Straż Graniczna (1928–1939)

Straż Graniczna

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	2 kwietnia 1928
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	11 listopada
Rodowód	Straż Celna
Kontynuacja	Wojska Ochrony Pogranicza Straż Graniczna
Konflikty zbrojne
kampania wrześniowa
Multimedia w Wikimedia Commons

Straż Graniczna – polska formacja graniczna^[a] powołana w 1928 roku do ochrony południowych, zachodnich i północnych granic II Rzeczypospolitej z Niemcami, Czechosłowacją i z Rumunią.

Pierwsze prace nad powołaniem formacji przeznaczonej do ochrony granic rozpoczęło w październiku 1918 istniejące w rządzie Józefa Świerzyńskiego Ministerstwo Aprowizacji^[1]. Zorganizowana formacja pod nazwą Straż Gospodarczo-Wojskowa miała na celu między innymi zapobieganie nielegalnemu wywozowi artykułów żywnościowych, walkę ze spekulacją, lichwą i wyzyskiem^[2]. Dowódcą Straży Gospodarczo-Wojskowej mianowany został płk Adolf Małyszko^[3]. 6 grudnia 1918 pierwszy oddział objął służbę na dworcu kolejowym w Lublinie^[4]. Równolegle do formującej się Straży Gospodarczo-Wojskowej Ministerstwo Skarbu rozpoczęło organizację Korpusu Straży Skarbowej przeznaczonego do „strzeżenia granic państwa i współdziałania przy poborze podatków z innymi organami skarbowymi”^[5].

Stanowisko Ministerstwa Skarbu wobec organizowanej przez Ministerstwo Aprowizacji Straży Gospodarczo-Wojskowej było zdecydowanie negatywne. Lansowano teorię, że organizacja Straży Gospodarczo-Wojskowej jest bezcelowa, a jej funkcje w całości przejmie organizowana Straż Skarbowa. Uważano, że „wprzęgnięcie Straży Skarbowej do służby aprowizacyjnej odbyłoby się z korzyścią zarówno dla służby podatków i monopoli, jak i dla agend aprowizacyjnych, oszczędziłoby państwu podwójnych wydatków, nie narażałoby administracji na niebezpieczeństwo tarć, nieuniknione przy istnieniu dwóch organizacji strażniczych o zbliżonych do siebie kompetencjach i uchyliłoby potrzebę nowych prac organizacyjnych”^[6]. Sytuacja gospodarczo-polityczna, w jakiej znalazła się Polska, zmusiła rząd Jędrzeja Moraczewskiego do podjęcia prac nad stworzeniem nowej koncepcji ochrony granic. W czasie prowadzonych debat najwięcej kontrowersji wzbudziły decyzje dotyczące charakteru i wielkości mającej powstać formacji granicznej^[7].

Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, Prezes Rady Ministrów Jędrzej Moraczewski i minister aprowizacji Antoni Mińkiewicz podpisali 18 grudnia 1918 roku Tymczasowy Dekret o utworzeniu Straży Granicznej. Nowo powstała Straż Graniczna miała składać się z wydzielonych oddziałów Wojska Polskiego. Podporządkowano ją Ministerstwu Aprowizacji, a na jej czele stanął ppłk Adolf Małyszko. Straż Graniczna miała zapobiegać nielegalnemu wywozowi towarów z kraju, sprawować kontrolę nad transportami i ruchem osobowym przez granicę oraz czuwać nad składami aprowizacyjnymi. Od wiosny 1919 roku formacja występowała pod nazwą pod nazwą Wojskowej Straży Granicznej^[8], a dotychczasowe dowództwo formacji przekształcono w Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej^[9] i podporządkowano drugiemu wiceministrowi Spraw Wojskowych. Struktura wzorowana była organizacji carskiej Wojskowej Straży Pogranicznej. Jednostki graniczne podlegały Dowództwom Okręgów Generalnych^[10].

Na przełomie 1919/1920 reformę Wojskowej Straży Granicznej zainicjował rozkaz wiceministra spraw wojskowych z 3 marca 1920 roku. Zdecydowano przeprowadzić ją bez naruszania podstawowej struktury organizacyjnej wojska i gotowości bojowej poszczególnych jednostek granicznych, a przede wszystkim lepiej przystosować formację do wymagań służby granicznej. By zaakcentować bardziej cywilny charakter formacji, zmieniło jej nazwę z Wojskowej Straży Granicznej na Strzelcy Graniczni. Faktycznie korpus zachował jednak w pełni swój charakter wojskowy^[11]. Strzelcy graniczni przemundurowani zostali na wzór kawaleryjski z ciemnozielonymi otokami na czapkach^[12].

