Pogórzanie

Pogórzanie
Populacja	700 tys.
Miejsce zamieszkania	Polska, Pogórze Środkowobeskidzkie (Doły Jasielsko-Sanockie)
Język	polski (mazurzenie, dialekt małopolski)
Religia	Katolicy, Protestanci
Grupa	Polacy

Niemieckie enklawy osadnicze w Małopolsce oraz Rusi Czerwonej w XV wieku, fragment niemieckiego atlasu historycznego z roku 1934 autorstwa Kurta Lücka (późniejszego działacza narodowosocjalistycznego), wyd. Poznań

Pogórzanie – duża polska grupa etnograficzna zamieszkująca Pogórze (Ciężkowickie, Jasielskie, Dynowskie, Bukowskie, Strzyżowskie) oraz zachodnią część Dołów Jasielsko-Sanockich. Grupa została wyodrębniona po II wojnie światowej dla celów klasyfikacji etnograficznej przez Franciszka Kotulę oraz Romana Reinfussa^[1]. We wcześniejszych opracowaniach posługiwano się m.in. terminem Głuchoniemcy dla enklaw w obrębie Pogórza. Nazwę grupy Pogórzan wprowadził w 1935 roku Adam Wójcik zapożyczając ja z nomenklatury geograficznej^[2]^[3]^[4].

Na zachodzie graniczyli z Lachami sądeckimi, na południowym wschodzie z Dolinianami^[5].

Okolice Podkarpacia w rejonie miejscowości Ciężkowice, Bobowa, Grybów, Gorlice, Biecz, Jasło, Nowy Żmigród, Dukla, Rymanów, Zarszyn, Jaćmierz, Brzozów, Dynów, Dubiecko, Lutcza, Krosno, stanowiły we wczesnym średniowieczu polsko-ruskie pogranicze. Na pewno istniało tu już otwarte osadnictwo rolne, chociaż nie było ono zbyt gęste. Zaczęło się ono szybko rozwijać po przyłączeniu w roku 1341 Rusi Czerwonej do ówczesnego państwa polskiego.

Pod względem etnograficznym Pogórzanie dzielą się na:

Pogórzan wschodnich; obszarowo zajmowali Pogórze Strzyżowskie, Pogórze Dynowskie oraz Doły Jasielsko-Sanockie
Pogórzan zachodnich; w obszarze Pogórza Ciężkowickiego, Pogórze Strzyżowskie oraz Pogórze Jasielskie.

Historia

Sytuacja osadnicza na obszarze Pogórza była w średniowieczu niezwykle skomplikowana. Były tu bowiem z dawien dawna istniejące elementy etniczne polski i ruskie. Na nie nakłada się nowa fala osadnicza rusko-wołoska, a także niemiecka^[6]^[7].

Ta, początkowo wieloetniczna mieszanka demograficzna została spolonizowana. W XIX-wiecznym piśmiennictwie polskim traktującym o obecności niemieckich osadników na obszarze Pogórzy, spopularyzował zjawisko Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego^[8]. Przy opisie ludności Słownik wspomina m.in. że „Spotykają się tu rody: Głuchoniemców osadnicy sprowadzeni w XIV wieku z Saksonii, i Holandyi, ... Mazurów [tak dawniej zwano Mazowszan], Chrobatów i Rusinów^[9]. Byli oni jedną z ważniejszych grup etnograficznych Galicji zaliczani do tzw. Podolaków, czyli równiaków, mieszkańców równin obok Krakowiaków, Mazurów, Grębowiaków (Lisowiacy, czyli Borowcy), Bełżan, Bużan (Łopotniki, Poleszuki) Opolan, Wołyniaków, Pobereżców, czyli Nistrowian”^[10]. Jednakże przed ukazaniem się wzmianki w Słowniku, pierwszym który podjął próbę opisania średniowiecznych Sasów z Podkarpacia był Wincenty Pol, który w roku 1869; napisał:

Na obszarze Wisłoki uderza nas fakt inny; całą tę okolicę, którą obszar Wisłoki, Ropy, Jasły, Jasełki i średniego Wisłoka zajmuje, osiedli tak zwani Głuchoniemcy od dołów Sanockich począwszy, to jest od okolicy Komborni, Haczowa, Trześniowa aż po Grybowski dział: Gorlice, Szymbark i Ropę od wschodu na zachód, ku północy aż po ziemię Pilźniańską, która jest już ziemią województwa Sandomierskiego. Cała okolica Głuchoniemców jest nowo-siedlinami Sasów; jakoż strój przechowali ten sam co węgierscy i siedmiogrodzcy Sasi. Niektóre okolice są osiadłe przez Szwedów, ale cały ten lud mówi dzisiaj na Głuchoniemcach najczystszą mową polską dijalektu małopolskiego, i lubo z postaci odmienny i aż dotąd Głuchoniemcami zwany, nie zachował ani w mowie ani w obyczajach śladów pierwotnego swego pochodzenia, tylko że rolnictwo stoi tu na wyższym stopniu, a tkactwo jest powołaniem i głównie domowem zajęciem tego rodu

Wincenty Pol, Historyczny obszar Polski: rzecz o dijalektach mowy polskiej

Na początku XX wieku utworzyła się polska grupa etnograficzna wschodnich Pogórzan
Podstawą gospodarki było rolnictwo, a hodowla odgrywała znacznie mniejszą rolę. W wielu miejscowościach rozwinięte było na dużą skalę rzemiosło, z którego największe znaczenie miało właśnie tkactwo oraz cechy szewców.

Zobacz też

Przypisy

↑ Kultura ludowa Beskidu Niskiego i przyległego Pogórza, [w:] Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Nr 14 / [redakcja] Anna Kisielewska; [aut.] Roman Reinfuss [i inni]. Sanok, MBL, 1971
↑ Adam Wójcik, Strój Pogórzan, Kraków, 1935.
↑ „Adam Wójcik, który w czasach międzywojennych badał stroje ludowe na Podkarpaciu między Białą a Sanem, przyjął „cuwę” (biała sukmana) jako element wyróżniający grupę etnograficzną nazwaną przez niego „Pogórzanami”, do których zaliczył...”, [w:] Brzozów: zarys monograficzny. Jerzy Ferdynand Adamski, Muzeum Regionalne PTTK im. Adama Fastnachta w Brzozowie. 1990. s. 227.
↑ Ludność mieszkającą pomiędzy Dolinianami i Łemkami na południu a Rzeszowiakami na północy nazywa Kotula Podgórzanami. Przez innych badaczy tych terenów – Adama Wójcika, Romana Reinfussa, i Jerzego Czajkowskiego (ze względu na zasięg typów budownictwa) – są oni nazywani Pogórzanami. [w:] Etnografia polska, t. XXX. 1986. Ossolineum. s. 32.
↑ „Na wschód od Lachów mieszkają Pogórzanie, prowadzący gospodarkę pastersko-rolniczą, posiadający w swojej kulturze materialnej zwłaszcza w budownictwie ślady średniowiecznej kolonizacji niemieckiej (stąd występujące tu czasem określenie „na Głuchoniemcach”), a następnie – aż do granicy – Dolinianie, będący raczej rolnikami.”, [w:] Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, t. 46-47, 1992. s. 113.
↑ [1] W historiografii niemieckiej (z pierwszej połowy XX wieku) koloniści niemieccy i ich potomkowie na Podkarpaciu (wschodnie i zachodnie dorzecze Wisłoki) to tzw. Walddeutsche (czyli pl. Głuchoniemcy), ludność spolszczona, nie identyfikująca się z Niemczyzną.
↑ W Bachórzu, oraz miejscowościach Besko, Białobrzegi, Brzozów (Bresen), Bukowsko, Bonarówka, Domaradz, Dynów, Frysztak, Głowienka, Grybów, Haczów, Harta, Dylągówka, Iskrzynia, Iwonicz, Jaćmierz, Jasło, Jaśliska, Jurowce, Kryg Klimkówka, Kombornia, Korczyna, Krośnie, Królik Polski, Lalin Niemiecki, Lubatówka, Łężany, Matysówka, Michałowce, Miejsce Piastowe, Mrzygłód, Nowotaniec, Niebieszczany, Nowy Żmigród, Odrzykoń, Pielnia, Poraż Prusiek, Rogi, Rożnowice Równe, Rymanów Rytarowce, Sanok, Strachocina, Strzyżów, Suchodół, Szufnarowa, Szymbark Targowiska, Trepcza, Tułkowice Trześniów, Tyrawa (Salzthirau), Tyczyn, Wielopole (Großenfeld), Wrocenka, Wojnarówka, Wiśniowa, Zarszyn Zmennica, Zymbertowa i wielu innych. [w:] Fastnacht, Dąbkowski, Lück; źródła AGZ.
↑ Słownik ... 1885, t. VI. s. 126.
↑ Słownik ... 1889, s. 155.
↑ SGKP tom II str. 459.

