Stoicyzm

Stoicyzm – szkoła filozoficzna, która powstała jednocześnie z epikureizmem w końcu IV wieku p.n.e. i przetrwała aż do zamknięcia wszystkich szkół filozoficznych przez cesarza Justyniana w 529 roku^[1]. Szkołę tę zapoczątkował w Atenach Zenon z Kition^[2][1]. Do ostatecznej formy doprowadził ją Chryzyp. Szkoła wywarła znaczny wpływ na rozwój chrześcijaństwa, w pewnym stopniu oddziaływała na myśl średniowieczną, odżyła w nowej formie w filozofii nowożytnej, np. u Justusa Lipsiusa, a współcześnie na fali odrodzenia zainteresowania etyką cnót dzięki m.in. pracy Lawrence C. Beckera. Modelem człowieka był mędrzec żyjący w zgodzie z naturą, kierujący się rozumem^[3].

Stoicyzm stworzył kompletny system filozoficzny, który w teorii bytu był monistyczny, zasadniczo materialistyczny i deterministyczny, a w teorii poznania skłaniał się ku empiryzmowi, ale najbardziej jest znany ze swojej części etycznej. Etyka stoicka, która większości ludzi kojarzy się ze słowem „stoicyzm”, opiera się na zasadzie osiągania szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnianie tych obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy, oraz odcięcie swoich emocji od zdarzeń zewnętrznych, czyli utrzymywanie stanu spokojnego szczęścia niezależnie od zewnętrznych warunków.

Nazwa tej szkoły pochodzi od greckiego słowa „stoa” oznaczającego zasadniczo portyk, czyli rodzaj publicznie dostępnego, krytego miejsca spacerów i spotkań. Pierwsi stoicy spotykali się i prowadzili dysputy w ateńskim budynku zwanym po grecku ἡ στοὰ ἡ ποικίλη (he stoa he poikile – „stoa kolorowa”), gdzie nauczał Zenon z Kition.

Stoicyzm był szczególnie popularny i niemal utożsamiany z całą filozofią jako taką w starożytnym Rzymie. Rzymscy filozofowie stoicy nie wnieśli jednak wiele nowego do systemu uformowanego przez Chryzypa.

Wśród starożytnych stoików, najbardziej współcześnie znanymi są Seneka, Epiktet i Marek Aureliusz.

Stoicy używali wyraźnego rozgraniczenia trzech podstawowych działów filozofii – teorii poznania, którą nazywali logiką, teorii bytu, którą nazywali fizyką, i teorii moralności i życia, którą nazywali etyką (rozgraniczenie to miało być wprowadzone przez Ksenokratesa z Chalcedonu).

W teorii bytu stoicy byli materialistami, ale dość specyficznego rodzaju. Ich podstawową zasadą w tej dziedzinie było przyjmowanie, że wszystko, co istnieje, jest materią. Materia ta (jak i przestrzeń) – inaczej niż w poglądach Epikura – ma charakter ciągły i składa się z mieszaniny żywiołów.

Od Arystotelesa stoicy zapożyczyli koncepcję materii biernej i czynnej. Materią czynną nie była jednak u nich abstrakcyjna idea-forma, lecz pneuma. Pneuma to żywioł, który przenika każdy fragment materii, wprowadza ją w ruch i nadaje kształt. Ma ona charakter racjonalny – jest, jak mówili stoicy, tożsama z logosem, czyli świadomością, ale jest też jednocześnie materialna. Wyobrażali ją sobie jako rodzaj wiatru – „tchnienia”, skąd pochodzi jej nazwa.

Pneuma „gra” na materii biernej, napinając ją i wprowadzając ją w drgania „tonalne”, tak jak skrzypek, poruszając smyczkiem, wprowadza struny w drgania. Z ruchów „tonicznych” materii wynikają wszystkie prawa ruchu i przemian, które sterują losami świata. Pneuma nie ma charakteru osobowego, lecz jest tylko specjalnego rodzaju materialnym żywiołem, ma jednak wiele cech „boskich”, jak np. wszechwiedzę i omnipotencję. To ona „wie”, dokąd świat dąży, i kieruje wszystkim tak, aby ten cel osiągnąć. Jest siłą działającą celowo.