Poszukując bardziej efektywnych sposobów, ochronę granicy zachodniej i południowej postanowiło powierzyć formacji Batalionów Celnych. Zamierzano zunifikować całkowitą ochronę granicy państwa i powierzyć ją Ministerstwu Skarbu^[13].

Już od 1920 roku na granicy zachodniej planowano utworzyć cywilną formację graniczną pod nazwą Straż Celna. Do kierowania i nadzoru nad Strażą Celną ustanowiono urząd Naczelnego Inspektora Straży Celnej^[14]. Przyjmowała ona służbę graniczną od batalionów celnych od końca 1921 roku, aż do roku 1922^[15].

Straż Celna istniała do 2 kwietnia 1928, jednak jej zadania już od 22 marca 1928 zaczęła przejmować nowo utworzona Straż Graniczna.

22 marca 1928 roku, na podstawie art. 44 ust. 6 Konstytucji i Ustawy z 2 sierpnia 1926 roku o upoważnieniu Prezydenta Rzeczypospolitej do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, rozporządzeniem Prezydenta RP powołana została do życia Straż Graniczna. Stanowiła jednolity zorganizowany na wzór wojskowy korpus przeznaczony do ochrony granicy zachodniej i południowej. Podporządkowano ją Ministerstwu Skarbu. Nowa formacja stała się organem wykonawczym władz skarbowych, a w zakresie ochrony granicy pod względem wojskowym, politycznym i sanitarnym – organem wykonawczym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i władz administracji ogólnej^[16]. Na czele formacji stał, mianowany przez Prezydenta RP na wniosek ministra skarbu w porozumieniu z ministrem spraw wojskowych, komendant Straży Granicznej^[b]. Najwyższym szczeblem struktury organizacyjnej była Komenda Główna Straży Granicznej, zaś niższymi kolejno: inspektorat okręgowy, inspektorat graniczny, komisariat, placówka I i II linii, posterunek^[17]. Komisariat Straży Granicznej zajmował się ochroną granicy o długości 20–25 km. Podlegały mu placówki I linii (3-6) i II linii (1-3). W 1938 było 129 komisariatów SG. Placówka I linii ochraniała odcinek granicy o długości 4–5 km. Placówki te znajdowały się w miejscowościach przy samej granicy. Zajmowały się patrolowaniem granicy, obserwacją, zasadzkami, obławami oraz współpracą z tajnymi współpracownikami spośród ludności cywilnej. Placówek takich w 1938 było 419. Placówka II linii znajdowała się dalej w głąb kraju, poza linią placówek I linii. Prowadziła działalność rozpoznawczą i wywiadowczą. W 1938 było 212 takich placówek.

Teren działania poszczególnych inspektoratów granicznych dzielił się na teren bezpośredniego działania oraz poszczególnych komisariatów. Na terenie bezpośredniego działania służba wywiadowcza podlegała oficerowi wywiadowczemu inspektoratu granicznego, a w komisariatach kierował nią kierownik komisariatu. Na obszarze bezpośredniego działania inspektoratów okręgowych tworzono w ważniejszych ośrodkach komisariaty drugiej linii, podległe oficerowi informacyjnemu inspektoratu. Nie były one stałe, tworzono je doraźnie w zależności od narastających potrzeb^[17]. Oprócz Inspektoratów działała Centralna Szkoła Straży Granicznej w Rawie Ruskiej (do 1933 w Górze Kalwarii) oraz Zakład Tresury Psów Granicznych, również w tym mieście, tresujący psy o specjalnościach: śledczej i meldunkowej.

W razie częściowej lub całkowitej mobilizacji lub w innych przypadkach, w których ze względu na interes obrony państwa Rada Ministrów uznałaby to za konieczne, Straż Graniczna z chwilą ogłoszenia mobilizacji względnie od dnia, wskazanego uchwałą Rady Ministrów, stawała się z mocy prawa częścią sił zbrojnych państwa^[18].