Bibliografia

Ernst Schwarz. Von den „Walddeutschen” in Galizien. 1960. „Schlesien” Jh. V. Z. III. S. 147-156.
Wojciech Blajer. Bemerkungen zum Stand der Forschungen uber die Enklawen der mittelalterlichen deutschen Besiedlung zwischen Wisłoka und San. [w:] Późne średniowiecze w Karpatach polskich. red. Prof. Jan Gancarski. Krosno. 2007. ISBN 978-83-60545-57-7.

Linki zewnętrzne

Bukowianie z Bukowska Film TVP Rzeszów. folklor.podkarpackie.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
Pogórzanie. biesy.friko.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-05-06)].

[1] Kultura ludowa Beskidu Niskiego i przyległego Pogórza, [w:] Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Nr 14 / [redakcja] Anna Kisielewska; [aut.] Roman Reinfuss [i inni]. Sanok, MBL, 1971

[2] Adam Wójcik, Strój Pogórzan, Kraków, 1935.

[3] „Adam Wójcik, który w czasach międzywojennych badał stroje ludowe na Podkarpaciu między Białą a Sanem, przyjął „cuwę” (biała sukmana) jako element wyróżniający grupę etnograficzną nazwaną przez niego „Pogórzanami”, do których zaliczył...”, [w:] Brzozów: zarys monograficzny. Jerzy Ferdynand Adamski, Muzeum Regionalne PTTK im. Adama Fastnachta w Brzozowie. 1990. s. 227.

[4] Ludność mieszkającą pomiędzy Dolinianami i Łemkami na południu a Rzeszowiakami na północy nazywa Kotula Podgórzanami. Przez innych badaczy tych terenów – Adama Wójcika, Romana Reinfussa, i Jerzego Czajkowskiego (ze względu na zasięg typów budownictwa) – są oni nazywani Pogórzanami. [w:] Etnografia polska, t. XXX. 1986. Ossolineum. s. 32.

[5] „Na wschód od Lachów mieszkają Pogórzanie, prowadzący gospodarkę pastersko-rolniczą, posiadający w swojej kulturze materialnej zwłaszcza w budownictwie ślady średniowiecznej kolonizacji niemieckiej (stąd występujące tu czasem określenie „na Głuchoniemcach”), a następnie – aż do granicy – Dolinianie, będący raczej rolnikami.”, [w:] Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, t. 46-47, 1992. s. 113.

[6] [1] W historiografii niemieckiej (z pierwszej połowy XX wieku) koloniści niemieccy i ich potomkowie na Podkarpaciu (wschodnie i zachodnie dorzecze Wisłoki) to tzw. Walddeutsche (czyli pl. Głuchoniemcy), ludność spolszczona, nie identyfikująca się z Niemczyzną.

[7] W Bachórzu, oraz miejscowościach Besko, Białobrzegi, Brzozów (Bresen), Bukowsko, Bonarówka, Domaradz, Dynów, Frysztak, Głowienka, Grybów, Haczów, Harta, Dylągówka, Iskrzynia, Iwonicz, Jaćmierz, Jasło, Jaśliska, Jurowce, Kryg Klimkówka, Kombornia, Korczyna, Krośnie, Królik Polski, Lalin Niemiecki, Lubatówka, Łężany, Matysówka, Michałowce, Miejsce Piastowe, Mrzygłód, Nowotaniec, Niebieszczany, Nowy Żmigród, Odrzykoń, Pielnia, Poraż Prusiek, Rogi, Rożnowice Równe, Rymanów Rytarowce, Sanok, Strachocina, Strzyżów, Suchodół, Szufnarowa, Szymbark Targowiska, Trepcza, Tułkowice Trześniów, Tyrawa (Salzthirau), Tyczyn, Wielopole (Großenfeld), Wrocenka, Wojnarówka, Wiśniowa, Zarszyn Zmennica, Zymbertowa i wielu innych. [w:] Fastnacht, Dąbkowski, Lück; źródła AGZ.

[8] Słownik ... 1885, t. VI. s. 126.

[9] Słownik ... 1889, s. 155.

[10] SGKP tom II str. 459.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]