Dusza ludzka ma również charakter „pneumatyczny”. Pojedyncza dusza jest „napięciem” i ruchem człowieka, zarówno w sensie fizycznym, jak i psychicznym. Dusza nie jest jednak wieczna. Na skutek śmierci pneuma zawarta w ciele człowieka „rozprasza się”, a jej fragmenty przenikają do innych fragmentów materii biernej.

O to, co jest celem ostatecznym świata, sprzeczali się poszczególni stoicy, zgadzali się jednak zawsze z tym, że celowi temu nie sposób się przeciwstawić, bo realizuje go wszechobecna pneuma. Stąd świat ma charakter dość ściśle deterministyczny. Niektóre fragmenty świata mogą chwilowo iść „pod prąd”, ale nie ma to wpływu na ogólne dzieje świata.

Stoicy nazwali logiką właściwie całą teorię poznania i teorię języka.

W logice stoicy zaadaptowali do swojego systemu dokonania Arystotelesa. Jak wykazały badania Jana Łukasiewicza, stoicy wprowadzając zmienne zdaniowe – pojęcie bardziej podstawowe niż sylogistyka Arystotelesa operująca zmiennymi nazwowymi, dali początek rachunkowi zdań, co dało podstawy i stanowiło zapoczątkowanie nowej dyscypliny nazywanej dziś logiką formalną.

Stoicy jako pierwsi zaczęli badać język naturalny (grekę i łacinę), tworząc podstawy tego, co współcześnie nazywamy gramatyką, etymologią i semantyką. Ich szczegółowe badania języka wynikały z faktu, że uważali oni język za jeden z najbardziej widomych dowodów na istnienie bezosobowego logosu – pneumy.

We właściwej teorii poznania stoicy przejęli schemat powstawania idei i funkcjonowania ludzkiego umysłu od Epikura, jednak adaptując go do materii.

Dla stoików idee były więc wtórnymi ruchami pneumy odbywającymi się w ludzkiej duszy, a nie bytami rzeczywistymi. Zmysły, na skutek kontaktu z materią zewnętrzną w stosunku do człowieka, odciskają na pneumie duszy pierwotne wrażenia, które następnie, już wewnątrz duszy, ulegają procesowi wzajemnych porównań i połączeń, co prowadzi do powstawania idei wtórnych i złożonych, które jednak jakościowo są zawsze tylko pochodną wrażeń zmysłowych. W umyśle zatem, wbrew Platonowi, nie ma żadnych idei wrodzonych.

Etyka stoicka wywodzi się wprost z jej teorii bytu. Skoro światem „rządzi” pneuma, która jest wszechmocna i nieubłaganie dąży do swojego celu, nie ma sensu jej się przeciwstawiać. Przeciwstawianie się prawom natury jest możliwe na krótką metę, lecz nie jest w stanie zmienić ogólnego biegu wydarzeń. Przeciwstawianie się jednak ma zwykle opłakane skutki dla osoby, która chce płynąć „pod prąd”. Dlatego jedynym rozsądnym rozwiązaniem jest zaakceptowanie praw natury i przystosowanie się do nich.

Przystosowanie to jednak wymaga osiągnięcia stanu cnoty. Cnotę stoicy rozumieli totalnie. Było to dla nich pełne zrozumienie praw natury nie tylko na poziomie intelektualnym, ale przede wszystkim emocjonalnym. Cnota jest jedna, niepodzielna i nie ulega stopniowaniu. Albo ma się ją całą, albo nie ma się jej w ogóle. Kto raz osiągnął prawdziwą cnotę, był już „bezpieczny” w tym sensie, że nie groziła mu nigdy jej utrata.

Cnota stoicka jest równoważna dobru i szczęściu. Kto jest prawdziwie cnotliwy, staje się automatycznie dobry, a jego szczęście nie zależy od czynników zewnętrznych. Wszystko poza cnotą jest moralnie obojętne (adiafora) lub złe. Nie ma więc złych i dobrych zdarzeń – zarówno pożar domu, jak i wygranie na loterii są zdarzeniami naturalnymi, którym nie ma sensu przypisywać znaczenia moralnego. Prawdziwie cnotliwego człowieka pożar własnego domu nie powinien więc smucić, a wygrana na loterii cieszyć.