Zakres działania Straży Granicznej obejmował^[19]:

• niedopuszczanie do nielegalnego przekraczania granicy i przemytu towarów, nielegalnego ruchu towarowego i osobowego na wodach granicznych;
• śledzenie i ujawnianie przemytu oraz innych przekroczeń obowiązujących postanowień skarbowo-celnych i postanowień o granicach państwa;
• pełnienie w urzędach celnych służby wartowniczej, konwojowej, służby posterunkowej na drogach celnych oraz współdziałanie w postępowaniu celnym;
• strzeżenie nienaruszalności znaków i urządzeń granicznych;
• współdziałanie z właściwymi organami na zasadzie specjalnych przepisów przy wykonywaniu zarządzeń, mających na celu bezpieczeństwo publiczne, zapobieganie szkodom, zagrażającym interesowi publicznemu;
• współdziałanie z organami wojska w zakresie obrony państwa.

W 1930 roku dzień 11 listopada ustalono „Świętem Straży Granicznej”^[20].

W czasie jednej ze swoich inspekcji, gen. Sosnkowski napisał: […] nasza granica zachodnia jest przesłonięta cienką i słabą zasłoną placówek I linii rozrzuconych kordonowo wzdłuż granicy i pozbawioną odwodów i głębokości, które cechują ugrupowanie KOP. Tam, gdzie KOP, ma odwody. Straż Graniczna posiada jedynie kancelarie^[21]. Personel Straży Granicznej, jakkolwiek w dużej części rekrutował się z żołnierzy Wojska Polskiego, to wobec podstawowego zadania jakim była ochrony granicy w sensie gospodarczym, z czasem zatracał umiejętności typowo wojskowe. Niemniej jednak, wspomniany już gen. Sosnkowski wysoko oceniał kwalifikacje podoficerów-strażników SG. Uważał, że „nadają się na dowódców małych oddziałów piechoty w polu i stanowią dobry materiał kadrowy do ewentualnych formacji osłony pogranicza na wypadek wojny”^[22].

W roku 1938 doszło do zmian pod względem odpowiedzialności za ochronę granicy („Straż Graniczna” przejęła częściową ochronę granicy z Litwą, zaś „KOP” ochronę nowej granicy z Węgrami – część dotychczasowej granicy z Czechosłowacją). Od wiosny 1938 roku każdy z komisariatów granicznych otrzymał wsparcie w składzie wzmocnionego plutonu regularnego Wojska Polskiego.

W okresie od 2 do 11 października 1938 roku oddziały Grupy Operacyjnej „Śląsk” zajęły Zaolzie. W ślad za wojskami operacyjnymi wzdłuż wyznaczonej linii granicznej służbę na granicy obejmowała Straż Graniczna. Dla nowo ustalonego odcinka granicy powołana została Komenda Obwodu Straży Granicznej „Cieszyn”^[23]. Rozkazem dowódcy Grupy Operacyjnej „Śląsk”, gen.Władysława Bortnowskiego z 21 listopada 1938 roku uregulowano doraźnie sprawy dotyczące małego ruchu granicznego na Śląsku Cieszyńskim^[24]. Ustalono, że ma być regulowany na poprzednich zasadach. Zasięg pasa granicznego obejmował wszystkie gminy odzyskane, włącznie z całą gminą miejską Cieszyn, przepustki stałe i gospodarcze były wystawione tylko przez powiatowe władze administracyjne, a starosta we Frysztacie otrzymał zadanie uregulować mały ruch graniczny z Niemcami przez most na Odrze w Boguminie na zasadach stosowanych na Górnym Śląsku^[25].

Rozkazem nr 2 z 16 stycznia 1939 roku w sprawie przejęcia odcinka granicy polsko-niemieckiej od Korpusu Ochrony Pogranicza na terenie Mazowieckiego Okręgu Straży Granicznej oraz przekazania Korpusowi Ochrony Pogranicza odcinka granicy na terenie Wschodniomałopolskiego Okręgu Straży Granicznej, w związku z przekazaniem Korpusowi Ochrony Pogranicza ochrony części granicy południowej Państwa na odcinku między przełęczą Użocką, a stykiem granicy polsko-rumuńsko-czechosłowackiej, komendant Straży Granicznej płk Jan Gorzechowski zarządził likwidację Obwodu Straży Granicznej „Stryj”^[26]. Na bazie likwidowanego odwodu, z dniem 1 lutego 1939 utworzono Obwód Straży Granicznej „Suwałki”^[27].

