpnia 2019 [dostęp 2023-07-03] (pol.).
  192. ↑ Szymon Rudnicki, Walka gospodarcza czy antysemityzm, „Nigdy Więcej”, nr 22, 2016, ISSN 1428-0884.

Bibliografia

  • Juliusz Sas-Wisłocki: Wizja Wielkiej Polski (fragmenty ustrojowe), Warszawa 1934.
  • Tadeusz Gluziński: Odrodzenie idealizmu politycznego, Warszawa 1935.
  • Henryk Rolicki [Tadeusz Gluziński]: Zmierzch Izraela, Warszawa 1936.
  • Jan Korolec: Ustrój polityczny narodu, wyd. II, Biblioteka społeczno-polityczna ABC, Warszawa 1938.
  • Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność, Czytelnik, Warszawa 1985.
  • Stanisław Bóbr-Tylingo: Ugrupowania prawicowe Dwudziestolecia w świetle badań krajowych, Polskie Towarzystwo Historyczne w Wielkiej Brytanii, Londyn 1988–1989 (= „Teki historyczne”, t. XIX).
  • Marek Jabłonowski, Jerzy Jarski: Kalendarium II Rzeczypospolitej, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1990.
  • Jacek Majchrowski: Szkice z historii polskiej prawicy politycznej lat drugiej Rzeczypospolitej. [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace z nauk politycznych”, zeszyt 27, Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
  • Jacek Majchrowski: Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, cz. III, Nacjonalizm: myśl „potomstwa obozowego”, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1993.
  • Bogumił Grott: Religia, kościół etyka w ideach i koncepcjach prawicy polskiej, Kraków 1993.
  • Jarosław Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Katowice 2019
  • Marek Jan Chodakiewicz: Ciemnogród o lewicy i prawicy, Ronin, Warszawa 1996.
  • Bogumił Grott: Nacjonalizm Chrześcijański, „Ostoja”, Kraków 1998.
  • Andrzej Friszke: O kształt niepodległej, Więź, Warszawa 1999.
  • Wojciech Muszyński: Narodowe Siły Zbrojne: propaganda i zaplecze polityczne, Warszawa 2000.
  • Miłosz Sosnowski: Krew i Honor. Działalność bojówkarska ONR w Warszawie w latach 1934–1939, Warszawa 2000.
  • Wojciech Muszyński: Duch młodych. Organizacja Polska i Obóz Narodowo-Radykalny w latach 1934–1944. Od studenckiej rewolty do konspiracji niepodległościowej, Warszawa 2011.
  • Szymon Rudnicki: ABC ONR. [w:] „Polityka”, 2016, nr 46, s. 57–59 (Encyklopedyczny zarys historii i działalności ONR.)
Faszyzm
Odmiany
związane
z poszczególnymi
krajami
inne
Faszyzm w historii
Faszyści
Partie i organizacje
Tematy powiązane

Polskie organizacje narodowo-radykalne
Ruchy przedwojenne
Ruchy działające w trakcie wojny
Ruchy działające współcześnie
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Obóz_Narodowo-Radykalny&oldid=75035662”