Cnota była zdaniem stoików naturalnym stanem człowieka, jednak w jej osiągnięciu przeszkadzały większości ludzi „złe popędy”. Popęd jest też naturalnym zjawiskiem duszy, ale staje się zły, kiedy wymyka się spod kontroli rozumu i zmusza do czynów sprzecznych z naturą. Zadaniem cnoty jest więc trzymanie na wodzy popędów i wygaszanie ich. Prawdziwie cnotliwy człowiek nie pragnie i nie lęka się niczego, co byłoby niezgodne z rozumem. Stoicy nazywali ten stan apateją, grecki termin pathe oznacza namiętność, Zenon z Kition definiuje pathe jako: „bezrozumne poruszenie duszy”^[4]. Koncepcja apatii nie oznacza jednak postulatu całkowitej obojętności czy nieczułości, zdaniem stoików mędrzec może odczuwać dobre lub rozumne uczucia (gr. eupatheiai). Za rozumne uznaje się tu te uczucia, które nie są skierowane na przedmioty niezależne od woli jednostki, ale związane są np. z własnym zachowaniem, charakterem czy cnotą^[5].

Obojętność względem świata w duchu stoickim nie oznacza braku działania. Człowiek cnotliwy powinien płynąć z „prądem” przemian natury i robić to, co dyktuje mu cnotliwy rozum. Oznacza to więc w praktyce wypełnianie obowiązków wynikających z naturalnej kolei rzeczy (takich jak obowiązki rodzinne, zawodowe itp.), ale nie szukanie dodatkowych zajęć i podniet. Oznacza to też przyjmowanie dóbr zewnętrznych, które się naturalnie „zjawiają” (pensji za uczciwą pracę, spadku itp.), ale nie zdobywanie ich usilnie. I wreszcie oznacza to przyjmowanie naturalnie pojawiającej się władzy (np. przez dziedziczenie) i sumienne wypełnianie wynikających z tego obowiązków, ale nie wykorzystywanie władzy do swoich osobistych celów czy dążenie do niej za wszelką cenę.

• Zenon z Kition (ur. ok. 333/332, zm. 262 p.n.e., twórca stoicyzmu)
• Rozwój i systematyzacja starej szkoły
  • Ariston z Chios (dysydencki uczeń Zenona)
  • Apollofanes (uczeń Aristona)
  • Herillos z Kartaginy (naśladowca Aristona)
  • Perseusz z Kition (zm. ok. 244 p.n.e.), najsławniejszy uczeń Zenona
  • Kleantes z Assos (w 262 objął po Zenonie kierownictwo Portyku, zm. między 233 a 231 p.n.e.)
  • Chryzyp z Soloj (ur. między 281 a 277, zm. 208/204 p.n.e.), uważany za drugiego założyciela stoicyzmu
  • Zenon z Tarsu (uczeń Chryzypa i jego następca)
  • Diogenes z Babilonu (następca Zenona z Tarsu)
  • Antypater z Tarsu (popełnił samobójstwo przed 129 p.n.e.)
  • Apollodoros z Seleucji (uczeń Diogenesa z Babilonu)
  • Archedemos z Tarsu (założył swoją szkołę w Babilonie)
  • Boetos z Sydonu
  • Bazylides (druga poł. II w. p.n.e.)
  • Eudromos
  • Krinis

• Panajtios z Rodos (ur. ok. 185 p.n.e.), główna postać nurtu
• Gaius Blossius (uczeń Antypatra z Tarsu, doradca Tyberiusza Grakchusa, zm. ok. 130 p.n.e.)
• Hekaton z Rodos (uczeń Panaitiosa)
• Mnezarchos z Aten (uczeń Panaitiosa)
• Dardanos z Aten (uczeń Panaitiosa)
• Stratokles z Rodos (uczeń Panaitiosa)
• Antypater z Tyru (uczeń Stratoklesa)
• Apollonios z Tyru
• Posejdonios z Rodos (ur. pomiędzy 140 a 130 p.n.e. -zm. ok. 51 p.n.e.), główna postać nurtu
• Fajnias (uczeń Posejdoniosa)
• Jazon z Nyssy (wnuk Posejdoniosa, objął kierownictwo szkoły po jego śmierci)
• Asklepiodotos