Po ogłoszeniu mobilizacji generalnej formację wcielono do sił zbrojnych.

Komenda Główna Straży Granicznej w Warszawie

• Mazowiecki Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej – Ciechanów
  • Inspektorat Graniczny nr 1 Łomża
  • Inspektorat Graniczny nr 2 Przasnysz
  • Inspektorat Graniczny nr 3 Brodnica
• Pomorski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej – Bydgoszcz (1928–1939),
  • Inspektorat Graniczny nr 4 Tczew
  • Inspektorat Graniczny nr 5 Gdynia
  • Inspektorat Graniczny nr 6 Kościerzyna
  • Inspektorat Graniczny nr 7 Chojnice
  • Inspektorat Graniczny nr 8 Nakło nad Notecią
• Wielkopolski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej – Poznań,
  • Inspektorat Graniczny nr 9 Wronki
  • Inspektorat Graniczny nr 10 Opalenica
  • Inspektorat Graniczny nr 11 Leszno
  • Inspektorat Graniczny nr 12 Ostrów Wielkopolski
  • Inspektorat Graniczny nr 13 Wieluń
• Śląski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej – Katowice,
  • Inspektorat Graniczny nr 14 Częstochowa
  • Inspektorat Graniczny nr 15 Chorzów
  • Inspektorat Graniczny nr 16 Rybnik
• Zachodniomałopolski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej – Kraków (1935–1939).
  • Inspektorat Graniczny nr 17 Bielsko
  • Inspektorat Graniczny nr 18 Nowy Targ
  • Inspektorat Graniczny nr 19 Jasło
• Wschodniomałopolski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej – Lwów (1935–1939),
  • Inspektorat Graniczny nr 20 Sambor
  • Inspektorat Graniczny nr 21 Stryj
  • Inspektorat Graniczny nr 22 Kołomyja
• Ekspozytura Inspektoratu Ceł – Gdańsk

• Centralna Szkoła Straży Granicznej – Góra Kalwaria/Rawa Ruska
• Zakład Tresury Psów Granicznych – Walewice

Do 1934 funkcjonował Małopolski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej. W jego miejsce powołane zostały dwa nowe inspektoraty („Zachodniomałopolski” i „Wschodniomałopolski”)

W związku z zaostrzającą się sytuacją międzynarodową od wiosny 1939 roku rozpoczęły się przygotowania do ewentualnego konfliktu zbrojnego z Niemcami. 30 kwietnia 1939 ukazała się instrukcja Komendy Głównej Straży Granicznej o przygotowaniu się do formowania z rezerwistów granicznych oddziałów wzmocnienia. Na wypadek wojny planowano powołanie 60 rezerwistów na każdy komisariat Straży Granicznej. Rezerwiści mieli pochodzić z miejscowości położonych możliwie najbliżej komisariatów granicznych, być pochodzenia polskiego, wykazywać lojalność wobec państwa i nie przekraczać 38 roku życia. Komisariaty już wcześniej zaopatrzono w potrzebną ilość ekwipunku wojskowego, łącznie z bronią i umundurowaniem. Jednostki wzmocnienia miały być oddziałami szybkimi, zaopatrzonymi w rowery, z możliwością przerzucania ich w miarę potrzeby na określone odcinki graniczne^[28].

Zgodnie z rozkazem „Z” komendanta Straży Granicznej przystąpiono do formowania oddziałów wzmocnienia, a wszystkie placówki i oddziały Straży Granicznej podporządkowano dowódcom armii. Przeprowadzona mobilizacja rezerwistów i wcielenie ich do Straży Granicznej powiększyły dwukrotnie jej szeregi. Łącznie powstało około 100 plutonów wzmocnienia, liczących około 6000 żołnierzy. Siły Straży Granicznej wynosiły w lipcu 1939 roku łącznie ponad 11 000. ludzi^[29].

10 sierpnia wzmocniono ochronę granicy ze Słowacją i Węgrami i podporządkowano komendantów okręgowych i komendantów komisariatów Straży Granicznej miejscowym dowódcom wojskowym. 22 sierpnia zarządzono stan podwyższonej czujności w urzędach wojskowych i cywilnych i zakończono skrytą mobilizację komisariatów granicznych na całym odcinku granicy z Niemcami^[30]. Po przeprowadzonej mobilizacji Straż Graniczna liczyła 16001 żołnierzy, w tym 2145 oficerów, 6241 podoficerów, 9315 szeregowych. W jej skład wchodziło 6 komend okręgowych, 26 komend obwodowych, 129 komisariatów, 419 placówek I linii, 212 placówek II linii i posterunków informacyjnych. Dysponowała 76 samochodami osobowymi i 72 motocyklami. Ponad 50% żołnierzy dysponowało rowerami^[31]. Na granicy nasilały się prowokacje. Ostrzeliwano placówki Straży Granicznej. Niemieckie bojówki przekraczały granicę polsko-niemiecką^[30].

30 sierpnia 1939 roku między godz. 10.00 a 11.00 powtórnie zarządzono mobilizację powszechną. Jako jej pierwszy dzień wyznaczono 31 sierpnia. Tego samego dnia zakończono ostatecznie mobilizację alarmową^[32]. „Straż Graniczna z chwilą ogłoszenia mobilizacji (...) stała się z mocy samego prawa częścią sił zbrojnych państwa”^[33].

30 lub 31 sierpnia 1939 roku w Komendzie Głównej Straży Granicznej opracowano, na polecenie ministra spraw wojskowych projekt rozkazu, który miał uregulować stosunek Straży Granicznej do Wojska Polskiego. Nie ustalono, czy rozkaz został podpisany przez ministra i wszedł w życie^[34].

Wspomniany projekt zakładał, że oficerowie i szeregowi Straży Granicznej stają się żołnierzami, pełniącymi czynną służbę wojskową i obowiązują ich przepisy regulaminu służby wewnętrznej, odpowiadają karnie przed właściwymi sądami wojskowymi i stosują wszystkie przepisy o użyciu broni przez warty wojskowe^[35]. Stopnie strażników stały się stopniami wojskowymi.

Stopnie te odpowiadają następującym stopniom wojskowym^[34]:

• komendanta Straży Granicznej odpowiadał generałowi dywizji
• nadinspektor Straży Granicznej – pułkownik
• inspektor Straży Granicznej – podpułkownik
• nadkomisarz Straży Granicznej – major
• komisarz Straży Granicznej – kapitan
• podkomisarz Straży Granicznej – porucznik
• aspirant Straży Granicznej – podporucznik
• starszy przodownik Straży Granicznej – starszy sierżant
• przodownik Straży Granicznej – sierżant
• starszy strażnik – plutonowy
• strażnik graniczny – kapral.

Na dzień 1 września 1939 zmobilizowano 115 komisariatów Straży Granicznej, z 345 patrolami minerskimi. Komendy obwodów i okręgów dysponowały 54 radiostacjami. Stan Straży Granicznej wynosił: 445 oficerów, 6241 podoficerów, 9315 szeregowych; razem: 16 001 żołnierzy. 115 plutonów wzmocnienia Straży Granicznej i komisariatów posiadało około 10 406 rowerów^[36]. Na uzbrojeniu było: 15 352 karabinów, 491 ręcznych karabinów maszynowych, 2064 pistoletów, 8 armat ppanc 37 mm, 37 260 ręcznych granatów^[c][36].