• Lucjusz Anneusz Kornutus (I w. p.n.e.)
  • Zarys teologii greckiej
• Seneka Młodszy (I w. p.n.e. – I w n.e.)
  • Dialogorum libri (zbiór pism filozoficznych i moralnych)
  • Listy moralne do Lucyliusza (zbiór 124 listów)
• Chajremon z Aleksandrii (I w. n.e., od 49 r. n.e. nauczyciel młodego Nerona)
• Muzoniusz Rufus (ur. ok. 30 n.e.)
  • Diatryby
• Epiktet (ur. 50 – 60 n.e., filozof niewolnik)
  • Diatryby (zachowały się 4 księgi)
  • Encheiridion („Podręcznik”)
• Marek Aureliusz (ur. 121 n.e., zm. 180 n.e., cesarz filozof)
  • Rozmyślania
• Juniusz Rustyk (ur. ok. 100 n.e, zm. ok. 170 n.e., filozof, polityk rzymski)
• Hierokles (fl. II w. n.e.)

 Główny artykuł: Neostoicyzm.

Renesans przyniósł odrodzenie zainteresowania stoicyzmem. Petrarka cenił wysoko pisma Seneki i Cycerona z zakresu filozofii moralnej. Pisma Cycerona stały się również dla renesansowych humanistów wzorem retoryki (cyceronianizm). W XVI w. powstał nurt filozoficzny nazwany neostoicyzmem, którego głównym przedstawicielem był Flamand Justus Lipsius. Lipsius i inni neostoicy starali się pogodzić doktrynę stoicką z chrześcijaństwem^[6].

 Główny artykuł: Stoicyzm współczesny.

Stoicyzm współczesny uformował się na fali wzrostu zainteresowania etyką cnót w II połowie XX wieku, w szczególności w obszarze języka angielskiego. Jedną z pierwszych prac definiujących kluczowe założenia współczesnego stoicyzmu była książka A New Stoicism Lawrence C. Beckera z 1997^[7]. Jak to ujął Becker, „interesujące byłoby wyobrazić sobie jak wyglądałyby losy stoicyzmu gdyby rozwijał się nieprzerwanie przez dwadzieścia trzy wieki, gdyby stoicy musieli skonfrontować się z Baconem, i Kartezjuszem, Newtonem i Lockiem, Hobbesem i Benthamem, Hume’em i Kantem, Darwinem i Marksem”^[7]. W formie popularnej liczny zbiór społeczności o zasięgu globalnym, w szczególności online, skupionych na samorozwoju w oparciu o stoickie dziedzictwo.

Zobacz hasło stoicyzm w Wikisłowniku

• fatalizm

• Władysław Tatarkiewicz: HISTORIA FILOZOFII. T. I – III. Warszawa: PWN, 1999. Brak numerów stron w książce
• Giovanni Reale „HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ”, tom I-V, Lublin, RW KUL, 1999.
• Paweł Miech. Namiętności a dobre uczucia. Próba obrony stoickiej koncepcji apatii. „Etyka”. 42, 2009. 
• Henryk Elzenberg, Stoicyzm Historyczny i „Stoicyzm” w rozumieniu potocznym, „Ruch Filozoficzny” R. 17 (1949/50), s. 44–46.
• Rozdział czwarty. "Stoicyzm". W: Historia filozofii. Pod redakcją G. F. Aleksandrowa, B. E. Bychowskiego, M.B. Mitina, Pawła Judina. Tłum. z rosyjskiego Aleksander Neyman, Roman Korab-Żebryk, Bogdan Kupis. T. I: Filozofia starożytna i średniowieczna. Warszawa: Książka i Wiedza, 1961, s. 323-346. (pol.).

w języku angielskim

• Lorenzo Casini: Renaissance Philosophy. W: Internet Encyclopedia of Philosophy. 2012. [dostęp 2013-09-05]. (ang.).

• DirkD. Baltzly DirkD., Stoicism, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 10 kwietnia 2018, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-08-07]  (ang.).
• MassimoM. Pigliucci MassimoM., Stoicism, Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002 [dostęp 2018-06-27]  (ang.).
• Stoicism (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].