Wszystkie formacje paramilitarne II Rzeczypospolitej, które w razie wojny z mocy prawa stawały się częścią sił zbrojnych, swoje umundurowanie wzorowały na mundurach Wojska Polskiego^[37]. Z chwilą powołania Straży Granicznej obowiązywał ostatni przepis mundurowy Straży Celnej z marca 1928 roku. Wprowadzał on mundur koloru kolor khaki, srebrne oksydowane oznaki stopni i czapki okrągłe typu angielskiego z daszkiem fibrowym czarnym, okutym po brzegu białą oksydowaną blachą, z czarną rzemienną podpinką i otokiem w barwie ciemnozielonej. Nad otokiem godło – srebrny oksydowany orzeł wzoru państwowego, osadzony na uproszczonej tarczy, zbliżonej kształtem do greckiej pelty^[38]. Oficerowie od aspiranta do nadinspektora mieli wokół krawędzi denka czapki wypustkę ciemnozieloną i daszek czapki wykonany z czarnej skóry lakierowanej, a pod orłem na otoku, srebrną oksydowaną kokardę^[39]. Szeregowi nosili kurtki z kieszeniami wcinanymi, a na ciemnozielonych patkach kołnierza umieszczano białego oksydowanego orła państwowego wz. 1927 w tarczy trójkątnej, ażurowej, z wychylonymi spoza niej stylizowanymi gałązkami palmowymi^[39]. W czasie służby na ciemnozielonej prostokątnej patce przypinanej nad prawą górną kieszenią kurtki noszono numer instalacyjny – białe oksydowane cyfry arabskie. Na naramiennikach umieszczono białe oksydowane rzymskie cyfry metalowe oznaczające przynależność do Okręgowego Inspektoratu. Guziki typu wojskowego, białe, oksydowane, z orłem państwowym. Oficerowie mieli kurtki kroju francuskiego frencza z kieszeniami naszywanymi, a na patkach kołnierza zamiast metalowej oznakę haftowaną^[39]. Strażnicy nosili płaszcz dwurzędowy z naramiennikami. W rogach kołnierza miał naszyte ukośnie ciemnozielone paski. W płaszczach oficerów kieszenie były ukośne, a naramienniki bez cyfr. Spodnie bryczesy do butów oraz długie do trzewików. Pas główny ciemnobrązowy, rzemienny. oficerowie nosili pasek pomocniczy przez ramię^[39].

Oznaki stopni służbowych przybierały formę srebrnych, oksydowanych galonów i gwiazdek na prostokątnych ciemnozielonych patkach naszywanych na zewnętrzne strony obu rękawów kurtki i płaszcza. Patki na końcu wycięte były w kąt ostry. Dla aspiranta SG ustalono na patce jedną haftowaną gwiazdkę pięciopromienną, dla podkomisarza SG – dwie, a dla komisarza SG – trzy. Dla nadkomisarza SG i inspektora SG przewidziano patki obszyte galonem z jedną gwiazdką u nadkomisarza SG oraz dwiema u inspektora SG. Strażnik graniczny nie miał żadnych oznak, starszy strażnik graniczny – na patce, prostopadle do jej długości, miał naszyty jeden galon, przodownik SG – dwa galony, a starszy przodownik SG – trzy galony^[40].

Obowiązywały trzy rodzaje ubiorów: służbowy, pozasłużbowy oraz wieczorowy. Ubiór służbowy stosowano w służbie, przy meldowaniu i raportach oraz przeglądach i zewnętrznych wystąpieniach. Ubiór służbowy oficera składał się z czapki, kurtki, spodni do butów wysokich, z oficerskiego pasa polowego z paskiem pomocniczym przez ramię, z szabli w żabce z temblakiem^[d], z rękawiczek skórzanych bryzowych i ewentualnie płaszcza od deszczu^[40]. Ubiór służbowy szeregowego składał się z: czapki, kurtki, bryczesów, pasa głównego z żabką do bagnetu, bagnetu, płaszcza i ewentualnie peleryny gumowanej, butów długich lub trzewików sznurowanych i owijaczy^[41].

Ubiór pozasłużbowy noszono podczas zajęć biurowych i jeśli nie nakazano noszenia innego stroju. Ubiór pozasłużbowy oficera posiadał elementy ubioru służbowego, a ponadto: kurtkę letnią, długie spodnie, trzewiki sznurowane, rękawiczki reniferowe, szalik, płaszcz przeciwdeszczowy. Szeregowi do munduru służbowego dodawali długie spodnie. Od maja 1935 roku starsi przodownicy i przodownicy mogli nosić szablę, a wszystkim szeregowym nakazano noszenie przy broni bocznej temblaka^[41].

Ubiór wieczorowy obowiązywał oficerów na balach, rautach, zabawach oraz innych przyjęciach wieczornych. Obowiązywał także w czasie dziennych przyjęć, zarówno oficjalnych, jak i towarzyskich^[42]. Ubiór składał się z czapki, kurtki sukiennej, spodni długich, trzewików gładkich lakierowanych, białych rękawiczek, pasa salonowego lub polowego z paskiem pomocniczym przez ramię. Spodnie wieczorowe oraz pas salonowy wprowadzono we wrześniu 1930 roku^[42].

Po raz pierwszy przepisy mundurowe dla Straży Granicznej wprowadzono rozporządzeniem ministra skarbu wydanym w porozumieniu z ministrem spraw wojskowych i ministrem spraw wewnętrznych 4 lutego 1930 roku. Wzorowano się na wojskowych przepisach ubiorczych. Obowiązywać miało umundurowanie koloru khaki oraz srebrne oksydowane oznaki stopni. Charakterystycznymi elementami pozwalającymi na odróżnienie ich od mundurów armii były^[43]:

• czapka okrągła z jasnozieloną wypustką wokół krawędzi denka i orzeł nad ciemnozielonym otokiem na uproszczonej tarczy oraz daszek okuty oksydowaną białą blachą, dla oficerów z otokiem aksamitnym
• na kołnierzu kurtki jasnozieloną wypustką ciemnozielone patki, z nałożonym orłem państwowym na dwóch skrzyżowanych stylizowanych gałązkach palmowych
• w rogach kołnierza płaszcza dwubarwne paski: górny – jasnozielony, dolny – ciemnozielony,;
• na naszywanej na zewnętrznej stronie rękawów kurtki i płaszcza w dolnej ich części umieszczone na ciemnozielonej patce zakończonej kątem oznaki stopni służbowych
• na otoku czapki, poniżej orła oznaki stopni umieszczone
• na naramiennikach szeregowych białe metalowe cyfry rzymskie od I do V oznaczające przynależność do Okręgowego Inspektoratu SG lub litery „KSG” lub „IO” dla przydzielonych do sztabu komendy lub sztabu inspektoratu okręgowego; oficerowie posiadali cyfry arabskie haftowane lub monogram „KSG” otoczony liśćmi dębowymi, albo monogram „IO”.

W grudniu 1930 roku szeregowi Flotylli Straży Granicznej otrzymali mundury barwy khaki. Mundury letnie były w lecie białej. Krój wzorowany był na umundurowaniu Marynarki Wojennej. Ubiór składał się z czapki, bluzy, kurtki, kurtki zimowej, spodni i butów czarnych. Czapka okrągła bez daszka, z sukna, otok opasany ciemnozieloną wstążką, z drukowanym napisem „STRAŻ GRANICZNA”^[44]. Nad otokiem umieszczony był biały metalowy orzeł SG. Czapki przodowników i starszych przodowników posiadały czarne, okutym na krawędzi białą oksydowaną blachą, daszki. Bluza z kołnierzem miała przypinany dodatkowy płócienny ciemnozielony kołnierz, z brzegiem obszytym potrójną jasnozieloną taśmą. Pod bluzą od wiosny do jesieni noszono, białą wełnianą koszulkę w poprzeczne zielone pasy, a zimą wełnianą ciemnopopielatą koszulkę z długim rękawem i golfem. Przodownicy i starsi przodownicy zimą nosili sukienne płaszcze typowe dla formacji^[44].

Oznaki stopni szeregowych noszono na lewym rękawie bluzy w formie ukośnie naszytej ciemnozielonej prostokątnej patki, oraz na ciemnozielonej patce zakończonej kątem, naszywanej na zewnętrznej stronie rękawów kurtki w dolnej ich części. Oznaki specjalności wykonane z karmazynowego sukna, przyszywano na lewym rękawie bluzy i kurtki, nad oznaką stopnia^[45].

Nowe przepisy mundurowe dla Straży Granicznej wprowadzono od 24 sierpnia 1933 roku. Dotychczasowe mundury mogły być używane do 31 grudnia 1937 roku. Jedynie oznaki stopni służbowych nakazano przenieść z dolnej części rękawów kurtki i płaszcza na naramienniki do 11 listopada 1933 roku. Krój kurtki, spodni i płaszcza miał odpowiadać krojowi ustalonemu w przepisach o umundurowaniu wojska, czyli być zgodny z przepisami ubioru polowego Wojska Polskiego z roku 1919 z późniejszymi zmianami^[45].

Przysięga:

Każdy funkcjonariusz, po otrzymaniu pisma nominacyjnego o przyjęciu do korpusu Straży Granicznej, składał na ręce przełożonego przysięgę następującej treści^[46]:

Dowódcy/ komendanci straży granicznej

• gen. bryg. Stefan Pasławski od 11 lipca 1927 do 12 grudnia 1928
• gen. bryg. Jan Jur-Gorzechowski od 12 grudnia 1928 do 1 marca 1939
• gen. bryg. Walerian Czuma od 1 marca 1939 do wybuchu II wojny światowej

Funkcjonariusze Straży Granicznej odznaczeni orderem wojennym Virtuti Militari^[47]

 Zobacz też kategorię: Funkcjonariusze Straży Granicznej II Rzeczypospolitej.

Oficerowie wojska przydzieleni do Straży Granicznej – odznaczeni orderem wojennym Virtuti Militari^[47]

 Zobacz też kategorię: Oficerowie Wojska Polskiego pełniący służbę w Straży Granicznej II Rzeczypospolitej.

• Straż Graniczna (1922–1923)
• Korpus Ochrony Pogranicza
• Wojska Ochrony Pogranicza
• Straż Graniczna (Polska)

• Na straży granic Rzeczypospolitej. Wydawnictwo pamiątkowe z okazji X-lecia Straży Granicznej 1928-1938. „Czaty. Czasopismo Straży Granicznej”, 1938. Warszawa: Komenda Główna Straży Granicznej. 
• Wojciech Grobelski: Historia i tradycje polskich formacji granicznych. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej im. Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, 2007. ISBN 978-83-909484-3-0.
• Henryk Dominiczak: Granica polsko-niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4. OCLC 37244743.
• Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-77-3.
• Zbigniew B Kumoś: Granice Rzeczpospolitej Polskiej: (na przestrzeni dziejów). Warszawa: Wydawnictwo Comandor, 2005. ISBN 83-7473-002-1.
• Piotr Kozłowski: Zapomniani obrońcy granic południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej 1922-1939: słownik biograficzny oficerów, strażaków oraz pracowników kontraktowych straży celnej i straży granicznej. Przemyśl: Wydawnictwo Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2015. ISBN 978-83-61329-14-5.
• Henryk Mieczysław Kula: Polska Straż Graniczna w latach 1928–1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1994. ISBN 8311082671.
• AndrzejA. Konstankiewicz AndrzejA., Umundurowanie i uzbrojenie polskiej Straży Granicznej (1928–1939), [w:] ZdzisławZ. Żygulski, MichałM. Dziewulski, Studia do dziejów dawnego uzbrojenia i ubioru wojskowego, t. 13, Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie i Stowarzyszenie miłośników dawnej broni i barwy, 2011, ISBN 978-83-7581-076-9 .
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918–1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088. 
• Bogusław Polak: Z dziejów polskich formacji granicznych 1918−1839. Studia i materiały. T. I. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej, 1998. ISBN 83-909484-0-0.
• Jerzy Prochwicz: Formacje graniczne 1918–1919. W: Anna Gosławska-Hrychorczuk: Dzieje organizacji polskich formacji ochrony granic. Od obrony potocznej do II wojny światowej. Warszawa–Ketrzyn: Komenda Główna Straży Granicznej, 2007. ISBN 978-83-913583-7-5.
• Piotr Kozłowski. Kawalerowie Orderu Wojennego Virtuti Militari służący w przedwojennej Straży Granicznej. „Problemy Ochrony Granic”. 52, 2013. Ketrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
• Jerzy Prochwicz. Formacje graniczne 1918–1924. „Problemy Ochrony Granic”. 14, 2000. Ketrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
• Jerzy Prochwicz, Zbigniew Kępa. ABC formacji granicznych II Rzeczypospolitej. „Problemy Ochrony Granic”. 24, 2003. Ketrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
• Aleksandra Pyrkosz, Daniel Tokarczyk. Pierwsze formacje graniczne Polski niepodległej. „Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia Straży Granicznej”. 2, 2008. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1429-2505. 
• „Czaty” – czasopismo Straży Celnej i Straży Granicznej w latach 1925–1939 .
• Sprawozdanie inspektora Armii gen. Sosnkowskiego z inspekcji w Wielkopolskim Inspektoracie SG. → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin
• Piotr Zarzycki: Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1995. ISBN 83-85621-87-3.
• Szkic historyczny z działalności komisariatu Straży Granicznej „Panki” z lat 1929–1935. Kronika komisariatu „Panki” z 1933 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.191/283 i 190/723.)